Қазақстан Республикасы жоғарғы оқу орындарның қауымдастығы



бет10/94
Дата21.11.2022
өлшемі1,55 Mb.
#51508
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   94
Байланысты:
1093 k L

1.Самхит – құдайларға арналған әнұрандар (гимндер) жинағы.
2.Брахман – самхиттi түсiндiретiн әртүрлi мифологиялық әңгiмелер, салт-жоралар. (Үндi абыздарының өздерiне арналған салт-жоралар өткiзудiң дұрыстығы мен құрбандық жасау рәсiмдерi туралы кiтаптары).
3.Араньяктар (дүниеден безген диуаналардың орман кiтабы) брахманға тән салт-жоралардың орнына құдайларды iштей сыйлап-құрметтеу, оларды ойлап-толғану сияқты көзқарастар берiлген.
4.Ведалардың ең соңғы сатысы – «Упанишада» (санскр. Upa, sad - ұстаз қасында отырып дәрiс тыңдау) - өте терең бiлiмдi игеру үшiн, ұстаздан сабақ алу.
Упанишад - веда жүйесiндегi философия. Оның манызды ұғымдары «Сансара», «Карма» Упанишад жүйесiнде дүниеге келген. Сансара Карма заңына сай келедi. Карма - ұғымы ведалық түсiнiк «Ританың» негiзiнде қалыптасты.


,Рита – ғарыш тәртiбi, заң мен заттардағы заңдылық барысы. Рита – сезiмдiк дүниенiң алдында пайда болды, денелiк заттар тек қана ританың көрiнiсi. Рита – бұл тек физикалық заң ғана емес, оған барлық тiршiлiк иелерi бағынатын моральдық та болып саналады.
Сансара (санскрит бойынша дәлме-дәл бiрдемеден өту, қайта туу) – Сансара концепциясы барлық тiрi жанның туысқандығын тұжырымдайды және жаңадан пайда болудың арқасында, олардың түрiнiң арасындағы бiр-бiрiне ауысуын (адам, жануарлар, өсiмдiктер, тiптi құдайға да) айтады.
Карма (санскрит бойынша iс-әрекет, қимыл, iс, жеребе салу) – iс-әрекетiне сәйкес құрметтеу не жазалау заңы, индивидтiң (жеке адамның) келешектегi өмiрiн алдын ала толық мәнiнде анықтайды. Кең мағынада - әрбiр тiрi жанның жасаған iс-әрекетiнiң жалпы қосындысы, оның жаңа туғаннан кейiнгi (яғни, ары қарай өмiр сүруi) кезеңдердегi сипатын анықтайды.
Упанишаданың түп негiзі - Брахман. Ғарыштың негiзiнде мәңгi мәндiлiк – Брахман жатыр. Сондықтан одан барлық заттар дамиды. Брахман – барлық әлемнiң бастамасы және соңы. Брахманның екi түрi бар: 1) қозғалмайды, нақты өмiр сүредi, бiрақ жойылып кетуi мүмкiн – көптүрлi; 2) жойылмайды, өлмейдi, қозғалыста және ақиқат – жеке түрде. Брахман бұл дүниенiң рухани бастауы, ол адамның рухани мәнi атманмен тең. Атман бiр жағынан дене, екiншi жағынан рух секiлдi. Брахман мен Атман туралы iлiм Упанишадтың негiзгi сәтi, онда адам болмысының жалпы әлемдiк мәнмен сәйкестiгi бекiтiлдi.
Упанишадта сансара (қайта туылу жүйелерi) және карма (жазалау заңы) iлiмдерi байланыста болады. Сансара туралы iлiмде адам өмiрi шексiз қайта туудың анықтаушы түрi ретiнде түсiндiрiледi. Келешектегi индивидтің дүниеге келуi, карма заңымен себептеледi.
Адамның келешегi - оның өткен өмiрдегi iс-әрекетi мен қылығының нәтижесiне байланысты болады. Тек өткен өмiрде сыпайы өмiр сүргендер ғана келешектегi қайта тууында жоғарғы варна - әулиелер, кшатрийлер, вайшьилер, терiс өмiр сүргендер төменгi варна - шудралар кейпiнде келедi. Бәрiнен де қиыны, оның атманының жануар денесiне орналасуы болады.
Бостандыққа ұмтылатындар алдымен қалыптасқан әдептiлiк нормаларға (қағидаларға) және драхмаға (өмiр жолы, әлдебiр өмiр салты) жүгiнуi керек. Упанишадта таным және өзiн-өзi тану мәселелерi ең маңызды тақырып болып саналады. Алдымен сезiмдiк және рационалдық танымда: нағыз ақиқатты тану, Брахман мен Атманның бiрiгуi, толық қосылуын түсiну болады. Мұны кiм iстей алса, сол шексiз қайта туу, сансарадан құтылады. Мұндай адамның жаны Брахманмен қосылып, онда мәңгi қалады. Сонымен бiрге ол карманың да ықпалынан құтылады. Бұл ең жоғарғы мақсат және ең ақиқат жол – «құдайлар жолы».
Рухани Атман – тiршiлiктiң негiзi, барлық денелердiң iшкi бастамасы мен соңы болады. Атман тек бастама ғана емес, ол саналы тiршiлiк иесi, әлемдi жаратушы. Адамның ең маңызды мәселесi және Упанишадтың негiзгi категориясы - «Құмарлықтан босану». Бұл босану - Мокша, атманның брахманмен бiрiгуi, өзiңнiң жеке жаныңның әлемдiк жанмен сәйкестiгiн тану арқылы iске асады. Мокша - күнделiктi тұрақты әдепке жету, өнегелiктi жетiлдiру. Әркiм өз бақытының ұстасы, оның бақыты тәлiм-тәрбиесiне байланысты.
«Упанишад» философиясында «тiрек» түсiнiгi бар. Адамның негiзгi «тiрегi» туралы сұрақ, оның өзiнiң қай қасиетiнен айрылуына байланысты өмiр сүруiн тоқтатуы негiзiнде қойылды. Адам көзден, тiлден, естуден айрылса да өмiр сүре бередi, ал дем алу тоқталса, өмiр де тоқтайды. Демек, адамның тiрегi тыныс, денесi тек оны жасыратын қабығы. «Өмiр тынысы – Прану», кейiннен Прануды Атманмен (жанмен) теңдестiру басталады. Атман түсiнiгi жеке адамның Рухани «Менi» ретiнде барлық тiршiлiктiң бiрте-бiрте өзiндiгi жоқ себебiне - Брахманға айналады.
Упанишад iлiмiнде Веда тақырыбы дами бастады: барлық тiршiлiктiң бiрлiгi идеясы, космологиялық тақырып - құбылыстардың себептер мен саулдарының байланысын iздеу, т.б. М: мына сұрақтар: «түнде күн қайда болады?», «жұлдыздар күндiз қайда кетедi?» Упанишадта бұрынғы мәтіндерге қарағанда, болмыс пен құбылыстардың алдымен сыртқы жағына емес, iшiне көңiл аудару бар. Назарды адамға, оның танымына және алдымен өнегелiк жетiлуiне аударады. «Бiз кiмбiз?», «қайдан келдiк?», «қайда барамыз?» - мiне бұл сұрақтар Упанишад iлiмiне тән болды. Уапнишад әртүрлi философиялық жүйелерге әсерiн тигiздi. Атап айтқанда, индуизм мен буддизмге. Раммохон Рая, Ганди, Шопенгауэрге де ол өте зор ықпал еттi.
«Эпостық–дiни кезең» деп аталатын (эпос деген сөзден шыққан) философияның кезеңi - эпостық поэмалар «Рамаяна» мен «Махабхаратаға» байланысты, ол адамдық қатыныстағы батырлық пен құдайшылықты көрсетуге қызмет етедi. Бұл кезде (б.з.д. ҮI ғ.) Үндi қоғамында айтарлықтай өзгерiс болды: аграрлық пен қолөнер кәсібі дамыды, әлеуметтiк бөлшектену (дифференциация) ұлғайды, монархия билiгi күшейiп, тайпа билiгi жоғала бастады. Интуицияның, мифтiң орына зерттеу, философия келдi. Философияның өзiнде де әртүрлi, қарама-қарсы және бiр-бiрiмен жауласқан мектептер мен жүйелер туды, оларда сол кездегi өмiр шындығының қайшылықтары көрiндi. Олар 2 топқа бөлiндi: ортодокстік және ортодоксалдық емес мектептер болды. Ортодоксалдық негiзiнен Веда iлiмiн қолдап, ары қарай дамытуға тырысты:


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   94




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет