Қазақстан республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі коммерциялық емес акционерлік қоғам
жүктеу/скачать 1,2 Mb.
|
1 ЕГЖ
- Бұл бет үшін навигация:
- Нұсқа-6 Мамандығы
|
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Коммерциялық емес акционерлік қоғам «Ғ. Ж. ДӘУКЕЕВ атындағы АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС УНИВЕРСИТЕТІ» «Электрмен жабдықтау және энергияның жаңғыртылатын көздері» кафедрасы «Жаңғыртылатын энергия көздерін пайдалану» пәні бойынша №1 Есептеу - графикалық жұмыс Нұсқа-6 Мамандығы: Электроэнергетика Орындаған: Ширман Ақбота Тобы:ЭЭк21-9 Тексерген: Даукенова Н Алматы,2022ж №1 тапсырма Жоспары: 1.Кіріспе 2.Негізгі бөлім Жел электр станциясы ШҚО Жарма ауданы, Жаңғызтөбе ауылында жел электр станциялары. 3.Қорытынды 4.Пайдаланған әдиебеттер тізімі Қажетті және жеткiлiктi энергиямен қамтамасыздандырудың негiзiнде кез келген ендiрiс орнының жұмыс iстеуi жатыр. Қазiргi кезде бiз емiрiмiздi техникалык жетістіктерсіз елестете алмаймыз, бiрақ осы жетiстiктердiң барлығы энергия көздерiнiң жаңа түрлерін меңгеру арқылы мумкін болғандығы жайлы ойланбаймыз. Өз кажеттiлiктерiмiздi қанағаттандыру ушiн энергияны кеп өндіргенде табиғи орта кеп зиян шегетiнiн ескермейміз. Жылу электр станцияларынын калдыктары негiзiнен көмірқышқыл газынан тұрады. Көмірқышқыл газы булану эффектісіне және климаттын жылынуына әкеледі. Басқа қалдықтардың құрамына ауада сумен қосылғанда қышқыл жаңбырдын пайда болуына әсер ететiн азот кiредi. Жердiң қышқылдығының жоғарылауының әсерiнен жердiң құнарлығы және балык коры төмендейді. Токсинді ауыр металлдар қышқыл суда жылдам ериді және ішетін суға, тағамдарға түсуі мүмкін. Атомдық электр станцияларды колдану экологиялык тазалык мәселелерін шешпейді. Атом электр станциясының жұмыс iстеуi барысында бiр кунде бүкiл әлемде 26 тонна радиоактивті қалдықтар шығарылады. Мәселе тек экологияға зиянды калдыктардын белiнуiнде ғана емес. Басты мәселе энергетикалык ресурстардын корпары, ягни мунайдын, кемiрдiн және газдын корлары жылдан жылга темендеп барады. Мұндай корлардыжанартылмайтындардын катарына жаткызады. Вашингтондағы Әлемдік табиғи қорлар институтынын эксперттiк комиссиясынын мәлiметтерiне сай мұнайдың коры 2007 жылдан бастап күрт төмендеп келедi. Кейбiр шет елдік мамандардын мәлiметтерi бойынша әлемдiк мунайдын коры 1800-2300 млрд. баррелдi құрайды. Дәстүрлi емес энергия көздерiне темендегiлер жатады: - күн энергиясы; - жел энергиясы; - геотермалды энергия: - биомассаның энергиясы; - су энергетикасы. Қазақстанда осы аталған дәстүрлі емес энергия көздерінің коры өте көп. Дегенмен су энергетикасынан баска энергия қорлары казіргі таңға дейін өз колданысын тапкан жок. Казакстандагы жанармайдың негізгі тұтынушысы болып жылу және электр энергетикасы саналады. Осы секторлар жылына шамамен 30 млн. тонна жанармайды тұтынады. Электр станцияларда пайдаланылатын кемiрдiн улесі 75%-ды, ал газдың үлесі 23%-ды және мазуттын улесі 2%-ды құрайды. Қазіргі таңда Қазақстанда электр энергиясының жетіспеушілігі байкалады. Электр станциялардың жалпы орнатылған қуаты 18,7 мың МВт құрайды. Энергияны ендіру саласында жылу электр станцияларынын улесі 87%-ды құрайды, ал су электр станцияларынын улесi 12%-ды және басқа электр энергиясынын көздерi 1%-ды құрайды. Жел электр станциясы (ЖЭС) немесе Жел паркі - жел ағынының басқарылмайтын кинетикалық энергиясын электр энергиясына айналдырады. ЖЭС екіге бөлінеді: тұрақты және айнымалы кернеу жел электр станциялары. Тұрақты кернеу жел электр станциясының шығысындағы кернеу, генератор өндіретін кернеу тегіне қарамастан, тұрақты болады. Керісінше жағдайда, айнымалы кернеу жел электр станциясы деп аталады. ЖЭС-тің негізгі арналуы — ұлттық энергетикалық тораптардан алыс орналасқан тұтынушыларды және ауыл шаруашылығы нысаналарын электр энергиясы мен сумен жабдықтау. Басты артықшылығы — қоршаған ортаны ластамайды, қуат көзі (жел) ешқашан сарқылмайды. Жел энергетикасы жел энергиясын механикасын жылу немесе электр энергиясына түрлендірудің теориялық негіздерін, әдістері мен техникалық құралдарын жасаумен айналысатын жаңартылатын энергетиканың саласы.Ол жел энергиясын халық шаруашылығына ұтымды пайдалану мүмкіндіктерін қарастырады. Елімізде арзан электр энергия көздерін іздеу мақсатында, “Қазақстанда 2030 жылға дейін электр энергиясын өндіруді дамыту туралы” мемлекеттік бағдарламаға сәйкес, жел күшімен өндіретін электр энергиясы қуатын халық шаруашылығына қолданудың тиімді жолдары қарастырылуда. Қазақстанда жел күшімен алынатын электр энергиясы қуатын кеңінен және мол өндіруге болады.Жел энергиясының басқа энергия көздерінен экологилық және экономикалық артықшылықтары көп. Жел энергетикасы қондырғыларының технологиясын жетілдіру арқылы оның тиімділігін арттыруға болады. Жел энергиясын тұрақты пайдалану үшін жел энергетикасы қондырғыларын басқа энергия көздерімен кешенді түрде ұштастыру қажет. Республиканың шығыс, оңтүстік-шығыс, оңтүстік аймақтарында су электр станциялары мен жел электр станцияларын біріктіріп электр энергиясын өндіру өте тиімді. Қыс айларында жел күші көбейсе, жаз айларында азаяды, ал су керісінше, қыс айларында азайса, жаз айларында көбейеді. Сөйтіп, энергия өндіруді біршама тұрақтандыруға болады. Алматы облысының Қытаймен шекаралас аймағындағы 40-ендікте Еуразия мегабассейніндегі орасан зор ауа массасының көлемі ауысатын Орталық Азиядағы “жел полюсі” деп аталатын Жетісу қақпасындағы желдің қуаты мол. Ол екі таудың ең тар жеріндегі (ені 10 — 12 км, ұзындығы 80 км) табиғи “аэродинамикалық құбыр” болып табылады.Қақпа Қазақстанның Балқаш — Алакөл ойпатын Қытайдың Ебінұр ойпатымен жалғастырады. Осы жердегі жел ерекшеліктерін зерттеу нәтижесінде оның электр энергиясын өндіруге өте тиімді екені анықталды. Қыс кезінде желдің соғатын бағыты оңтүстік, оңтүстік-шығыстан болса, жаз айларында солтүстік, солтүстік-батыстан соғады. Желдің орташа жылдамдығы 6,8 — 7,8 м/с, ал жел электр станциялары 4 — 5 м/с-тан бастап энергия бере бастайды. Желдің қарама-қарсы бағытқа өзгеруі сирек болуына байланысты мұнда турбиналы ротор типті жел қондырғысын орнату тиімді. Желдің жалпы қуаты 5000 МВт-тан астам деп болжануда. Бұл өте зор энергия көзі, әрі көмір мен мұнайды, газды үнемдеуге және, әсіресе, қоршаған ортаны ластанудан сақтап қалуға мүмкіндік береді.Бірнеше мыңдаған жылдар бойы адамдар желді – энергия көзі ретінде пайдаланған. Қоғам мәдениетінің жаңа қалыптасқан кезінде жел энергиясын теңіз саяхатында пайдаланған. Ертедегі мысырлықтар 5 мың жыл бұрын жел энергиясын пайдаланып желкен көмегімен жүзген. Біздің заманымыздың 700 жылдары қазіргі Ауғанстан жерінде тік бекітілген осі бар жел машинасымен дақылдарды ұнтақтау үшін қолданған. Жерорта теңізінде орналасқан Крит аралында ұзын мұнараға бекітілген жел күшімен қозғалатын диірмен жер суландыру жүйесінің жұмысын атқарған. 14 ғасырда голландықтар жел диірменін жетілдіріп, дәнді-дақыл өнімдерін ұнтақтау үшін қолданды.1854 жылы АҚШ-та жел энергиясымен жұмыс істейтін су тарту насосы іске қосылды. Су тарту насосының моделі жел диірменінен қалақшалар санының көптігімен және жел бағыты мен жылдамдығын анықтайтын аспап флюгердің болуымен ерекшеленеді. 1940 жылдары осындай жел күшімен қозғалатын диірменнің саны 6 миллиондай еді, оларды су тарту және электроэнергия алу мақсатында қолданды.Осындай жел диірмендер мал шаруашылық фермасын сумен қамтамасыз етіп тұрды. 20 ғасырдың ортасында жел энергиясын қазіргі заман энергия қоры – мұнай орнын басты. Дүние жүзінің бірнеше рет мұнай дағдарысынан соң, қайтадан жел энергетикасына көпшіліктің қызығушылығы оянды. 70 жылдары мұнай бағасының өсуіне байланысты, энергетика сарапшылары жел энргиясын пайдалану шараларын ұсынды. Мемлекет қаржыландыру қолдауымен өткізілген зерттеулер мен эксперименттердің нәтижелері, жел энергиясын пайдаланудың жаңа технологиясының дамуына жол ашылды.1981-1984 жылдары Калифорнияның өзінде 6870 жел турбинасы іске қосылды. Бірақ 31 желтоқсан 1985 жылы мұнайдың бағасы баррельге шыққанда 10 долларға түсті, осыған байланысты желқондырғысын шығаратын көптеген шағын компаниялар жойыла бастады. Ал 1998 жылы АҚШ-та желэнергетикасы дамуы қайтадан даму сатысына көтерілді. Желқондырғылары мынандай негізгі бөліктерден тұрады : қалақшалардан, ротордан , трансмиссия ( двигательдің механикалық энергиясын машинаға беруге арналған механизмдер жиыны ) , генератордан , бақылау жүйелері . Турбинаның қалақшалары арқылы соққан желдің үлкен ағысын қамтиды. Қалақшалар шыны талшығынан, полистролдан немесе көмірпластиктен жасалынады. Турбинанаың қалақшалары жұмыс істегенде сол маңайдағы телевизияға кері әсерін тигізеді, өзі қуатты дыбыс тербелістерін тудырады. Сондықтан қалақшаларын берік сынбайтын және иілгіш шыны пластикадан жасайды (радиотолқындарды шағылдырмайды, жұтпайды). Қалақшалардың диаметрінің ұзындығы 15 пен 25 метрдің аралығында болса, салмағы 1000 кг болады. Ротор орталық білікпен жалғанған қалақшалардан тұрады. Орталық білік басқарушы білікке трансмиссия арқылы жалғанған. Трансмиссия – белдік арқылы кинетикалық энергияны генератордың басқарушы білігіне беріп, электр энергиясын өндіретін механизмдер жиыны. Желқондырғының бақылау жүйелері алыстан компьютер арқылы басқарып және бақылап отырады. Бақылау жүйелері қандай да бір бұрышпен көлбеу орнаатылған және айнымалы, әр бағытта қозғалып тұрады. Сонымен қатар электрондық бақылау жүйелері жел жылдамдығы өзгерген кезде, өндірілген кернеу шамасының шамадан асып кетпеуін реттеп отырады. Желқондырғысының басты сипаттамаларының бірі болып оның қуаты болып саналады. Жеке үйге немесе коттеджге орналған кіші желқондырғы -лардың қуаты –100 кВт, ал диаметрі 15 – 40 метрге баратын, 2–3 қалақшалары желқондырғысы 1 МВт ток өндіреді. Қазіргі заманғы желқондырғылары 690 В кернеу береді, ол трансформатордың көмегімен 10 – 30 кВ-қа түрленеді. Мысалы, 500 кВт–тың желқондырғысы 1 сағатта 15 м/с жел жылдамдығы кезінде 500 кВт энергия өндірсе, 600 кВт-тың қондырғы бір жылда жел жыл- дамдығы 4,5 м/с болған кезде 500000 кВт энергия өндіреді. Алдында айтып кеткендей, дизельді генеротормен салыстырғанда, жел энергетикасы алыс аймақта тұратын халықтар үшін өте экономикалық тиімді. Кіші желқондырғылары ауыл тұрғындары үшін мынандай мақсаттарда қолданылатынын айтып өтейік: Су тарту және сығылған ауа алу үшін ; Электр энергиясын алу үшін; Кейбір механизмдерді қозғалысқа келтіру үшін. Қазіргі кезде 100 000 астам су тарту насосы жұмыс істейді көбісі электрленбеген ауылдық жерлерде орналасқан. Көбінсе фермерлер ауыз сумен ауыл тұрғындарын қамтамасыз ету үшін және мал, егін суару үшін қолданады. Қазір су тарту қондырғылары рынокта сатылады. Мысалы, 3 метрлік ротор 2000 л суды 1 сағатта 10 метрден 3м/с жел жылдамдығында көтерсе, ал 7метрлік желқондырғысы 8000 л суды осындай жылдамдықта 1сағаттта көтереді екен. Мұндай желқондырғыларды орнату оңай және қолдану өте қарапайым. Осындай су тарту насосын Индонезияда жер суландыру үшін пайдаланады, бұл аймақтарда жаңбыр аз жауғандықтан фермерлер күрішті жылына 1 рет өсіреді. Құрғақшылық бұл аудандарда жылмен салыстырғанда 75% құрайды, сондықтан күріш алқабы ірі қара жайылым ретінде пайдала- нылады. Индонезияның көп жерлері жер асты суларға бай болғандықтан, жер асты суларын насоспен тартады. Мысалы, желқондырғы насосы 1 секундта 3 л суды тартады. Индонезияда 1992 жылы 15 осындай жүйелерден тұратын насос орнатылды.Телекоммуникациялық обьектілер үшін жел энергиясы өте тамаша энергия көзі болып табылады, себебі антенналардың орналасқан ауданына желқондырғыларды орналасу биіктігі сәйкес келеді.Кіші жел турбиналардың энергиясын аккумуляторларды зарядтауға ыңғайлы, оларды пәтерлерді жарықтандыру үшін, тұрмыс техникаларында қолданылады. Желден өндірілген энергияны аккумуляторда сақтап, кез келген уақытта пайдалану экономикалық тиімді.Жел энергиясын, суды ысыту арқылы пайдалана аламыз, термостатқа суды толтырып қайнату арқылы 1 кВт энергия пайдаланатын болсақ, термостаттың қуаты 1 кВт болып жасалуы тиіс.Күн мен жел бір-бірін толықтырып тұрады, қыста қатты жел соқса, жазда күн ысиды. Қыста күн жел энергиясымен үйді жылытсақ, жазда күн энергиясын пайдаланып суды жылытуға болады. Осындай комбинацияла- нып жасалған «күн-жел» жүйесі автономдық энергиямен қамтамасыз ету үшін өте қолайлы. Құны 7 миллиард теңгені құрайтын баламалы қуат көзі биылғы жылдың соңында толық қуатына шығуы тиіс.Географиялық және метеорологиялық тұрғыдан алғанда, Жарма өңірі жел энергиясын кең көлемде пайдалануға қолайлы аумақ болып табылады.Аудан әкімдігінің хабарлауынша, бұған дейін Жаңғызтөбе елді мекенінде метеорологиялық зерттеулер мен жел әлеуетін бағалау жұмыстары жүргізілген.Зерттеулер бұл жердегі жел раушанының жел энергетикасының барлық стандарттарына сәйкес келетінін көрсетті – мұндағы ауа массаларының қозғалысы тұрақты, біркелкі және тым екпінді емес, – деп түсіндіреді облыстық кәсіпкерлік және ауыл шаруашылығы басқармасының басшысы Мақсат Қасымов. Бұл жобаның түпкілікті жүзеге асырылуы жаңартылатын энергия көздері арқылы жергілікті тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандырады, сол арқылы қазба отындарын пайдалануды азайтады.Жел энергиясы дәстүрлі қалпына келмейтін энергия көздерімен салыстырғанда әлдеқайда аз экологиялық проблемалар туғызатыны белгілі.Сонымен қатар жел энергетикасы да аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуы мен энергетикалық қауіпсіздігінің факторы ретінде қарастырылады. Жарма ауданын бұл тұрғыда бірегей деп санауға болады, өйткені мұнда күн және жел электр станциялары қатар орналасады. Бұған дейін Жаңғызтөбеде Шығыс Қазақстан облысындағы қуаттылығы 30 мегаватт бірінші күн электр станциясы салынып, пайдалануға берілген болатын.Мердігер компанияның өкілі Жеңіс Әлтаев ағымдағы жылдың желтоқсан айында жалпы қуаты 30 мегаватт болатын 17 электр стансасы орнатылатынын айтты.Шығыс Қазақстан облысы бойынша қуаты 40 МВт ЖЭС орнатуға Жарма алаңы анықталды, ол Жарма ауданы Жаңғызтөбе ауылды мекенінінен екі километрде орналасқан, биіктігі теңіз деңгейінен 607 м, Қараш тауында. Солтүстік кент метеостанция мәліметтері және институтта бар мәліметтер бойынша желдің орташа жылдық жылдамдығы 5,6 м/сек. ЖЭС құрылысына арналған алаң бос, құрылыс жоқ, ауылшаруашылық өндірісі үшін пайдаланылмайды, ЖЭС әрі қарай дамыту перспективасына мүмкіндік береді.Жел электр станциясының ашылуы салтанаты Тәуелсіздіктің 30 жылдық мерейтойымен тұспа-тұс келді.Іс-шараға арнайы қатысқан Жарма ауданының әкімі Ахметқали Нұрғожин мұндай станцияның ашылуы еліміздің жасыл энергетикаға батыл қадам жасағанын білдіретінін айтты.“Жасыл экономика, соның ішінде қуат өндірудің баламалы көздеріне көшетін кез келді. Бұл бағытта елімізде арнайы концепция қабылданған. Желден қуат өндіретін станцияның ашылуы осы бастамаға серпін берері анық”, – деді әкім.Айта кетелік, 2019 жылы дәл осы Жарма ауданында жылына 30 мегаватт электр қуатын өндіретін “Жаңғыз солар” күн электр станциясы ашылған. Бүгінде осынау станция өңірдің энергожүйесіне айтарлықтай үлес қосып отыр.“Жаңа жел электр станциясын іске қосу арқылы еліміздің энергетикалық тәуелсіздігін бекіте түсеміз. Сонымен қатар осынау жоба аясында жаңа жұмыс орындары құрылатын болады”, – деді өз кезегінде ШҚО Кәсіпкерлік және индустриалды-инновациялық даму басқармасының басшысы Ернар Мұстафин.Аталған станцияның құрылысын жүргізген “Шар желі” ЖШС-ның басшысы Данияр Сейтеновтың атап өткеніндей Жаңғызтөбеде жел энергиясын көптеп өндіретін мүмкіндік мол, аталған өлкеде үнемі жел соғатындықтан генераторлар ұдайы жұмыс істейтін болады.Инвестициялық жобаның құны – 7 млрд 400 млн теңгені құраған, құрылыс жұмыстары былтырғы жылы басталған еді.Станцияны салу кезеңінде 50 адам жұмысқа қабылданған, құрылғы толық қолданысқа берілген тұста 8 адам тұрақты жұмыспен қамтылған. Аудан басшының айтуынша алдағы уақытта станция қызметіне жауапты жұмысшылардың саны 20-ға дейін ұлғаяды.Айта кетелік, еліміз 2050 жылға дейін қуат көзінің 50 пайыздан астамын жел және күн электр станцияларынан алуды көздеп отыр.де 50 адам жұмысқа қабылданған, құрылғы толық қолданысқа берілген тұста 8 адам тұрақты жұмыспен қамтылған. Аудан басшының айтуынша алдағы уақытта станция қызметіне жауапты жұмысшылардың саны 20-ға дейін ұлғаяды.Айта кетелік, еліміз 2050 жылға дейін қуат көзінің 50 пайыздан астамын жел және күн электр станцияларынан алуды көздеп отыр.Тәуелсіздіктің 30 жылдығы қарсаңында Жарма ауданының Жаңғызтөбе кентінде Шығыс Қазақстандағы алғашқы жел электр стансасы пайдалануға берілген еді. Бүгінде Жаңғызтөбенің үзбей соғатын үдемелі желі елдің игілігіне айналып, дала төсінде ондаған мегаватт электр энергиясын өндіріп жатыр.«Қазақстан табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануға бағытталған жасыл экономикаға және баламалы энергетикаға көшу тұжырымдамасын ұстанатын мемлекеттердің қатарына кіреді. 2013 жылы қабылданған тұжырымдама аясында әлеуметтік маңызы бар энергия көздерінің жаңартылуы бойынша Шығыс Қазақстанда, оның ішінде Жарма ауданында осындай ауқымды құрылысты іске қосу мүмкіндігі пайда болды. Бұл – біздің өңірде Үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы шеңберінде жүзеге асырылып жатқан алғашқы ірі жоба емес. 2019 жылы «Жангиз солар» ЖШС жылдық қуаттылығы 30 МВт құрайтын күн электр стансасын салды», – дейді аудан әкімі Нұрымбет Сақтағанов.Жел электр стансасының құрылысымен «Чарск – Ветер» ЖШС шұғылданған. Құрылыс жұмыстары 2020 жылы басталып, 2021 жылдың соңында аяқталды. Мердігер компания басшысы Данияр Сейтеновтің айтуынша, Жаңғызтөбе кентінің маңында жел электр стансасы құрылысын жоспарлау кезеңінде басты назарға алынған дүние – мұндағы желдің тоқтаусыз, тынбай соғуы. Бұл жел генераторларының тұрып қалуына жол бермейтін көрінеді. Жел электр стансасы сағатына 30 МВт электр энергиясын өндіреді. Қазір 17 жел қапалағы жұмыс істеп тұр. Басқа құрылыс-монтаж жұмыстары құжатта көрсетілген мерзімде аяқталады деп жоспарланған.Инновациялық жобаға Шығыс Қазақстан облысы бюджетінен 7 млрд 400 млн теңге қаражат бөлініпті. Құрылыс кезінде мұнда 50-ден астам адам жұмыс істесе, қазір 8 адам еңбек етіп жатыр.Жел қондырғысының жанындағы қосалқы станса жаңа технологиялармен, қажетті жиһаздармен жабдықталған, білікті мамандармен толық қамтылған. «Бізде электр стансасын басқару компьютер арқылы жүргізіледі. Мұнда 20110 қосалқы стансасының барлық сызбалары енгізілген, олар ауа температурасын, желдің жалпы бағыты мен жылдамдығын, атмосфералық қысымды, өндірілетін электр энергиясын көрсетеді. Жел стансасы Жаңғызтөбе кентінен бірнеше шақырым жерде орналасқан. Оның аумағында тұрғын үйлер, басқа құрылыстар жоқ. Мұнда әрдайым жел соғып тұратынын ескерсек, станса жұмысында іркіліс болмауы тиіс. Осы табиғи-климаттық жағдайларды пайдалана отырып, тек өңірдің ғана емес, елімізді электр энергиясымен жүз пайыз қамтамасыз етуге болады. Өнім өндірудің ең жоғары көлемі қаңтар-ақпан айларында тіркелді, бұл кезеңде 29,7 мегаватт электр қуатын алуға қол жеткізілді», – дейді шағын станса басшысы Қанатбек Берсүгіров. Еске салайық, Қазақстанда жаңартылатын энергия секторын дамытуды қолдау бойынша алғашқы заңнамалық бастамалар 2009 жылы қабылданған болатын. 2013 жылы жаңартылатын энергия көздерімен өндірілетін барлық электр энергиясын белгіленген тарифтер бойынша орталықтандырылған кепілдікпен сатып алуға негізделген жаңартылатын энергия секторын мемлекеттік қолдау тетігі іске қосылды.Жел энергетикасы қондырғысы — жел ағынының кинетикалық энергиясын энергияның басқа түріне түрлендіретін техникалық құрылғылар жиынтығы. Жел энергетикасы қондырғысы жел агрегатынан (жел қозғалтқышы мен бір немесе бірнеше жұмыстық машиналарды біріктіреді), энергияны аккумуляттаушы (қорын жинаушы) немесе қуатты резервтеуші құрылғыдан және бірқатар жағдайларда қосалқы қозғалтқыштан (ең алдымен жылулық қозғалтқыштан), сондай-ақ, қондырғының жұмыс режимдерін автоматтық басқару (реттеу) жүйелерінен тұрады. Жел энергетикасы қондырғысы арнайы қолданыстық (сорғылық немесе су көтеруші, электрмен зарядтаушы, диірмендік, су тұщыландырушы, т.б.) жел энергетикасы қондырғысы және кешенді қолданылатын жел энергетикасы қондырғысы (жел электр станциялары) болып ажыратылады. Жел электр станциясы — желдің кинетикалық энергиясын электр энергиясына түрлендіретін қондырғы. Ол жел қозғалтқышынан, электр тогы генераторынан, олардың жұмысын басқаратын автоматтық құрылғыдан, оларды орнату және қызмет көрсетуге арналған құрылыстардан, ғимараттардан тұрады. Желсіз күндерде жұмыс жасауы үшін резервтік жылулық қозғалтқышпен, аккумулятор батареяларымен, гелиоқондырғылармен толықтырылады. Әдетте, жел электр станциясы тұрақты ток генераторларымен жабдықталады. Ол аккумулятор батареяларын зарядтайды. Ал тұтынушыларға қажетті айнымалы ток инвертор деп аталатын арнайы құрылғыдан алынады. Инвертор тұрақты токты айнымалы токқа түрлендіретін құрылғы болып табылады. Жел электр станцияларын жел жиі тұратын жерлерде, орталықтандырылған электрмен жабдықтау тораптарынан қашық орналасқан ауылдық мекендерде, далалық, шөлейтті, т.б. жерлерде қолданады. Жел энергетикасы қондырғысының қуаты 100 кВт-тан бірнеше МВт-қа дейін жетеді. Ең қуатты (3 МВт) жел энергетикасы қондырғысы Германияда салынған (1983). Қазіргі кезде бірлік қуаты 15 МВт-қа дейінгі жел энергетикасы қондырғысы жобалануда.Жел генераторларынын жұмыс істеу принципі жел энергиясын электр энергиясына түрлендiруге негiзделген. Желдiң әсерiнен желдеңгелегі айналады, генератор инвертормен байланыскан аккумуляторлык батареяға берілетін электрлік токты ендіреді, содан шығысында 220380 В аламыз.Желдің кинетикалык энергиясы генератордың роторын айналдыратын калак қозғалысқа келтiредi. Жел генераторының жүйесiне кiретiн негiзгi компоненттеріне мыналар кіреді:Генератор - аккумуляторлық батареяны коректендiру үшiн керек. Онын куаттылығы аккумуляторлык батареяның коректену жылдамдығын анықтайды.Генератор айнымалы токты өндіру үшін қажет. Генератордың ток кушi мен кернеуі желдің жылдамдығына және тұрақтылығына байланысты болады.Қалак - желдің кинетикалык энергиясының әсерiнен генератордын бiлiгiн козгалыска кептіреді.Діңгек – діңгек биік болған сайын жел күшi жоғарылап, тұрақтылығы артады. Діңгектердің биіктіктері мен формалары ете көп.Контроллер - жел қондырғысының көптеген үрдістерін басқарады. Мысалы:калақты бұру, аккумуляторды қоректендіру, қорғаныш функциялары және т.б. Ол генератор ендіретін айнымалы токты аккумуляторды қоректендіру үшін тұрақты токка айналдырады. Аккумуляторлык батареялар Аккумуляторлык батареяларды дурыс орналастыру және пайдалану ушiн төмендегідей ережелердi сақтау керек: - батареямен клеммалар арасында кыска тұйықталулар шынжырын курмау керек, өйткенi кабiлеттi қысқа тұйықталулар тогы контактынын клеммасын ерiтедi және термиялык куйiкке әкеледі:- аккумуляторлык батареяларды куаты таусылган куйiнде сактауга болмайды. Осы кезде электродтардын сульфатациясы болады және батареялар өзінің сиымдылығын азайтады;- аккумуляторлық батареяны құрылғыға полярлығын дұрыс қосу керек. Куатталған батарея кеп энергияны сақтауды және полярлыктары дұрыс қосылмаған жағдайда құрылғыны істен шығарады:батареянын корабын ашуга болмайды. Ашкан жагдайда батареянын қорабының ішіндегі гелеона ұксас электролиттер терiнiң химиялық күюіне әкеледі:- жұмыс жасау мерзiмi бiткен батареяларды жою ауыр металлдарды жою epeжenepiнe cәйкес жүргiзiледi. Аккумуляторлы батареянын куаты таусылгандагы сипаттамасы Аккумуляторлык батареяның ен манызды сипаттамалары темендегiлер есептеледi: сиымдылығы, салмағы, кернеу, өлшемі, бағасы, рұқсат етiлетiн куатының таусылу межесі, жұмыс жасау уақыты, ПӘК, жұмыс жасау температурасының диапазоны, рұқсат етiлген токтың заряды мен разряды. Аталып өткен сипаттамалардың барлығын өндірушi белгiлi бiр температурада береді, көбінесе 20 мен 25 арасында болады температура. Осы аталған кернеуден өзгерсе аккумуляторлык батареянын сипаттамалары жаман жакка карай өзгереді.Аккумуляторлық батареяның кернеуi мен сиымдылығы АБ-ның атауына кіреді. Мысалы: RA12200DG - KepHeyi 12 BOльтты батарея және сыйымдылығы 200 ампер сагат, гелийден жасалған, терен разрядтанады. Демек батарея тұтынушыға 10 сағаттық разряды кезiнде мына көлемде энергия береді 12 x 200 2400 Вт сағ. Ток мөлшері жоғары болса және разрядталуы тез болса аккумуляторлық батареяның сиымдылығы азаяды. Ток мелшері аз болса аккумуляторлық батареяның сиымдылығы әдетте жоғарылайды. Осы сипаттамасын аккумуляторлық батареяның разрядтылық графигінен көруге болады. Батареяда сақталатын энергияның көлемi аккумуляторлык батареяның сиымдылығы деп аталады. Ол ампер-сагатпен өлшенеді. Сиымдылығы 100 A са болатын аккумуляторлык батарея жуктемеге 1 А токты 100 сагат iшiнде береді немесе 4 А токты 25 сағат ішінде бередi және т.с.с. Егер разрядтық ток жоғарыласа аккумуляторлық батареянын сиымдылығы темендейді. Нарықта батареяның сиымдылығы 1-2000А сағ арасында болатын аккумуляторлык батареялар сатылады. Куаттану және куатсыздану графиктері Аккумулятордағы кернеу негізгі параметр болып саналады, ейткенi сол аркылы батареяның күйi мен зарядталғандығы жайлы ақпарат алуга болады. Зарядталғандағы және разрядтангандагы, ток жок кездегi кернеулер әртурлі болады Аккумулятордың зарядталғандығын есептеу үшiн оның кернеуiн есептеу керек.Зарядталудың дәрежесі көптеген жағдайларға байланысты болады, оны тек арнайы зарядты құрылғылар аныктай алады. Көптеген күн батареяларының басқару құрылғыларында батареяның зарядталғандығын реттейтiн бөлiмi бар. Зарядталғандығының деңгейін анықтау үшiн екi амалды колдануга болады: Аккумулятордағы кернеу амалы. Бұл әдістің дәлдiгi темен, бірақ оған тек кана сандык вольтметр керек. аккумуляторлык батареянын зарядталгандыгынын кернеуі әр батарея ушін әртүрлі. Аккумулаторлык батарея ескірген сайын кернеу төмендейді. Электролиттің тығыздығы амалы. Бұл амал тек кана сұйык электролиті бар аккумуляторлық батареяларға арналған. Оны өлшеу үшін ареометрпайдаланылады. Аккумуляторлык батареяның зарядталу дәрежесiн батареядағы кернеу мөлшерін анықтау үшін арнайы құрылғыларды пайдалануға болады. Осы кесте арқылы аккумуляторлық батареяның зарядтану және разрядтану деңгейлерін бақылап отыруға болады. Инверторлар Инвертор (латынша аударамын, өзгертемін): 1) радиотехникада - шыгыс электр сигналдары амплитудасынын өзгерiсi. полярлығы немесе фазасы кiрiсiндегіге қарағанда карама-карсы болатын электр тiзбегi немесе электрондық құрылғы. Радиотехникалық аппаратурада (фазоинверторда) инверторды амплитудалары тен бiрак фазалары карама-карсы болатын екi сигнал алу ушін пайдаланады: 2) электротехникада - тұрақты токты бір фазалы немесе көп фазалы айнымалы токқа түрлендіретін (газразрядты немесе шала өткізгішті аспап) кондырғы; 3) есептеу техникасында - цифрлық сигналдар үшін логикалык терістеу амалын ("емес) орындайтын электрондык элемент. Сонымен катар инвертор мәлімет өңдейтін және тасымалдайтын компьютер құрылғыларында электр сигналдарын қалыптастырып күшейтеді. Әдетте, интегралдық сұлбалар құрамында болып, транзисторлык элементтерден тұрады. Потенциалдық және импульстік инверторлар болып ажыратылады. Потенциалдык инверторде кiрiсiндегi кернеудің жоғары деңгейі шығысында төменгі деңгейге түрленеді және керісінше. Оның кiрiс сигналы мен шығыс сигналының арасындағы байланыс логикалык "емес" функциясына сәйкес келеді. Импульстік инверторде кiрiсiне сигнал келген сәтте оның шығысында полярлығы кiрiсiндегiге карама-карсы сигнал калыптасады. Инвертор компьютерлердің логикалык элементтерiнiң негiзгiлерiнiң бiрi болып табылады. Интегралдық сұлбаларда инвертор өзіндік тәуелсiз мiндет атқармай, күрделi логикалық сұлбалардың құрамына кіретін карапайым элемент қызметін атқарады.Инвертор электр техникада - тұрақты токты бiр фазалы немесе көп фазалы айнымалы токка түрлендіретін кондырғы. Инверторлар - жартылай өткiзгiш құралдар. Олар фотоэлектрлікжүйелердің түрiне сәйкес екi түрге бөлiнедi: - күн батареяларының автономды жүйелерiне арналған инверторлар; - жүйелік пайдалануға арналған инверторлар. Екi турiнiң де шығыс каскадтары ұксас болады, тек баскарылуы ғана әртүрлі болады. Бiрiншi түрiнде жиiлiк генераторы бар, ал екiншi түрi желiмен синхронды жұмыс жасауы керек. Барлык турi ушiн негiзгi параметр болып Пак саналады. Автономдык инверторлардың шығыс кернеуі 220 Вольтқа тең, ал куаты 10-100 кВт болатын инверторлардан үш фазалы 380 вольтты кернеуді алуға болады. Барлык автономдык инверторлар аккумуляторлык батареяның тогын тұрақтыға айналдырады. Осыған байланысты шығыс кернеуі 12.24 48 және 120 В арасынан таңдалады. Шығыс кернеуі жоғары болған сайын оның ПӘК жоғары болады. Автономдык инверторларга келесідей талаптар қойылады: - шамадан тыс жүктеуге төзімді болуы керек - шығынының аз болуышығыстағы кернеуі реттеуі - жогары ПӘК гармоникалардың коэффициенті аз болса -радиожиiлiктерде бөгеттердiң болмауы.Контроллер және бағдарламалық қамтамасыздандыру КЭЖ жүйесiн баскару ушiн еркiн багдарланатын контроллер Simatic S7-300 тандалынды. Автоматты баскару жүйесiн жүзеге асыру үшiн Simatic S7-300 контроллерi ете тиiмдi болып есептелінеді. ЭЭҚ жүйесiнiң автоматты басқару жүйесiн жүзеге асыру Yшiн Siemens Simatic Manager бағдарламасы пайдаланылады. Контроллердiн модульдерiн ауыстыруға және көптеген жана модульдер қосуға болады. Simatic S7-300 контроллерiнiн куаты ете жоғары. Simatic S7-300 контроллерi машина жасау саласында, коймалық шаруашылықта, технологиялык кондырғыларда, өлшеу және мәлімет жинау салаларында, химиялык Өндiрiстерде және тағы басқа салаларда пайдаланылады. Контроллердiн кұрамына кіретін модульдер: - орталык процессор модулі (CPU). Шешілетін есептің қойылуына байланысты әр турлі типті орталык процессорлар пайдаланылады; - сигналдык модульдер (SM). Аналогты және дискреттi кiрiс-шығыстарды косу ушін пайдаланылатын модульдер; - коммуникациялык процессор (СР). Осы модуль аркылы желiлiк акпарат алмасу келесi интерфейстер аркылы жузеге асырылады: Industrial Ethernet, Profibus, Ptp: - функционалдык модульдер (FM). Автоматтық реттеу және санау жұмысын жүргізу позиционерлеу есептеу жұмыстарын аткарады; интерфейстік модуль (IM). Контроллердiң негізгі блоктарына косылу ушiн пайдаланылады; - коректендіру блогы (PS). Контроллердi айнымалы немесе тұрақты ток арқылы қоректендiрiлуi үшiн пайдаланылады. Жел электр станциясы салынатын аумақ ретінде Аягөз ауданының Ақтоғай кентінің маңы белгіленген.Бұл жер тегіннен-тек таңдап алынған жоқ. Өйткені аталмыш аумақта "Ақтоғай" кен байыту комбинаты орналасқан. Бұл дегеніміз – ол жерде салынған электр станциясының шығарған электрін тұрақты қолданушы кәсіпорын болады деген сөз. Қазіргі уақытта аталмыш нысанның энергия беру қуаты 100 мегаватты құрайды деп жобалап отырмыз, - деді Ержан Айткенұлы.Жалпы құны 40 миллиард теңгені құрайтын жоба бойынша қазіргі уақытта инвесторлар іздестіріліп жатқанын алға тартқан басқарма басшысы, бұдан бөлек, Күршім және Ұлан аудандарының аумағында да жел электр станциясын салуға мүмкіндік барын атап өтті.Қоса кетсек, қазіргі уақытта Шығыс Қазақстан облысының Жарма ауданында салынған "Жаңғыз-солар" күн станциясы аяқталып, өз жұмысын бастаса, Алтай ауданының аумағындағы Тұрғысын өзенінде жаңадан су электр станциясы салынуда. Корытынды: Жердегі жел энергиясы сарқылмас. Көптеген ғасырлар бойы адамдар әртүрлі функцияларды орындайтын жел станцияларын: диірмендерді, су және май сорғыларын және электр станцияларын салу арқылы жел энергиясын өз пайдасына айналдыруға тырысты. Көптеген елдердің тәжірибесі мен тәжірибесі көрсеткендей, жел энергиясын пайдалану өте тиімді, өйткені, біріншіден, желдің құны нөлге тең, екіншіден, электр энергиясы көміртекті отынды жағу арқылы емес, жел энергиясынан алынады. өнімдерімен танымал қауіпті әсербір адамға. Атмосфераға өнеркәсіптік газдардың тұрақты шығарылуына және басқа факторларға байланысты жер бетіндегі температуралық контраст күшейеді. Бұл біздің планетамыздың көптеген аймақтарында жел белсенділігінің артуына әкелетін негізгі факторлардың бірі және сәйкесінше, баламалы энергия көзі - жел электр станцияларын салудың өзектілігі. Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi: 1. ГА Дорошин. Перспективы использования ветроэнергетики в Казахстане маты, 2006. 1-8 беттер В Виссарионов, Г.В.Дерюгина, В.А. Кузнецова Н.К.Малинин. Солнечни нергетика - Издательский дом МЭИ. Москва, 2008. 112-155 беттер. 2. И.А.Будзко, Т.Б.Лещинская, В.И.Сукманов. Электроснабжение сельского хозяйства - Москва, 2000. 20-45 беттер. 3. В.М.Каргиев, С.П.Мартиросов, В.П.Муругов. Москва, 2001. 13-20 беттер.yoons Ветролгергетика Лабейш. Нетрадиционные и возобновляемые источники энергии 4. В.ГСанкт Петербург, 2003, 22-34 беттер 5. В.Н.Анов, Д.Н Быстрицкий, К.П. Вашкевич, В.Р.Секторов. Ветроэлектрические станци Москва, 2000. 1-25 беттер. 6. Д - Рензо Перевод В.В.Зубарев, М.О.Франкфурт. Ветроэнергетика Москомиздат, 2002. 27-30 беттер. er pеcype: http://1kz.biz/battery/artiklsfe.htm Н.В. Харченко "Индивидуальные солнечные установки" м. Энергоатомиздат, 2001 г. 7. Интернет ресурсы: www.solarhome.ru 8. Бесекерский В. А. Попов Е. П. Теория систем автоматического Stud.kz 9. Интернет ресурсы: infostotal-cnergy.ru регулирования, издание третье, исправленное. Москва, издательство «Наука». Главная редакция физико-математической тературы, 2005г. 10.CH PK 2.04-29-2005. Инструкция по устройству молниезащиты зданий и сооружений. Астана, 2005 15 СМ мы внешней молниезащиты. Комплексная разработка устройств в соответствии с промышленными стандартами IEC/EN. Mocka, 2036 1. FOCT 12.1.030-81. ССБТ. Электробезопасность. Защитное заземление. Загуление. Астана, 2005. 11. Интернет ресурсы www.continent.kz 12. Интернет ресурсы www.windenergy.ru №2 тапсырма Жоспары: 1.Кіріспе 2.Негізгібөлім Жел генераторлары Ортогоналды роторлы жел генераторлары 3.Қорытынды 4.Пайдаланған әдиебеттер тізімі Энергия алудың бір жолы – желдің күшін пайдалану. Жел түрлендіргішін орнату арқылы ауа массаларының кинетикалық қозғалысын ротордың механикалық айналуына айналдыруға болады, одан өз кезегінде, айналу моментін, мысалы, электр генераторына қайта бағыттауға болады. Осылайша, электр энергиясы жаңартылатын табиғи көзден – желден өндірілетін болады.Ауа ағындарының қозғалысын электр энергиясына айналдыратын құрылғылар жел генераторлары (жел генераторы, жел диірмені) деп аталады.Кез келген жел генераторы энергетикалық айырбастау қағидасы бойынша жұмыс істейді. белсенді компоненттер (жүздер немесе роторлар) айналу көтеру және импульстік қуаты жасайды, осылайша іс-қимыл және маховик ноқат енеді. маховик ротордың жоюылуы барысында аппарат жылжымайтын тарапынан магнит өрісі қалыптастырады. Нәтижесінде, сым электр тогы ағатын бастайды. Бұл модель жалпы болып табылады және осы түріне барлық дерлік станциялары қолданылады. Тағы бір нәрсе тәжірибеде жел қондырғыларын операция ауа райына байланысты ұшырайды модификациялау болып табылады. сол қалақтардың құрылымдардың әзірлеушілер барынша өнімділігі мен жел энергиясын әр түрлі әсер қамтамасыз ету үрдісі болғанымен, барлық кейін, бұл құбылыс күтпеген болып табылады және басқа да көптеген факторларға сүйемелдеуімен болады. Енді, міне, жел генераторының қуаттылығына таң қалып отырмыз. Қалтамыздан ешқандай қаржы шығып отырған жоқ. Экологиялық жағынан нағыз таза өнім. Тұрмыстық техникалардың барлығы да жұмыс істеп тұр. Кешке малымызды қоралап, сиырларымызды сауып, бұзауларымызды жайлы орынға жайғастырған соң көгілдір экран алдына жиналып, елімізде болып жатқан жаңалықтармен танысып, мәре-сәре боламыз. Аудан орталығынан шалғайда орналасқан шаруа қожалықтарына келіп мал бағуға аттамайтын, таңертеңнен қара кешке дейін сенделіп бос жүретін ауыл жастары үшін өте қолайлы. Себебі, жастарымыз алыстағы елді мекендерге электр жарығы болмағасын, тұрмыстық техникаларды қолданбағасын бармайтыны белгілі. Шаруашылығымда үш трактор тіркемесімен, орағымен, шөпті тиейтін, түсіретін, жинайтын құрал-жабдықтарымен түгелдей бар. Жағдайымыз жақсы, малға қажетті жемшөп жеткілікті,-дейді шаруа баққан қыр қазағы марқая сөйлеп. Иә, айтса айтқандай, бұл шалғайдағы ел адамдары үшін қол жетпейтін армандай болған ерекше жаңалық еді. Жел генераторының қызығын Тайсойған ауылдық округіне қарасты «Аяпберген» қыстағында төрт түлік мал өсіріп отырған Орынғали Шотықбаев жетекшілік ететін «Бауыржан» шаруа қожалығы да көріп отыр. Талай жылдардан бері шаруасын дөңгелентіп отырған шаруа жетекшісінің де жаңа жылда жетістігі мол. Мал басы аман. Қыстақта төрт түлік малға қажетті пішенін үйіп алған. Жем де жеткілікті. Аудан орталығымен телефон байланысы да жақсы. табиғаттың таңғажайып күші Осыдан төрт жыл бұрын Мұқыр ауылдық округіндегі «Жаңақұдық» учаскесінен жер алып, төрт түлік мал басын өсіріп, малдан алынатын өнім түрлерін молайтып отырған жерлесіміз, жеке кәсіпкер Мұрат Сармановтың жетекшілігімен құрылған «Нұрлы дала» шаруа қожалығы да жел генераторының ерекше қызметін пайдалануда. Мұнда орнатылған жел генераторының қуаттылығы 5 кВт-қа жетеді. Бұл шаруашылықтың жағдайы ерекше. Электр жарығымен түгелдей қамтылған. Күнделікті тұрмысқа қажетті техникалардың барлығы да электр көзіне қосылған. Жел генераторының қыр-сырын жақсы меңгеріп, шаруагерлерге орнатып, оларға оның қызметін түсіндіріп беріп жүрген жерлесіміз, жеке кәсіпкер Фарасат Бисенғалиев: – Жел генераторы негізінде желмен электр қуатын өндіруші қондырғы болып есептеледі. Бұл қондырғы Америка, Африка, Австралия, Голландия, Ресей елдерінде кеңінен қолданысқа енуде. Жел күшімен қуат алатын мұндай қондырғыларды әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, мал мен егін шаруашылығында, мұнайшылар қалашығында, тамақтандыру – сауда нүктелерінде, көп қабатты тұрғын үйлерде, жекелеген шағын тұрғын аудандарда пайдаланып қызығын көруде. Жел генераторлары негізінен экологиялық таза энергия қуатын өндіруші құрал болып табылады және елімізде алға қарай да осындай қондырғыларды барлық салаларға пайдалану жоспарланып, үлкен бағдарламалар жасақталуда. Қондырғыларды құрастырып шығарушы зауыт – Қытай елінің Шанхай қаласында орын тепкен «EХМОРХ» компаниясы. 15 жылдық тәжірибесі бар компания әлемдік сәйкестіктерге сай келетін арнайы сертификатқа ие. Құрал-жабдықтарына 5 -7 жылға дейін кепілдік беретін зауыт көптеген елдерді жабдықтап, үлкен қолдауға қол жеткізген. Қуаты 0,75 кВт-150 кВт дейінгі әртүрлі сұраныстарды қанағаттандырып отырған алып зауыт болып есептеледі. Тағы бір жақсы жері – кез келген істен шыққан бөлшегін ауыстырып, жаңалап беру жақсы жолға қойылған. Бізге ең жақын орталық базасы Ресейдің Новосибирск қаласында орналасқан. Зауыттың бағасымен сол жерден алып, алға қарай жұмыс жасауға келісім-шартқа отырдық. Мен сол компанияның Батыс Қазақстан облыстары бойынша маман өкілі есебінде тіркелдім. Осы бағыттағы жұмыстар Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Маңғыстау облыстарымен басталды. Қызылқоға ауданында үш шаруа қожалығында жел генераторы қондырғыларын іске қосқан едік. Орнатқан қондырғыларымызға техникалық сараптама жасауға компания технигі Олег Владимирович Тушканов пен мастер Андрей Николаевич Гебатарев келіп көріп, үш елді мекенде болды. Қабылдау актісін жасақтап «дұрыс орнатылған» деген бағасын беріп кетті. Қондырғының дұрыс орнатылуын бақылау мен қадағалау – бас зауыттың атқарған жұмыстарының қай жерде болмасын сапалы техникалық сипаттамаға сай жасақталуын талап етуінен туындап отырған жайт. Бізге қойылатын басты талап – қондырғылардың бар жауапкершілігін міндетімізге алып, пайдаланушыға түсінік жұмыстарын жүргізіп, жабдықтың ұзақ та сапалы қызмет көрсетуіне ықпал жасау. Ортогональды тік жел генераторларының тік айналу осі және одан белгілі бір қашықтыққа алыстатылған бірнеше оған параллель қалақтары болады. Ортогональды жел генераторларының артықшылықтары болып: бұл конструкцияда желге бағытаушы мехнизмдерді қажет етпеуінде, себебі оның жұмысы жел бағытына тәуелді емес; қондырғыны жердің деңгейіне орналастыруға болады, соның арқасында пайдалануы жеңілдей түседі. Бұл қондырғылардың кемшіліктері мыналар болып табылады: ротор жағынан оларға неғұрлым жоғары динамикалық жүктемелер есебінен тірек тораптарының неғұрлым төмен қызмет ету мерзімі, өйткені ротор айналғанда, әрбір қалақтан көтергіш күш өзінің бағытын 360° - қа өзгертеді, бұл қосымша динамикалық жүктемелер жасайды; ортогоналды қондырғылардың қалақты жүйесі қуаты бойынша көлденең-осьтік қондырғылармен салыстырғанда неғұрлым массивті болып табылады; ортогоналды қондырғылардың қалақты жүйесінің жұмыс тиімділігі көлденең-осьтік қондырғылармен салыстырғанда неғұрлым төмен болып табылады, бір ротор айналымы процесінде жел ағынының жауырынға әсер ету бұрыштары кең диапазондарда өзгереді, ал көлденең жел генераторларда оларды жақындатқыштарға төсеуге болады. Ең аз қозғалатын бөліктер жел турбинасын сенімдірек және тұрақты жұмыс істейді. Қалақтардың оңтайлы профилі және ротордың бастапқы пішіні кез келген сәтте желдің қай бағытта соғып жатқанына қарамастан қондырғының жоғары тиімділігін қамтамасыз етеді.Құрылымдық жағынан ортогональды жел генераторы тік айналудың күшті осінен және орталық негізден белгілі бір қашықтықта бірнеше параллельді қалақтардан тұрады.Құрылғы қосымша бағыттаушы механизмдерді қажет етпейді және желдің бағытына қарамастан қалыпты жұмыс істейді. Тігінен орналасқан негізгі білік жетектегі жабдықты жер деңгейінде орналастыруға мүмкіндік береді, бұл пайдалануды, жөндеуді және техникалық қызмет көрсетуді айтарлықтай жеңілдетеді.Ортогональды жел турбиналарыОртогональды тік жел генераторларының тік айналу осі және одан белгілі бір қашықтықта оған параллель бірнеше қалақтары болады. Ортогоналды жел генераторларының артықшылығы мынада: олардың конструкциясында бағыттаушы механизмдерді пайдаланудың қажеті жоқ, өйткені бұл қондырғылардың жұмысы желдің бағытына байланысты емес; Тігінен орналасқан негізгі біліктің арқасында жетек жабдығы жер деңгейінде орналасуы мүмкін, бұл оның жұмысын айтарлықтай жеңілдетеді.Жел генераторларының бұл түрінің мынадай артықшылықтары бар: желге бағыттаудың қажеті жоқ, айналу осінің тік болуына байланысты, генератор білігіне айналдыру моментін беру жеңілдетілген, жетек жүйелерін жер деңгейінде орналастыруға болады (техникалық қызмет көрсетуді айтарлықтай жеңілдетеді және операция)Көлденең осьті жел турбиналарымен салыстырғанда кейбір артықшылықтарға ие бола отырып, бұл түрдің кемшіліктері де бар: массивтік ротордан үлкен жүктемелерге байланысты тірек түйіндерінің төмен ресурсы, қалақтардың көтеру күші оның векторын 360⁰ өзгертеді; Көлденең осьтік жел турбинасымен салыстырғанда жел генераторының қалақтарының шабуыл бұрыштарын неғұрлым кең диапазонда өзгертуге байланысты төмен тиімділік, бұрыштарды оңтайлы орнатуға болады. Желдің жылдамдығы 0,7 м/с болғанда энергия өндіре бастайды. Тік ось пен қалақтардан тұрады. Ол көп шу жасамайды, әдемі ерекше дизайны бар. Бірнеше жыл қызмет ету мерзімі. Үлкен салмағы бар жүздер оны көлемді етеді, бұл орнату жұмыстарын қиындатады.Тік жел турбиналарының оң жақтары:Генераторларды пайдалану жеңіл желдерде де мүмкін.Олар жел ағындарына бейімделмеген, өйткені олар оның бағытына байланысты емес.Олар жердегі жүйелерге қызмет көрсетуге мүмкіндік беретін қысқа діңгекке орнатылады.30 дБ шегінде шу. Тік құрылымның жалпы құрылғысы бірнеше түйіндерден тұрады: Қалақшалары бар дөңгелек - ауа ағынының күшін қабылдайтын негізгі ротор. Мақсаты – білікке айналдыру моментін жасау арқылы желдің кинематикалық энергиясын механикалық энергияға айналдыру. Редуктор - айналу қозғалысын синхрондайды және генератор білігінің айналуының белгілі бір жылдамдығын жасайды. Генератор - айналдыру моментін магнит өрісіне айналдыру және сымдардағы кернеу айырмашылығын жасау арқылы электр тогын тудыратын құрылғы. Қайта зарядталатын батарея - жинақталады және шамамен 12 вольтты тікелей ток шығарады. Инвертор - тұрақты токты 220 вольт мәні бар айнымалы токқа түрлендіруге арналған құрылғы. Белгілі бір жылдамдықпен қозғалатын ауа ағыны жолында жел турбинасының қалақшасы түріндегі кедергіге тап болады. Беткейге соғылған жел оған қысым жасайды, оның әсерінен ротор айнала бастайды және айналу моментін беріліс қорабы арқылы генераторға береді. Соңғысы электр энергиясын өндіре бастайды.Әрі қарай, электр энергиясы контроллерге беріледі, тұрақты токқа айналады және батареяларды зарядтауға жіберіледі. Олар, өз кезегінде, инвертор арқылы тұтынушыға электр энергиясының ағынын таратады. Тұрақты токты тұтынатын бұл құрылғы 220 вольт айнымалы кернеуді шығарады. Артылықшылықтар мен кемшіліктер Артықшылықтары: Жел генераторының роторының қозғалысын бастау үшін жел жылдамдығының шағын бастапқы мәндері. Жеке үлгілер үшін бұл сандар 0,3 м/с басталады. Бірақ жел диірменінен нақты қайтару ауа ағыны кем дегенде 3-5 м / с жылдамдықпен қозғалған кезде басталатынын есте ұстаған жөн. Генератордың номиналды қуаты 10-18 м / с диапазонында жылдамдық индикаторларында болады.Ауа ағынының бағытына байланысты емес, тік жел диірменінің дизайны желдің шабуылының кез келген бұрышында желді ұстауға қабілетті. Тік жел генераторының дыбыстық фоны төмен - мәндер, көлденең құрылымдардан айырмашылығы, 18–20 дБ шегінен сирек асып түседі. Сонымен қатар, адам денсаулығына теріс әсер ететін инфрадыбыс деп аталатын төменгі шекке жақын жиіліктер жоқ. Бұдан шығатыны, қондырғыларды орнату тікелей адамдар тұрғын үйінің жанында мүмкін болады.Электромагниттік сәулеленудің генерациясы минималды және оны басқалар сезбейді. Дизайн қауіпті және деструктивті тербелістерді жасамайды. Тік жел генераторы құстар үшін қауіпті емес, өйткені олар оны айналып өту керек жалғыз кедергі ретінде қабылдайды. Көлденең құрылғы үшін құстар үшін қауіп - бұл құстар кедергімен байланыстырмайтын, сондықтан олармен соқтығысатын қозғалатын жүздер.Тік осьтегі жел диірмені, оның дизайнына байланысты, іске қосу үшін мәжбүрлі механизмдерді қажет етпейді - ротордың қозғалысы ауа ағыны ең төменгі қысым мәндеріне жеткенде басталады.Кез келген климаттық жағдайларда жұмыс істейді, қатты желдің екпінін, дауыл мәндеріне дейін төтеп бере алады.Құрылғы оңай жұмыс істейді - қарапайым басқару жүйесі және жұмыс жағдайын сақтау үшін қажетті төмен ағымдағы шығындар жел диірменінің бұл түрін жеке пайдалану үшін тартымды етеді. Кемшіліктері: Тік құрылымдағы жел ағынының тиімді түрлендіру коэффициенті көлденең құрылғымен салыстырғанда 2–2,5 есе төмен. Тік жел генераторы басқа схемалар бойынша жасалған құрылымдарға қарағанда жоғары материалды тұтынуға ие. Белгілі бір қуат мәнінен кейбір құрылымдардың көлемі айтарлықтай артады, бұл сайттың пайдалы аймағының орналасуына теріс әсер етеді. Негізгі кемшілік – ротордың айналу жылдамдығы төмен болғандықтан, олар желдің күші мен энергиясын толық пайдаланбайды. Сонымен қатар, "Дарье роторы" және басқа да ортогональды жел генераторлары бар. Егер жел генераторларының екі ең көп таралған түрін өзара салыстырсақ, онда тігінен орналасқаны артық жақсырақ болады, өйткені оның қалақтары бір желде жылдам айнала алады, демек ол анағұрлым өнімділігі жоғары, ал басқа тең шығыс параметрлерінде бұл габаритті өлшемдерді төмендетуге мүмкіндік береді. 18 Көлденең жел генераторларына бәсекелестік белгілі бір жағдайларда ортогональды жел генераторларын құруға қабілетті болып келеді. Жел генераторларын қалақтарының екі метрмен салыстыру әрқайсысы 10 м / с кезінде мынадай тарату желісінің ПӘК-ін көрсетті: "қалақтар-электр генераторының кіріс білігі»: - көлденең үш қалақты 40%; - тік 10-25% қолданылатын жел қондырғысының түріне байланысты; - ортогональда 40% дейін. Үлкен электр станцияларын құру үшін қолданылатын жел генераторларының көлемдеріне қарамастан, қалақтар желдің шабуылының белгілі бір бұрышына бұрылуға мүмкіндігі бар. Ең дұрысы, желден кейін 0- ден 360-ға дейінгі бұрыштарда, бірақ айналусыз (маятникті қозғалысты орындау) қажет. Сонда қолайсыз жел жағдайларының ұзақтығы айтарлықтай төмендейді. Тұрақты күшті желді жерлерде қалақтардың білігін тікелей беру бойынша генератор білігімен біріктіруге болады. Бірақ ТМД аумағында мұндай қолайлы жағдайлар жоқ, сондықтан редуктор беру қолданылады. Генератордың айналымдарын реттеу үшін келесі тәсілдер қолданылады, әрі бірге қолданылады: - желге қарай жауырынның көлбеу бұрышын өзгерту, бұл тек айналымдарды арттыруға ғана емес, оларды азайтуға да мүмкіндік береді; -ЭҚК-ге қарсы тежегіш моментін генератор орамасында пайдалану, ол ток орамалары бойынша ағатын токтарға байланысты, яғни электр станцияға жүктемелер; - арнайы тежегіш жүйесін пайдалану тәсілі. Ресейлік жел қондырғыларын өндірушілер Шетелдік және отандық өнімдер ресейлік нарықта ұсынылған, ол көп жағынан кем түспейді, кейде тіпті импорттық аналогтардан асып түседі - баға бойынша. EDS-Group жел қондырғыларын, оның ішінде тік айналу осі бар ресейлік жетекші өндірушілердің бірі болып табылады. Омбы қаласында орналасқан. Модельдерді шығару: тік-осьтік құрылымдардың сериясы Sokol Air Vertical қуаты 0,5-15 кВт және құны 130 000-1 020 000 рубль; тік-осьтік құрылымдардың сериясы Falcon Euro қуаты 120 кВт-қа дейін және құны 135 000-1 050 000 рубль. Объектінің негізгі немесе резервтік қуат көзі ретінде қолданылады. Қалалық жерлерде қолдануға жарамды, діңгекке немесе тірекке орнатуға болады. Тасымалдау үшін ықшам. •Сенімділік пен қауіпсіздікті арттыру • Тыныш және тиімді • Жеке көзқарас Өндіруші «Дилан Энерго» ЖШС Номиналды қуат: 0,75 кВт Батарея зарядының кернеуі: 12 В Шығу кернеуі: 220-380 В шығыс қуаты: 45 кВт дейін Желге бағдарлау: қажет емес Желдің басталу жылдамдығы: 2-3 м/с Желдің номиналды жылдамдығы: 7-10 м/с Дауыл желінің жылдамдығы: 40 м/с дейін Жұмыс температурасы -40-тан +50-ге дейін Өмір кезеңі 20 жылға дейін Туған елі:Ресей Жиілік:(таза синус) 50 Гц пышақ материалы:алюминий Айналу осі:вертикалды Генератор түрі:3 фазалы, неодим магниттері Шу деңгейі:30 дБ аспайды Үлгі:GS-0,75 • Сипаттама • Барлық мүмкіндіктер • Бейне GS жел генераторы - фланецті бекітетін діңгекке немесе басқа құрылымға орнатуға арналған заманауи тік типті жел генераторы. Бұл кешендер жел энергиясын электр энергиясына түрлендіреді, ол отын пайдаланбай және тұрақты желілерге қосылмай-ақ нысанды автономды немесе автоматты түрде енгізілген резервтік электрмен жабдықтау үшін пайдаланылады.Арнайы жасалған тірекке орнатуға болады. Орнату қымбат және көп еңбекті қажет ететін іргетастарды, созылу белгілерін салуды қажет етпейді, бұл тұтынушы үшін станцияның соңғы құнының 40% дейін үнемдеуге мүмкіндік береді. Орнатудың бұл түрі кез келген уақытта станцияны басқа нысанға ауыстыруға мүмкіндік береді. Егер сізде уақытша құрылымдар болса немесе маусымдық энергия тұтыну болса, бұл сөзсіз артықшылық.GS сериялы жел турбиналары электрмен жабдықтау мәселелеріне қауіпсіз және сенімді шешім болып табылады. Жел турбиналарының бұл сериясы ұзартылған осі және біріктірілген генераторы бар күшейтілген хаб жинағын пайдаланады. Бұл дауыл желдерінде ауыр жүктемелерге төтеп беруге мүмкіндік береді. Жұмыс қауіпсіздігін арттыру үшін келесі технологиялар қолданылады: • Электромагниттік тежеу • Төтенше аэродинамикалық тежегіш (дауылдан қорғау) • Қолмен тежеу • Арматураланған алюминий пышақтарды пайдалану • GSM станциясының жұмысын қашықтан бақылау және басқару (опция) Тиімділік пен жайлылық. GS станцияларында жел энергиясын түрлендіру үшін ұшақ қанаты принципі бойынша жұмыс істейтін бірегей профилі бар қалақтар қолданылады. Ротордың айналуы пышақтарда көтерілудің пайда болуына байланысты пайда болады. Мұндай жүйелер орталық Ресейге тән желдің төмен жылдамдығында да, қатты жел жағдайында да бірдей тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік береді.Академик В.М.Лятхермен бірлесіп әзірленген бірегей қалақ профилі және теңдестірілген көп деңгейлі ротор көлденең жүйелерден жоғары энергетикалық өнімділікке қол жеткізуге, тербелістерді азайтуға және пайда болатын шуды іс жүзінде нөлге дейін төмендетуге мүмкіндік берді. Сонымен қатар, бұл жүйе желге бағдарлауды қажет етпейді. Өндірісіміздің барлық жел турбиналары үшін біз сирек жер магниттеріне негізделген жоғары тиімді редукторсыз электр генераторларын жасадық. Мұның бәрі GS жел турбинасын ыңғайлы, қауіпсіз және максималды тиімділікпен пайдалануға мүмкіндік береді: • Жеке үйлерде • Қалалық жерлерде • Қоғамдық орындарда • Өнеркәсіптік нысандар мен шаруашылықтарда • Шалғайдағы объектілерде, шекара заставаларында, байланыс құралдарында және т.б. Әрбір клиентке жеке көзқарас. Жел сипаттамалары мен күн сәулесінің инсоляциясы бірдей екі орын жоқ екенін түсіне отырып, біздің компания әрбір клиентке жеке көзқарасты қолданады. Біз станцияны орнату орнын және клиенттің қажеттіліктерін зерттейміз. Осы мәліметтер негізінде станцияның ең тиімді жұмыс істеуі үшін ротордың, генератордың, қалақтардың параметрлері реттеледі. Қосымша жабдық, батареялар, инвертор, контроллер жеке таңдалады. Әрбір жаңа тапсырыс - бұл тапсырмаларды шешу үшін барлық тәжірибемізді, білімімізді және дағдыларымызды салатын жеке жоба. GS жел генераторын жеткізудің негізгі пакетіне мыналар кіреді:Жел турбинасын құрастыру (жиырылатын білік, қалақшалар, траверстер, сирек жер магниттеріндегі беріліссіз генератор).Сақтау станцияларын қосудың классикалық схемасы үшін қосымша сатып алу қажет болады: контроллер, аккумулятор, инвертор, балласт кедергісі,қажет болған жағдайда күн батареялары, күн панелінің кронштейні, жел турбинасы діңгегі немесе стенд.Тасымалдаудың арзан болуы үшін ірі техника құрастырылмай жеткізіледі. Төлем және жеткізу опцияларын мына жерден қараңыз.Егер сізге станцияны таңдау қиын болса, сауалнаманы толтырыңыз, біздің мамандар сіздің нысаныңыз үшін ең жақсы нұсқаны таңдайды. Өндіруші: «Дилан Энерго» ЖШС Номиналды қуат: 1 кВт Аккумулятор зарядының кернеуі: 24 В Шығу кернеуі: 220-380 В Шығу қуаты :45 кВт дейін Желді бағдарлау қажет Желдің жылдамдығы: 2-3 м/с Желдің номиналды жылдамдығы: 7-10 м/с Желдің жылдамдығы: 40 м/с дейін жетеді Жұмыс температурасы :-40-тан +50-ге дейін Қызмет мерзімі: 20 жылға дейін Шығу елі: Ресей Жиілік (таза синус): 50 Гц Пышақтың материалы: алюминий айналу осі: Тік 3 фазалық генератор, неодим магниттері Шу деңгейі :30 дБ аспайды GS-1 моделі GS жел генераторы - фланецті бекітетін діңгекке немесе басқа құрылымға орнатуға арналған заманауи тік типті жел генераторы. Бұл кешендер жел энергиясын электр энергиясына түрлендіреді, ол отын пайдаланбай және тұрақты желілерге қосылмай-ақ нысанды автономды немесе автоматты түрде енгізілген резервтік электрмен жабдықтау үшін пайдаланылады. Арнайы жасалған тірекке орнатуға болады. Орнату қымбат және көп еңбекті қажет ететін іргетастарды, созылу белгілерін салуды қажет етпейді, бұл тұтынушы үшін станцияның соңғы құнының 40% дейін үнемдеуге мүмкіндік береді. Орнатудың бұл түрі кез келген уақытта станцияны басқа нысанға ауыстыруға мүмкіндік береді. Егер сізде уақытша құрылымдар болса немесе маусымдық энергия тұтыну болса, бұл сөзсіз артықшылық. GS сериялы жел турбиналары электрмен жабдықтау мәселелеріне қауіпсіз және сенімді шешім болып табылады. Жел турбиналарының бұл сериясы ұзартылған осі және біріктірілген генераторы бар күшейтілген хаб жинағын пайдаланады. Бұл дауыл желдерінде ауыр жүктемелерге төтеп беруге мүмкіндік береді. Жұмыс қауіпсіздігін арттыру үшін келесі технологиялар қолданылады: Электромагниттік тежеу Төтенше аэродинамикалық тежегіш (дауылдан қорғау) Қолмен тежеу Арматураланған алюминий жүздерін қолдану GSM станциясын қашықтан басқару және басқару (опция) Тиімділік пен жайлылық. GS станцияларында жел энергиясын түрлендіру үшін ұшақ қанаты принципі бойынша жұмыс істейтін бірегей профилі бар қалақтар қолданылады. Ротордың айналуы пышақтарда көтерілудің пайда болуына байланысты пайда болады. Мұндай жүйелер орталық Ресейге тән желдің төмен жылдамдығында да, қатты жел жағдайында да бірдей тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Академик В.М. Лятхермен бірлесе әзірлеген бірегей қалақ профилі және теңдестірілген көп деңгейлі ротор,позволили добиться энергетических показателей превосходящих горизонтальные системы, минимизировать вибрации и практический свести к нулю производимые шумы. К тому же данная система не нуждается в ориентации на ветер. Для всех ветрогенераторов нашего производства мы разработали высокоэффективные безредукторные электрогенераторы на редкоземельных магнитах. Все это позволяет комфортно, безопасно и с максимальной эффективностью использовать ветрогенераторы GS: Жеке үйлерде Қалалық жерлерде Қоғамдық орындарда Өндірістік нысандар мен шаруа қожалықтары Шалғай учаскелерде, шекара заставаларында, байланыс құралдарында және т.б Әрбір клиентке жеке көзқарас. Жел сипаттамалары мен күн сәулесінің инсоляциясы бірдей екі орын жоқ екенін түсіне отырып, біздің компания әрбір клиентке жеке көзқарасты қолданады. Біз станцияны орнату орнын және клиенттің қажеттіліктерін зерттейміз. Осы мәліметтер негізінде станцияның ең тиімді жұмыс істеуі үшін ротордың, генератордың, қалақтардың параметрлері реттеледі. Қосымша жабдық, батареялар, инвертор, контроллер жеке таңдалады. Әрбір жаңа тапсырыс - бұл тапсырмаларды шешу үшін барлық тәжірибемізді, білімімізді және дағдыларымызды салатын жеке жоба. Қорытынды: Қазіргі жер бетіндегі орналасатын жел қоңдырғыларды өздерініің жоғары даму сатысына жеткен. Осы күндегіден артық жел қоңдырғылары жақын арада жасала қоймайды. Желдің энергиясы тегін болғанымен оны іске жарататын жерде орнатылған қоңдырғылардың беретін энергиясы жылу электр станциялары беретін энергиядан әлденеше қымбат. Сондықтан жел энергиясының пайдаланудың басқа жолдарын қарастыру қажет. Ол, менің ойымша, жер бетінен биік орналасатын жел қоңдырғылары. Осы күндегі жер бетіндегі қоңдырғыларымен салыстырса: - Алынатын энергия әлдеқайда арзан; - Ротордың өлшемдерін өте үлкендетіп жасау арқылы қоңдырғының қуатын арттыруға болады; Қарапайым жел қоңдырғыларына қарағанда биіктікте орналасқан жел қоңдырғыларының қуаты ондаған есе үлкен; Жер бетінде көп орын алмайды. Кез келген жерге орнатуға болады. Тұтынушыға жақын орналастыру арқылы энергия тасымалдау проблемасының жоқтығы; Шу жоқ. Ландшафтты бұзбайды. Энергияны алу тұрақты, себебі биікте үнемі жел соғады. Қоңдырғыны кез келген жерге ауыстыруға болады. Осы идеяны толық зерттеп, эксперимент жасап, кішкентай модельдер жасау арқылы теорияны білетін адамдар тексерсе, менің ойымша, энергетика проблемасын біраз алға басушылық болар еді. Пайдаланған әдиебеттер тізімі: 1. ГА Дорошин. Перспективы использования ветроэнергетики в Казахстане маты, 2006. 1-8 беттер В Виссарионов, Г.В.Дерюгина, В.А. Кузнецова Н.К.Малинин. Солнечни нергетика - Издательский дом МЭИ. Москва, 2008. 112-155 беттер. 2. И.А.Будзко, Т.Б.Лещинская, В.И.Сукманов. Электроснабжение сельского хозяйства - Москва, 2000. 20-45 беттер. 3. В.М.Каргиев, С.П.Мартиросов, В.П.Муругов. Москва, 2001. 13-20 беттер.yoons Ветролгергетика Лабейш. Нетрадиционные и возобновляемые источники энергии 4. В.ГСанкт Петербург, 2003, 22-34 беттер 5. В.Н.Анов, Д.Н Быстрицкий, К.П. Вашкевич, В.Р.Секторов. Ветроэлектрические станци Москва, 2000. 1-25 беттер. 6. Д - Рензо Перевод В.В.Зубарев, М.О.Франкфурт. Ветроэнергетика Москомиздат, 2002. 27-30 беттер. er pеcype: http://1kz.biz/battery/artiklsfe.htm Н.В. Харченко "Индивидуальные солнечные установки" м. №3 тапсырма жүктеу/скачать 1,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|