ҒҰБАЙДОЛЛА ХАННЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ТАРИХИ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

696 
болып саналатын қазақ хандары мен сұлтандарының жолы болмады, сондықтан олардың 
аттары не төмпештеп, не қараланған. Бұл туралы көрнекті кеңес тарихшысы А.М.Понкратова 
жақсы айтты. Ол өзінің жүрегімен былай деп жазды: «Бірқатар тарихшылардың арасында 
қазақ халқының тарихын нашарлатуға деген таптырмас ұмтылыс бар, тарихи шындыққа 
қайшы, грузин патшалары мен өзбек хандарын неге ұқсас дәуірде прогрессивті тұлғалар деп 
санауға болатынын түсінбеймін.[1] 
Қазақтар Абылай мен Кенесары Қасымұлын қаралау керек пе? Атақты ғалымның бұл 
сөзін Кенесары Қасымұлы басқарған ұлт-азаттық қозғалыстың «Қазақ ССР тарихында» 
«реакциялық феодалдық-монархиялық қозғалыс» деп аталуы да дәлелдей алады. Абылай хан 
туралы шежірелік аңыздарға қарағанда, оның тұқымындағы ұрпақтары Ұлы, Орта және Кіші 
жүздердің бір бөлігінің жеріне бытырап кеткен. Абылайдың тікелей мұрагерлері Бурабай мен 
Сырымбет аймағына қоныстанған. Көкшетау мен оған іргелес жатқан жерлер Қасым төре мен 
хан Уәлидің бірінші әйелінен туған ұлы Ғұбайдолла Уәлиханов сұлтанның иелігінде қалды. 
Сонымен, Ғұбайдолла Уәлихановтың қызметі туралы революцияға дейінгі әдебиеттерден 
қолда бар мәліметтерді жинақтай отырып, бұл мәселені қамтудың екі тенденциясын 
байқаймыз. Біріншісі Ғұбайдолланың Ресей билігіне қатысты да, шын мәнінде дәстүрлі саяси 
қызметке қатысты жағымсыз рөлі туралы тезисті дәлелдеуге тырысқан ресми ресейлік тарих 
ғылымының шеңберіне үстемдік еткен асыл тарихнаманың ұстанымынан берілген. Екіншісі, 
біздің ойымызша, орыс зиялыларының өз еңбектерінде Ғұбайдолла Уәлихановтың қызметін 
қарастыра отырып, оның іс-әрекетіне анағұрлым объективті талдау жасауға ұмтылатын 
алдыңғы қатарлы бөлігінің пікірі. Жоғарыда айтылғандардан көрініп тұрғандай, Ғұбайдолла 
Орта жүз ханы Уәлидің үлкен ұлы. Қызылағаш алқабында дүниеге келген.
Шартты туған күні 1777 жылы, дереккөздерде, атап айтқанда, Н.А.Абрамовтың 1857 
жылы «Императорлық орыс географиялық қоғамының жазбаларында» жарияланған 
«Березовский өлкесінің сипаттамасы» атты еңбегінде көрсетілген. Уәли ханның үлкен 
әйелінен Ғаббас (Аббас), Хамза, Ғұбайдолла және Бегалы деген ұлдары болған.
Ғұбайдолланың балалық шағы туралы жазба деректер жоқ. Ол ханның басқа балалары сияқты 
оқып, тәрбиеленген болса керек. Ғұбайдолла да үлкен ағасы Аббас (Ғаббас) сияқты мұсылман 
мектебі-медреседе, Уәли ханның штаб пәтерінде оқып, тіл үйреніп, әкесінің адал нөкерлері 
мен Төлеңғұттардың басшылығымен әскери істерді меңгерген. Ғұбайдолла әжептәуір білімді, 
түркі әлеміндегі хан билігінің рөлін жақсы түсінген. Ғұбайдолла Уәлиханов 1822 жылы Цин 
императоры Даогуанға елшілік жібереді. Марқұм әкесі Хан Уәлиді еске алу рәсімін өткізіп, 
хан дәрежесіне бекітуді сұрайды. Цин үкіметі бұл өтінішті өте жақсы қабылдап, оны хан 
дәрежесіне бекіту үшін сұлтанның көшпелілер қосындарына үлкен елшілік жібереді.
Сонымен қатар, Ғұбайдолла бірнеше рет Цин империясымен байланыста болды.[2]
Сонымен бірге сонау 1822 жылы Ғұбайдолла Уәлиханов Цин империясымен дербес 
елшілік қатынас орнатуға әрекеттенді. Абылай мен Уәли хан сияқты Қазақстандағы хандық 
билікті тану және сақтау мәселесінде империямен ынтымақтастық орнатуды көздеді. 1823 
жылы қарашада Цин империясының атына шағатай тілінде жазылған «Қазақ хандары Әбділда 
Жантөре сұлтан арқылы Іле генералына мұсылманша жазған хат жіберді». Сөйтіп, Ғұбайдолла 
біржақты Ресей қол сұғушылықтарынан қазақ жерінің тәуелсіздігін сақтап қалу үшін 
халықаралық дипломатиялық қатынастарды кеңінен пайдаланды. Мұрағатта сақталған 
Ғұбайдоллаға қатысты мынадай деректер де бар: «Төлеңғұттардың старшындары мен 
сұлтандарының бір бөлігін Ғұбайдолла алыс далаға, ауданнан 400 шақырым жердегі 
Қорғалжын көліне апарады». Полковник Шубиннің айтуынша, 1830 ж. Ғұбайдолла Ресейді 
мойындады. Енді осы деректерді «Нива» журналының мақалаларының мазмұнымен 
салыстырып көрейік, онда мынадай мәліметтер бар: «Үкіметіміз Уәли Ғұбайдолланың үлкен 
ұлына көптеген сыйлықтар мен подполковник шенінің патентімен делегация жібереді. 
Ғұбайдолла Құрмет грамотасында көрсетілген аға сұлтан мәртебесіне қанағаттанбады. Бұл 
ретте мемлекет одан қала құрылысы үшін Көкшетаудан жер телімін бөлуді талап етті.
Сондай-ақ, «Нива» газетінде Ғұбайдолланың ұйымдасқан наразылығын күтпеген Ресей 
үкіметі оны ресми қабылдауға шақырып, оны алдап, тұтқынға алуды жоспарлағанын айтады. 

697 
Бірақ Ғұбайдолла үкіметтің жоспарын алдын ала көріп, қабылдамады. Ресей тарапынан 
шақыру алып, соғысуға кірісті. Ағалары Кенесары мен Наурызбайдың қарамағындағы орданы 
Ұлытау мен Кішітау өңіріне көшірген ол өзі Қытай империясынан алыс емес жерде орналасқан 
Баянауыл өңіріне қоныс аударып, Кенесары мен Наурызбайға көмекке әскер жібереді. Қазақ 
халқының байырғы дәстүрі бойынша ақ киізге отырғызып хан етіп тағайындайды. Мұны 
білген Ресейдің шекаралық үкіметі Баянауылды үш жақтан тартып алып, Ғұбайдолланы 90-ға 
жуық билермен бірге тартып алып, Тобыл губерниясының Березов қаласына жібереді». 
А.Н.Қашқымбаев бұл деректерге қарағанда, Ғұбайдолла жасаған шаралардың барлығы 
өздігінен болмағаны байқалады деп есептейді. Керісінше, олардың стратегиялық мақсаттары, 
ұйымдасқан қарсылығы болды. Наразылықтың негізгі мақсаты мұрагерлік хандық мәртебесі 
емес, халықаралық қатынастарды реттеу, қазақ мемлекетін Ресей деңгейінде жеке мемлекет 
ретінде сақтау болды. Әрине, Ресей мемлекеті Ғұбайдолланың Қытай мемлекетіне үндеуінің 
мақсатын түсініп, алдын алу шараларын жүргізіп, оған «мансапқор» атағын береді. Осыдан 
кейін олар 16 жасар ұлы Болатқа «әкесі бас тартқан сыйлықтарды» және майор шенін 
ұсынады. Бірақ, жастығына қарамастан, шынайы мақсаттарды түсінген Болат Ресей 
мемлекетінен бас тартады, нәтижесінде ол да ұсталды. Әке мен баланың тұтқынға алынуы 
мәселенің «мансапта» емес, Ғұбайдоллаға немесе оның ұлы Болатқа қымбат сыйлықтармен 
пара беріп, орыс шаруаларын қазақ даласына қоныстандыру және оларды басқаруда екенін 
түсіндіреді.[3] 
Қорытындылай келе, Қазақ элитасының көпшілігі, сондай-ақ олардан кейінгі Орта жүздің 
рулық қауымдары марқұм хан Уәлидің үлкен ұлы – Ғұбайдолладан үлкен үміт күтті. Орыс 
үкіметі хан Уәлидің тікелей ұрпақтарымен байланысты қауіп-қатерден үрейленді. Барлық 
тараптардың мүдделерін ескермей, сондықтан олар сұлтандардың белсенді әрекеттеріне 
формальды қатынас көрсете алмады. Сондықтан Ғұбайдолла Көкшетау уезінің аға сұлтаны 
болып сайланды. Ендеше, Ғұбайдолла ханның жүзінен туған халқына мінсіз қызмет ету мен 
атамекенге деген шексіз сүйіспеншіліктің бейнесін көреміз, бұл 18-ші ғасырдағы алғашқы 
қазақ зиялыларына ең тән адами қасиеттер. Қазақ халқының тарихында Ғұбайдолла есімі 
Қазақ Елінің егемендігі жолында Отанға адал қызмет етудің символы болып қала бермек.[4] 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.
Губайдулла Уалиханов: жизнь и общественно-политическая деятельность:монография /
К. К. Абуев, Г. К. Жапекова. - Кокшетау: РИО КГУ, 2017.-169 c 
2.
Айбын. Энциклопедия. / Бас редакторы Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 
2011. ЫСБН 9965-893-73-Х 
3.
Интернет ресурстары: e-history.kz Qazaqstan tarihy Тағдыры тәлкекке түскен Ғұбайдолла 
сұлтан, 27.12.2018 

жүктеу/скачать 19,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: