Қазақстан республикасы мәдениет, АҚпарат және қОҒамдық келісім министрлігі
жүктеу/скачать 0,95 Mb.
|
Қазақ аныктагыш
- Бұл бет үшін навигация:
- Қосымшаны
ХІ. Планеталардың,
жұлдыздардың, шоқжұлдыздардың, метеоритердің аттары* А Айдаһар Ақбозат Аққу Ақсүмбіле Алтарқар Алтықарақшы Алтынбалық Алтынқазық Арқанжұлдыз Арыстан Астанатау Б Балықтар
Бөрі Бүркіт Бұрыштық В Вероника шашы Д Дельфин Е Егіздер
Ешкімүйіз Ж Жалғызқазық Желкен Жетекші
Жетіқарақшы Жетіқарақшының бақырашы Жетіқұрт Жұмаққұсы Жылан Жыланбөктерген Жыланды Жігіт З Зуһра жұлдызы К Керуен жұлдызы Керік Кескіш Кесіртке Көгалдай мергеннің көк шақпа- ғы Көгершін Көкбозат Күзетші Кіші Арлан Кіші Арыстан Кіші Ат Кіші Аю Кіші Сүмбіле Кіші Таразы Кіші Шолпан Қ Қамбар жұлдызы Қамбар тоғысы Қарақұрт Қаракөл метеориті Қойшының қоңыр жұлдызы Қолтаразы Қоян
Құсжолы Қыз Қыранқарақшы Қырлыжігіт Қырыққарақшы Л Лақсүмбіле М Мерген
Мешін Мұсылмантаразы Мүсінші Мылтық Мылтықтың оғы Мылтықтың түтіні Н Нарық жұлдызы Николаевка метеориті О Оқ Олпан Оңтүстік Балық Оңтүстік Тәж Ө Өмірзая
П Пұтгаразы Пырақ Р Рүстем белбеуі Рүстем жайы (садағы) С Сабақты жұлдыз Сабанжолы Сарыжұлдыз Сарысүмбіле Сарьшаян Саттары сегіз Сиыршы Сихотэ-Алин метеориті Солтүстік тәж Суқұюшы Суретші Сұлусары Сыңармүйіз Сілеусін Т Тазылар Таңшолпан Таразы Тауыс Тауешкі Текесүмбіле Темірқазық Тоқты Торпақ Тостаған Төртбосаға Тунгус метеориті Тұлқатын Түлкі Тырнажолы Ү Үлкен Арлан Үлкен Сүмбіле Үлкен Таразы Үлпілдек Үркер Үркердің қызы Үркердің оғы Үшарқар Үшбұрыш Үшқарақшы Үшмерген Ұ Ұшқышбалық X Хұт Ш Шабансары Шағыржұлдыз Шайтантаразы Шаян Шолпан жұлдызы Шыбын Шідер жұлдызы I Іңір жұлдызы
Ақмола көтерілісі (1916) Ақ Орда (ХІІІ-ХҮғ) Ақтабан шұбырынды, алқакө сұлама (1723-29) Ал қызыл Роза мен Ақ Роза соғыстары (1445-85) Алтын Орда (ХІІІ-ХҮғ) Андронов мәдениеті (б.з.б. 2- Іғ.ғ.) Аңырақай шайқасы (1727) Асы көтерілісі (1916) “Ашық есік” доктринасы (1899) Б Балқаш шайқасы (1929) Бегазы мәдениеті (б.з.б. 9-8 ғ) Берлин операциясы (1945) Брест бітімі (1918) Брест қорғанысы (1941) Білге-қаған ескерткіші (ҮІІІ ғ.) Бірінші дүниежүзілік соғыс (1914-18) В Варшава шарты (1955) Вена конгресі (1914-15) Г Гусшілдердің революциялық қозғалысы (1914-34) Д Доғал шайқасы (1917) Е Екінші дүниежүзілік соғыс (1939-45) Есік обасы (б.з.б. Ү-ІҮ ғ.) Есім салған ескі жол (1598-1645) Ж Жангелдин экспедициясы (1918) Желтоқсан оқиғасы (1986) Жетіжарғы (ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.) Жетіжылдық соғыс (1756-63) Жеті қожа көтерілісі (1846-47) Жетісу көтерілісі (1916) Жоңғар хандығы (1635-1758) Жүзжылдық соғыс (1337-1453) Жүзкүндік реформа (1898) “Жүз тоқсан үш адам процесі” (“Үлкен процесс”), (1877) И Июнь дағдарысы (1917) Июнь ереуілі (1918) Июнь жарлығы (1916) Июнь көтерілісі (1848) Июнь революциясы (1924) К Келтеминар мұнарасы (б.з.б. Ү- III мыңжылдық) Кенесары көтерілісі (1841-46) Крест жорықтары (1096-1270) Куба революциясы (1959) Куликово шайқасы (1380) Курск шайқасы (1943) Күл-оба (б.з.б. Үғ.) Күлтегін тас жазуы (ҮІІІғ) Кіші Ноғай ордасы (ХҮІғ.) Кемалшьшар революциясы (1918-22) Курск шайқасы (1943) Қ Қазақ-жоңғар соғыстары (ХҮ- 18ғ.ғ.) Қазақ Ордасы (ХҮғ.) Қазақстандағы мәдени революция (1921) Қазақстанның Россияға қосылуы (1730) “Қазан қастандығы” (1863) Қазан хандығы (1438-1552) Қайта өркендеу (ренессанс) (14- 16ғ) Қалмақ хандығы (1771) “Қанды жексенбі” (1905) Қарқара жәрмеңкесі “Қасиетті одақ” (1815) Қасым хандығы (1511 -23) “Қасымханның қасқа жолы” (1511-23) Қимақ мемлекеті (ІХ-ХІғ) Қиыр Шығыстық комиссия (1945) Қоқанхандығы (1710-1876) Құба қалмақ заманы (Жоңғар мемлекеті) Құдырғы қорымы Құлжа жолы (ХІХ-ХХғ.) “Қызыл қастылар” көтерілісі (17- 27) Қырым конференциясы (1945) Қырым операциясы (1944) Қырым соғысы (1853-56) Қытайдағы ұлттық революция (1925-27) Л Лена қырғыны (1912) Ленинград шайқасы (1941-44) М Маңғыстау көтерілісі (1870) Моғолстан (ХҮ-ХҮІғ) Москва шайқасы (1941-42) Н Ноғай ордасы (XIҮ ғ.) Онүшжылдық соғыс (1454-66) Орхон-Енисей жазулары (VIIІғ.) “Он сегізінші брюмер” (1799) Орыс-жапон соғысы (1904-1905) Орыс-иран соғысы (XҮIII- ХІХғ.) Орыс-түрік соғыстары (1945) Орыс-француз одағы (1891- 1917) Орыс-швед соғыстары (ХҮІІ- ХІХғ.) Отан соғысы (1812) Отызжылдық соғыс (1618-48) Отызыншы май қозғалысы (1925) Осман империясы (ХҮІІ-ХІХғ.) Отырар қорғанысы (1219) П Париж бейбітшілік шарты (1947) Париж бітім конференциясы (1919-20) Париж келісімі (1954) Париж Коммунасы (1871) Потсдам декларациясы (1945) Потсдам келісімі (1911) Прага операциясы (1945) Прибалтика стратегиялық операциясы (1944) Пугачев бастаған шаруалар соғысы (1773-75) Путилов стачкасы (1916) С “Сары орамалдылар” көтерілісі (184-240) Севастополь қорғанысы (1941) Смоленск операциясы (1941) Солтүстік жорық (1926-27) Солтүстік соғыс (1700-21) Совет-Қытай жанжалы (1929) Сталинград шайқасы (1942-43) Стахановшылар қозғалысы (1930) Столыпиннің аграрлық реформасы (1906) Сырдария көтерілісі (1916) Сібір хандығы (15 ғ. аяғы) Т ТАСИС бағдарламасы (1994) Ташкент декларациясы (1966) Тевкелев комиссиясы (1755) Тегеран конференциясы (1943) Тоныкөк жазуы (ҮІІІ ғ.) Термидорлық төңкеріс (1794) Торғай көтерілісі (1916) “Төргінші май” қозғалысы (1919) Төрттік келісім (1915) Төрттік одақ (1915) Төрттік пакт (1933) Трумэн доктринасы (1947) Түркістан легионы (1941) Ұ Ұлы Жүздің Россияға қосылуы (1734) Ұлы жұт Ұлы Жібекжолы (б.з.б. 2-ХҮІғ.) Ұлы Қазан революциясы (1917) Ұлы монғолдар әулеті (1526- 1858) Ұлы нәубет Ұлы Отан соғысы (1941-45) Ұлы соғыс (1409-11) Ұлы сүргін (ІҮ-ҮІІғ.) Ұлы француз революциясы (1789-94) Ұлы шаруалар соғысы (1524-26) Ү Үлкен ноғайлы (16.ғ.) Үш императордың одағы (1873, 1881, 1884) Үшінші июнь көтерілісі (1907) Үшінші республика (1870) Үштік одақ (1882) X Хиуа хандығы
Февраль революциясы (1848) Ш Шақпақата қорымы (Х-ХІХғ.) I Ішкі Орда (Бөкей ханды-ғы), (ХІХғ.) ТАҚЫРЫПТЫҚ ТОПТАР БОЙЫНША ТҮСІНІКТЕМЕ “Бас әріптің қолданылуының кейбір тәртіптері” I 1. Ертегі миф аңыз әпсана кейіпкерлерінің есімдері бас әріппенжазылады (мұның ішіне мал, құс, ит, т.б. аттары кіреді). 2. Мифологиялық қиял-ғажайып бейнелердің тегін, затын білдіретін атаулар кіші әріппен жазылады (пері, ібіліс, періште, шайтан, мыстан, жалмауыз, дәу, дию, жезтырнақ, таутайлақ, жын, жал- мауыз кемпірт.б.). 3. Әрбір бөлігі жеке-дара атау ретінде қолданыла алатын кешенді атаулардың жігі айқын көрініп тұрған жағдайда екі бөлігі де бас әріппен беріледі (Жерден шыққан Желім батыр, Боз атты Боран батыр, Үш жүз алпыс жасқа келген Сары кыз). 4. Бөліктері бірыңғайласып келіп аралары үтірмен ажыратылатын бірақ біртұтас есім ретінде қолданылатын кешенді атаулардың бір бөлігінде бас әріппен жазылады (Бойы бір қарыс сақалы алты қарыс Бөрте атты торытайлы). II 1. Күрделі-құрама жалқы атаудың ішіне (көбіне бір сыңары жалқы есім болып келеді) кіретін тұрақты эпитеттер жалқы есімнің алдынан келсе, бас әріппен, соңынан келсе, кіші әріппен жазылады (Ақсақ Темір, Қайқы сопы). 2. Рудың аты жалқы есімнің алдынан келетін тұрақты эпитеттің орнында жұмсалса, бас әріппен жазылады (Қызылқұрт, Теке би). 3. Найман, керей, албан, арғын, адай, қыпшақ, үйсін т.б. рулардың ішкі жіктерін көрсететін атаулар мысалы: Сары үйсін, Ұзын қыпшақ, Көлденең кыпшақ т.б. нақтылық жалқылық сипаты басым болғандықтан, бірінші сөзі бас әріппен жазылады. 4. Орта жүз, Кіші жүз, Ұлы жүз атаулары рулардың тегін емес, ұлыстық ұғымды білдіріп тұрғандықтан бас әріппен беріледі (Сонымен бірге Орта жүз арғын, Кіші жүз әлім т.б.). III 1. Титулды біддіретін сөздер жалқы атаудың алдынан келсе, бас әріппен, соңынан келсе, кіші әріппен жазылады (Әмір Темір, Ағатай хазірет. Көне түркі ескерткіштеріндегі есімдердің ішінде дефиспен жазылатындары бар (Йоллығ-тегін, Күш-бегі т.б.) ІV Жер-су атауларының ішіндегі географиялық терминдер (асу, аймақ, теңіз, шың, көл т.б. сөздер) кіші әріппен, ал атаудың құрамындағы жалқы есім мен бірінші тұрған сөз бас әріппен жазылады (Әулие Лаврентий өзені, Абай мұздағы, Бетпақдала артезиан алабы). Ү 1. Аттас жер аттарының алдынан келетін тұрақты анықтауыштар бас әріппен басталып бөлек жазылады (Ақ Ертіс, Қара Ертіс). 2. Аталған тұрақты анықтауыштардың ішіне жер-су аттарының ресми де (Оңтүстік Африка),бейресми де атаулары кіреді (Кенді Алтай, Жаңа Дүние, Кіндік Азия). ҮІ 1. Халықаралық, дүниежүзілік, бүкілдүниежүзілік, бүкіләлемдік, әлемдік, мемлекетаралық, азиялық, американдық, республикалық, қазақ ұлттық т.б. тірек сөздер күрделі-құрама атаудың басында келсе, бас әріппен, ортасында келсе, кіші әріппен жазылады (Халықаралық өмірбаян орталығы, Шығыс елдері халықаралық сәулет академиясы). 2. Екі күрделі-құрама атау тіркесіп келген жағдайда екінші атаудың басында тұрған тірек сөздер кешенді атау ортасында тұрғанына қарамастан бас әріппен жазылады (Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты). 3. Тірек сөздердің бірнешеуі атау ішінде қатарласа келсе, біріншісі ғана бас әріппен жазылады (Қазақтың мемлекеттік ұлттық университеті, Африкандық ұлттық конгресс). 4. Екі немесе үш күрделі-құрама атау тіркесіп келген кешенді атауларда ірі нусаналардың аттары бас әріппен, соның құрамына кіретін кіші нысаналардың аттары кіші әріппен беріледі (Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі ғылым академиясы Қоғамдық ғылымдар бөлімшесі А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, тіл мәдениет бөлімі). Кешенді атаудың ішіндегі жалқы есім қай тұста тұрғанына қарамастан, бас әріппен беріледі (Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қоғамдық ғылымдар бәлімиіесі М Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты), ҮІІІ 1. Сөздікте халықаралық, республикалық дәрежедегі саиси экономикалық, әлеуметтік ұйымдардың қысқарған атауларының ішінен жиі кездесетіндері ғана қамтылды. 2. Жалпы жұртшылық қабылдаған дәстүрлі қысқартулар орыс тіліндегі нұсқауларымен берілді. Атаудың алдымен толық нұсқасы, содан кейін жақша ішінде бар болса казақша қысқартуы орналасқан, қазақша нұсқасы болмаған жағдайда тек орысшасы көрсетіледі (Еуропалық Одақ (ЕО; ЕС) Әлемдік азық-түлік бағдарламасы (МПП). 3. Сөздікке толық нұсқасы да бас әріппен басталып жазылатын атаулар ғана енді. Толық нұсқасы кіші әріппен жазылатын атаулар берілген жоқ (Мысалы НЛО-беймәлім ұшу нысаны, ДӘСК дәрігерлік-әлеуметтік сараптама комиссиясы. ТЭЦ- жылу электр орталығы, ЕММО-ерекше мақсаттағы милиция отряды т.б. атаулар сөздікте қамтылған жоқ). ҮІІІ 1. Жоғарғы дәрежелі мемлекеттік наградалар мен құрметті атақтардың сыйлықтардың аттары тырнақшаға алынбай әрбір сөзі бас әріппен жазылады (Кеңес Одағының батыры, Халық Қаһарманы, ҚР Құрмет грамотасы). 2. Символдық мәні бар ордендер мен медаль аттары және құрметті атақтар тырнақшаға алынып жазылады. Тырнақша ішінде атаудың бірінші сөзі ғана бас әріппен беріледі (“Алтын қыран” ордені). Кісі аттарымен аталатын орден, медаль, сыйлық аттары тырнақшаға алынбайды (Александр Невский ордені). IX 1. Қалалық микротопоним атауларына сәулет мемориалдық ғимарат, көше, алаң, жол, даңғыл, кешен, мәдениет үйі, сауықтыру орындары, мәдени мекемелер мен ойын-сауық көрсетепн орындардың атгары қіреді. Сөздікте көбінесе Алматы қаласының нысаналары қамтылды. 2. Атаудың бірінші сөзі бас әріппен, қалғандары кіші әріппен жазылады. Егер атау құрамында жалқы есім кездесетін болса, ол бас әріппен беріледі. Х 1. Мерекелер мен атаулы күндердің тобына бүкілдүниежүзілік және халықаралық ұлттық мерекелердің атаулы күндердің аттары кірді. 2. Атаудың бірінші сөзі бас әріппен жазылады, егер атау құрамында жалқы есімдер кездесетін болса, бас әріппен беріледі (Республика Ұланы, Әуезов күндері, Халықаралық Абай жылы, Халықаралық Абай қоры деген үлгімен). 3. “Күні” деген сөз атаудың ішінде бірге келеді (Халықаралық кітап күні). 4. Жақша ішінде күн жады шартты түрде берілген, ол көбіне түсіріліп жазылады немесе атаудың алдынан жеке беріледі (Казанный 25-і -Республика күні). XI 1. Планеталардың, шоқжұлдыздардың, жеке жұлдыздардың, ғылыми және халықтық атауларының бірінші сөзі ғана бас әріппен жазылады (Қамқор тоғысы, Таразы). 2. Екі түбірден бірігіп жасалған атаулар қосылып жазылады. 3. Екі немесе одан да көп сөзден тіркесіп келген атаулардың әр сөзі бөлек беріледі, бірінші сөзі бас әріппен жазылады (Көгалдай мергеннің көк шақпағы). XII 1. Сөздікте жалпыхалықтық ұлттық мәні бар белгілі тарихи оқиға, ескерткіш т.б. аттары ғана қамтылды (“Ашық есік” доктринасы, Ұлы сүргін, Ұлыжұт). 2. Ауыс мағынада қолданылатын кейбір тарихи оқиға, ескерткіш аттары тырнақшаға алынады (“Жалаңаяқтар” “Сары орамалдылар” көтерілісі, “Сицилиялық кешкі жиын”). 3. Тарихи оқиға, ескерткіш, құжат т.б. аттарынан кейін шартты түрде жақша ішінде болған жылы не өткен ғасыры көрсетіледі (Асы көтерілісі (1916), Күлтегін тас жазуы (ҮІІІғ),олар көбіне жазуда сақталады. “Қосымшаны” құрастырған - Қаныгүл Жаманбаева, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының аға ғылыми қызметкері, педагогика ғылымының кандидаты. “ Қосымшаны ” құрастырған - жүктеу/скачать 0,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|