Қазақстан республикасы денсаулық сақтау министрлігі

~38~ 
3 кесте
- 
экономикалық
жүйенің типтері мен моделдері
Негізгі белгілері
ТИПТЕР
Мемлекеттік 
-
жоспарлары
НАРЫҚТЫҚ
XVII-
XIX ғғ.
Қазіргі XX
-
шы ғасыр
Əкімшілдік –
əміршілдік
Еркін 
бəсекелестік
Аралас 
бағытталған
Əлеуметтік 
аралас
Өндірісті 
қоғамдастыру
дың көлемі
Қоғам 
(мемлекет)
шеңберінде
Кəсіпорын 
шеңберінде
Шаруашылықты 
бөлшектеп 
мемлекеттендіру
Шаруашылықт
ы бөлшектеп 
мемлекеттендір
у
Меншік түрінің 
басымдырақ 
болуы
Мемлекеттік
Жеке 
индивидуалды
Жеке ұжымдық 
мемлекеттікпен
Жеке ұжымдық 
мемлекеттікпен
Экономиканы 
реттеу
Мемлекеттік
Нарықтық 
өзін
-
өзі 
реттеушілік
Нарықтық жəне 
мемлекеттік
Нарықтық жəне 
мемлекеттік
Əлеуметтік
Тұрақты
Өндірістің əр 
бір 8
-
10 жыл 
сайын болатын 
экономикалық 
дағдарыстар
Экономикаға мемлекеттің араласуы. 
Экономикалық дағдарыстарды 
ескерту мен бесендету бойынша 
антициклдық шаралар.
Əлеуметтік 
кəпілдіктер
Күшті мемлекет 
тік
-
əлеуметтік 
қорғау, мүлік 
тепе
-
теңсіздігін 
жою
Азаматтардың 
əлеуметтік 
қорғалмауы
Жеке жəне мем 
лекеттік
- 
əлеу 
меттік сақтанды 
ру қорларының 
құрылуы.
Күшті əлеумет 
тік қорғау, 
мүлік тепе–
теңсіздігін 
азайту.
Экономикалық жүйе қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық 
түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады. Əлемдік экономикалық əдебиеттерде 
экономикалық жүйені топтаудың кең таралған екі фактор негізінде жүргізіледі: 
-
меншік типтері бойынша;
-
экономиканы ұйымдастыру типтері бойынша.
Осындай əдістер негізінде экономикалық жүйені төмендегідей типтерге 
бөлінеді:
-
дəстүрлі экономика;
-
əкімшілдік 
- 
əміршілдік экономика;
-
еркін бəсекелестік (таза капитализм) нарықтық экономика;
-
қазіргі нарықтық экономика (қазіргі капитализм) немесе аралас 
экономика.
Дəстүрлі экономика
тұйық, оқшау шаруашылыққа негізделеді. Ұрпақтан 
ұрпаққа беріліп отырған дəстүр мен салт, қандай тауарды қалай, кім үшін өндіру 
арқылы анықталады. Бұл жүйеде қол еңбегі басым, шешім қабылдауда жəне 
өзгеріс енгізуде шаруашылықтан бөлек шыға алмайды, оған бөгет болатын 
қатып қалған салт дəстүр, қағидалар. Шетел инвестициясы
қазақстандық 
экономикада кең қолданылуда жəне елбасымыз осы бағытта бірнеше іс
-
шаралар, 
бағдарламалар өңдеп дайындаған.
Экономиканың осы түрі бұрынғы заманға 

~39~ 
қарағанда Азия, Латын Америкасы мен Африка елдерінде қазір өте сирек 
кездеседі.
Əкімшілік 
- 
əміршілдік экономика.
Нарықтық экономикадағы еркін 
бəсеке жəне оны тереңірек талдау құбылысы əкімшілік 
- 
əміршілдік экономика 
теориясының пайда болуына ықпал етеді. Əміршілдік экономика теориясының 
ұраны: «Қазіргі өндіргіш күштермен олардың ұғыну бейнесінде, тіпті 
табиғатымен қарау байқалады. Өндірістегі қоғамдық анархия өндірісті 
қоғамдық
-
жоспарлы реттеуімен алмастырылады». 
Əкімшілік 
- 
əміршілдік экономиканың нарықтық экономикаға қарағанда
 
артықшылығы мынада:
ол ашық түрде жұмыссыздықты, өндірістің тым 
құлдырауын болдырмайды. Ал қиын шешуші кезіңде елдің материалдық, 
еңбектік жəне ақша қорларын ірі халық шаруашылығының міндеттері мен 
бағдарламасын жүзеге асыруға шоғырландырады жəне жұмылдырады. 
Сондықтанда жоспарлау жүйесін қоғамдық меншікке негізделген социалистік 
елдер ғана емес, жеке меншікке негізделген кейбір капиталистік елдерде 
қолданады. Айталық, екінші дүние жүзілік соғыс кезіңінде бұл гитлерлік 
Германияда байқалды. Экономиканың ауқымды салалары мен барлық салалары 
орталық жоспарлау жəне соғыс ұйымдарының тікелей бақылауында болды. Осы 
кезеңдерде Англия мен АҚШ
-
да дəл солай жүзеге асты. Əміршілдік 
- 
əкімшілік 
экономиканың кемшіліктері мынадан байқалады: біріншіден, барлық 
шаруашылық сауалдарын көп сатылы бюрократтық инстанциясы арқылы шешу 
қажет болды. Олардың келісімін алуға көп уақыттың кетуі
- 
барынша кедергі 
болып табылады. Мұндағы басты мақсат
-
жаңа өнімді шығару қажеттілігі, жаңа 
техника мен технологияны ендіру. Ал келісімге кеткен уақыт бұған кедергі 
жасайды. Екіншіден, кəсіп орын жоспарының орындалуы туралы тұтынушы 
алдында емес, жоғарғы жақтағы орталық ұйымдар алдында есеп береді. 
Сондықтан орталық ұйымдар экономикадағы тұтынушылардың қажеттілігі 
туралы толық ақпарат алмайды.Осының барлығы əкімшілік 
- 
əміршілдік 
экономиканы тиімсіз етеді жəне оны əртүрлі тапшылыққа алып келеді.

жүктеу/скачать 2,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: