Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Дін істері комитеті «Дін мәселелері жөніндегі ғылыми-зерттеу және талдау орталығы» рмм
жүктеу/скачать 0,78 Mb. Pdf көрінісі
|
Сиқыр (رحسلا): табиғат заңдарынан тыс, жасырын себептер мен нәрселер қолдана отырып, жасалатын күнә іс. Cирати Нәбауи (ةيوبنلا ةريسلا): Мұхаммед пайғамбардың ғибратты өмірі, көркем мінезі. Сияр (رايسلا): Мұхаммед пайғамбардың өмірін, көркем мінезін, басым қасиеттерін түсіндіретін ғылым саласы; осы бағытта жазылған кітап. Ислам тарихында ең бірінші сияр (тарих) кітабын Мұхаммед бин Исхак Ясир жазған. Сопы (يفوصلا): жүрегін ғапылдықтан (Алланы ұмытудан, селқостықтан) және Алладан басқа нәрселерге байлаудан өзін қорғаған, нәпсісін тыюға ұмтылған, пәк және таза жүрекке ие болған жеке тұлға, әулие дәруіш.
риза болған нәрселері жайлы әңгімелесу. Сухуф (فحص): 1. Мұса, Дәуіт, Иса және Мұхаммед пайғамбарға төрт қасиетті кітаптан (Тәурат, Забур, Інжіл және Құраннан) тыс жіберілген 100 дана парақша. Жүз парақшаның 10 парақшасы Адам, 50 парақшасы Шиш, 30 парақшасы Идрис және 10 парақшасы Ибраһим пайғамбарларға түскен; 2. Амал дәптері. Адамдардың дүниеде жасаған жақсылықтары мен жамандықтары жайлы жазылған және қиямет күні әркімнің қолына берілетін дәптер. Бұл туралы Құран Кәрімдегі «Тәкуир» сүресінің 10-аятында айтылған. Сүре (ةروس): Құран Кәрімнің ең азы үш аяттан тұратын бөлімдерінің бірі. Құран Кәрім 114 сүреден тұрады. «Бақара» сүресінен бастап «Бараат» сүресіне дейінгі жеті сүрені – ұзын сүрелер, «Фатиха» және аяттары жүз аяттан болған сүрелерді орта сүрелер және қысқа сүрелер деп атайды.
1. «Суннатун» деген араб сөзінің көпше түрі, яғни «сүннеттер» деген мағынаны білдіреді. 2. Шариғи үкімдерді баяндайтын хадис шәріптерді жинақтаған хадис кітаптарына берілген есім. «Сунан» сөзі жеке айтылғанда төрт хадис ғалымдарының кітаптарының бірі түсініледі. Атап айтқанда, Әбу 44
Дәуіт, Тирмизи, Насаи және Ибн Мажа. Бұлардан басқа, «Сунан» кітабы деген кезде кітап авторының есімі бірге айтылады. Мысалы, «Сунан Дари Қутни», «Сунан Кабири Байхақи» деген секілді. Сүннет (ةنس): жол, заң, әдет. 1. Мұхаммед пайғамбардың айтқан сөздері (хадистері), істеген амалдары және өзге адамдардың белгілі бір іс-әрекеттерін көріп үндемеген, яғни құптаған нәрселері. 2. Сүннет – шариғат дәлелдерінің төртеуінің бірі. Басқаша айтқанда, ислам құқығының екінші қайнар көзі. Сүндет: ер баланың сүндет терісінің айнала кесілуі, яғни, сүндеттелуі. Баланы сүндетке отырғызу Мұхаммед пайғамбардың маңызды сүннеті болып табылады. Сүндеттелу адамның мұсылман екендігінің белгісі болып есептеледі. Балалардың сүндетке отырғызу уақыты кесімді түрде белгіленбеген. Дегенмен көбіне балаларды 7 жас пен 12 жас аралығында сүндетке отырғызу әдетке айналған. Сүннит: Мұхаммед пайғамбар мен оның сахабалары сияқты иман еткен және әһлі сүннеттегі 4 мәзһаб ғалымдарының бірінің жолын ұстанған мұсылман адам.
қуаттандырады. Мұхаммед пайғамбар кешкі уақыттарда көздеріне сүрме жаққан.
тілінде сөйлейтін христиан қауымы. Мунафисия (Иса пайғамбардың бойында құдай және адами ерекшеліктерін біріктіре отырып, оны тек бір табиғат деп есептейді) сенімінде болып, Иса пайғамбарды құдай деп таниды. Урфаның патриархы Якуб Бердеи тарапынан құрылған. Антақия (Антиохия) патриархы Михаил Сурияни тарапынан таралған. Сириядағы христиандардың бір бөлігі суриян, бір бөлігі маруни болып бөлінеді.
бір әйелден сүт еметін болса, онда екеуі сүт бауыр болып табылады. Бір- біріне үйлене алмайды. Ханафи және малики мәзһабтары бойынша, бір әйелден бір тамшы болса да сүт емген ер бала мен қыз бала бір-біріне сүт бауырлар болады. Әйел олардың сүт анасы болады. Ал шафиғи мен ханбали мәзһабтары бойынша, 5 мәрте ембейінше бір-біріне сүт бауырлар бола алмайды. Ханбали мәзһабы бойынша әр жаста емгендер сүт бауырлар болады. Ал қалған үш мәзһаб бойынша, екі жарым жастан үлкен кезде емгендер сүт бауырлар болмайды. Өз бауырының сүт қызымен үйлену харам болғаны сияқты, сүт бауырының өз қызымен және сүт бауырының сүт қызымен үйлену де харам болады. Сүт ананың бұл емуден бұрын немесе одан кейінгі еркектен де, яғни, оның тегінен 45
немесе сүт емуден болған балалары және сүт әкенің басқа да әйелдерден туылған және болатын, тегінен және емуден бауыр саналатын балалардың барлығы бұл баланың бауырлары болып келеді.
болып табылады. Ол бойынша барлық жақсылық пен жамандық Құдай тарапынан берілген сынақ екендігіне, әрі пенденің өмірі мен әлемдегі құбылыстардың барлығын Жаратушының әлдеқашан жазып
қойғандығына сену қажет. Ислам діні бойынша: 1.
2.
Тағдырда әділетсіздік болмайды (Әділетсіздік – Құдайдың болмысына қайшы. Сондай-ақ Ол – Сынаушы); 3.
Тағдыр адамды таңдау еркінен айырмайды; 4.
Тағдыр – күнә (жаман іс) істейтіндердің сылтауы бола алмайды (Өйткені кез-келген істе істеушінің қалауы бар, әрі бұл дүние – сынақ алаңы).
сахабалардан кейін келген абыройлы буын. Сахабаларды көріп, олардың мәжілісіне қатысқан мұсылман нәсілдері.
таң қалдырған жүйені көріп, бір жаратушының бар екендігін айтса да, өлгеннен кейін тірілуге, ақыретке, жәннат пен тозаққа сенбегендер.
тұрғанда, сәжде де, екі сәжде арасы отырғанда барлық ағзалардың қимылының тоқтауынан кейін кішкентай кідіру.
білдіру, ескерту жасау, түрмеге қамау және т.б. жазалармен жазалау. Ташриқ тәкбир күндері (قيرشتلامايأريبكت): Құрбан айттың 2, 3 және 4- күндері. Тафсили иман (ناميلإا ليصفت): иман келтіру міндетті болған нәрселерге кең, ауқымды түрде дәлелдерімен қоса сенуі. Тағут (توغاطلا): Алла Тағаланың бұйрықтары мен тыйымдарына қарсы келген, ғибадат жасауға кедергі жасаған күштер. Тахарат (ةراهط): Тахарат – ислам құқығының (фиқһының) адам денесінің тазалығын сақтау ережелерін реттейтін бірі бөлімі. Ол адамды діни ғұрып алдындағы ластықтан (жанаба) шығаратын бірқатар іс- әрекеттерді қамтитын, намаз оқу алдында орындалуы міндетті шарт. 46
Мұсылман адам ішкі тахаратқа (тәубеге келу, күнә жасалған жағдайда оны жуып шаю әрекеттерін жасау, кіршіксіз таза өмір сүруге бейімделу) және сыртқы тахаратқа (денені, киімді таза ұстау, тұрмыстық заттарды, үйді және т.б. тазалықта ұстау, ғұсыл, дәрет алу және топырақпен тәяммум соғу) бой ұсынғаны абзал. Тақиия (ةيقتلا): сөздікте «қорғану», «сақтану», «екіжүзділік», «ұнатпаса да біреумен дос болу» деген мағыналарды білдіреді. Адамның өзінің сенімі мен көзқарасын жасыруы. Адасқан ағымдардың, әсіресе шииттердің дұрыс емес сенімдерін жасырып, өздерін әһли сүннеттен сияқты көрсетулері.
1.
Иман келтіруі міндет болған нәрселерге ойланбастан, түсінбестен, біреуден естіп, көріп сенуі, иман етуі. 2.
дәлелдерін зерттеп-зерделеместен бір мүжтаһидтің мәзһабына бойұсыну, Тақуа (ىوقتلا): Алла Тағаладан қорқып, харамдардан (тыйымдардан, күнәлардан) сақтанушы, бойын аулақ ұстаушы. Тариқат (تاقيرط): сопылық жолы. Адамдардың рухани кемелденуі, тәрбиеленуі және жетілуі үшін сопылықты, яғни тақуалықты ұстанушыларының жүретін жолы.
бастап сағат тіліне кері бағытта жеті рет айналып шығу. Тауассул (لسوتلا): қалаған нәрсенің немесе бір мақсаттың орындалуы үшін бір нәрсені дәнекер ету, себеп ету. Алла Тағаланың сүйгендерін дәнекер етіп: «Олардың құрметі үшін» деп дұға ету.
серік етпеу. Яғни, «Лә илаһа иллаллаһ» (Алла Тағаладан басқа құлшылық етуге лайық құдай жоқ) сөзінің мағынасына сеніп айту.
мүмкін болмаған кезде дәретсіздікті жою үшін таза топырақ немесе тас, құм, кірпіш сияқты топырақ жынысынан болған бір нәрсеге қолдарын үйкеп, жүзін және екі қолын шынтағымен қоса мәсіх (сипау) ету. Тәбәй табиғин (نيعباتلا عبت): Мұхаммед пайғамбардың сахабаларын көрген және мәжілісінде болған табиғиндарды көрген абыройлы буын. Тәблиғ (غيلبت): пайғамбарлардың Алла Тағаланың бұйрықтары мен тыйымдарын адамдарға кемшіліксіз түрде жеткізуі. Тәжуид (ديوجت): «көркемдеу» деген мағынаны білдіреді. Құран Кәрімнің әр әрпін қағидаларына сай оқуды үйрететін ілім саласы. Тәфәккур (ركفت): ғибрат алып пайдалану үшін терең ойлану. Алла Тағаланың сипаттары мен нығметтеріне зер салып, ақыл-оймен толғану. 47
баян ету. Құран Кәрімнің аяттарындағы сөздердің Алла Тағала тарапынан не мақсатта айтылғандығын түсіну. Тәһәжжуд намазы (دجهتلا ةلاص): түннің үштен екісі өткеннен кейін сәресі уақытынан бұрын екі ракағаттан он екі ракағатқа дейін оқылатын намаз. Тәһиятул мешіт намазы (دجسملا ةيحت ةلاص): мешітке кіргенде отырмастан бұрын мешіттің иесі Алла Тағалаға құрмет үшін оқылатын екі ракағат намаз.
1.
«Аллаһу әкбар» – «Алла Ұлық» деген сөз. 2.
Алла Тағаланы ұлықтау, әртүрлі кемшіліктен пәктеу. 3.
Рамазан айты мен құрбан айты кезінде айтылаған тәшриқ тәкбірлері. Текке: сопылық-тақуалық жолының, яғни исламның моральдық ілімінің және басқа да діни ілімдердің үйретіліп, тәжірибеден өткізілетін мекені. Оны «дәргаһ» және «зауия» деп те атаған.
парызынан кейін екі ракағат сүннеті оқылғаннан соң, жиырма ракағат оқылатын сүннет намаз.
анық-анық, дана-дана әріптері мен сөздерін бір-бірінен айырып оқу. Тасбих (حيبست): 1.
Алла Тағаланың барлық кемшіліктерден пәктігін білдіретін «Субханалаһ» сөзі. 2.
3.
Намаздан кейін «Субханалаһ, Әлхамдулиллаһ, Аллаһу әкбар» сөздерін айтқанда жаңылып қалмау үшін жіпке тізілген моншақтар. Бұны қазақтар «тәспі» деп атайды. Тәмәттуғ қажылық: қажылық маусымында (Шәууал, Зилкағда, Зилхижжа айларында) алдымен умра үшін ниет етіп, ихрамға кіріп, умраны орындағаннан кейін отанына қайтпай, қайтадан ихрамға кіріп, қажылықты орындау. Бұл қажылықты орындағанға мүтәмәттиғ деп те атайды.
Тағаланың не айтқандығын анықтап, түсіндіретін ғылым. Тәкфир (ريفكت): сөздік мағынасы – «кәпір деп жариялау», «кәпір деп үкім шығару». Ал терминдік мағынасы мұсылман адамды негізсіз түрде «кәпір» деп айыптап, оны кәпірлердің қатарына қосуды, сөйтіп оны өлтіруді және мал-мүлкін тартып алуды дұрыс деп шешім шығаратын адасқан топтардың ұстанымы.
48
дінінің бұйрық еткен түрінде киіну.
бұрын таң намазынан бастап айттың төртінші күні екінді намазына дейін парыз намаздардан соң айтылатын «Аллаһу әкбар, Аллаһу әкбар лә иләһа иллаллаһу уаллаһу әкбар, Аллаһу әкбар уа лиллаһил хамд» сөзі. Тәубе (ةبوتلا): күнә істегеннен кейін оған өкініп, Алла Тағаладан қорқу, қайта жасамауға уәде беру. Тәуекел (لكوتلا): Алла Тағалаға тәсілім болу. Бір нәрсеге бастаған уақытта Алла Тағала сүйену, нәтижесін сұрау. Тәуил (ليوأتلا): 1.Жорамалдау, ашықтау. 2. Әһли Сүннет ғалымдары, пайғамбар мен сахабалардан білдірген түсіндірмелерді қолдана отырып, Құран аяттарына түсіндірме жасау. Тиләуәт (ةولات): Құран Кәрім аяттарын оқу. Тилауат сәждесі (ةولاتلا ةدجس): Құран кәрімдегі он төрт сәжде аятынан қайсы бірін оқыған немесе естіген мүкаллафтың (міндеттерін орындауға міндетті тұлға), яғни ақыл-есі дұрыс және балиғат жасына толған бір мұсылманның жасауы уәжіп болған сәжде. У, Ұ, Ү Ұқубәт (ةبوقع): ислам фиқһінің төртінші бөлімі. Қылмыс жасағандарды шариғат заңдары аясында жазалаудың түрлері жазылған бап. Ұқубәт хад, тазир және қысас бөліктерінен тұрады. Бұл бөлімдердің шарттарын мұсылман елдерінде өмір сүріп жатқан мұсылман еместер білуі қажет болып табылады.
мен әдебиетті жетік білген, Құран Кәрім мен мыңдаған хадистерді мағынасымен қоса жаттаған, ислам дінінің жиырмадан аса ілім саласы мен одан шыққан сексенге жуық ілімдердің маманына «ғалым» дәрежесі беріледі. «Ғалым» сөзінің көпше түрі.
арқылы қабылдап, ақылмен ой елегінен өткізіп, тәжірибе жасау арқылы нәтижеге қол жеткізілетін ілім салалары. Үлумул-ақлияға логика, физика, табиғат, химия, математика, геометрия және астрономия секілді ғылым салалары кіреді.
ілімінің сегіз саласы кіреді. 49
Олар: 1) Тәпсір ілімі; 2) Үсулул-кәләм ілімі (кәләм методикасы); 3) Кәләм ілімі; 4) Үсули хадис ілімі (хадис методикасы); 5) Ілми-хадис (хадис); 6) Үсули-фиқһ (фиқһ методикасы); 7) Фиқһ ілімі; 8) Тасаууф ілімі (сопылық ілімі). Умра (ةرمعلا): зиярат ету. Қажылық уақытындағы бес күн, яғни, арафа және құрбан айттың төрт күнінен басқа уақыттарда орындалатын қажылықтың түрі. Бұл қажылықтың түрін «кіші қажылық» деп атайды.
хадистерден келіп шығуын зерттейтін ілім. Уль уль-азм (مزعلا ولوأ): жаңа дін мен шариғат алып келген пайғамбарлардың алтауына берілген атау. Олар: Адам, Нұх, Ибрахим, Мұса, Иса және Мұхаммед.
орындатушылар және ислам дінінің әмірлері мен тыйымдарын адамдарға үйретіп, түсіндіретін дін ғалымдары.
жолымен жүруші адамдар. Уммат ид-дәғуат (ةوعدلا ةمأ): соңғы пайғамбардың кітабы мен ақиқаты жеткізілген қауым. Уәжіп (بجاو): Құран Кәрімде ашық айтылмаған және сахабалардың түсіндіруімен анықталған әмірлер. Шафиғи мәзһабында уәжіп пен парыздың ұғымы тең. Уәжіпті орындамау тәхримән мәкрүһке жатады.
пайғамбарларға періште арқылы немесе періштесіз жіберуі. Уақыф (فقو): адамдардың өз мүлкін игілік пен жақсылық мақсатында басқаларға пайдасын тигізу үшін сарып етуі. Уақыфтар исламда алғаш Халифа Омардың кезінде бір жүйеге келтірілді. Ол уақыф мүлкін (жерін, монша, дүкен және т.б) өсиет етіп мұраға қалдыруға, сатуға және сыйлауға тыйым салды. Уақыф иелігіндегі табыс әкелетін мүлікті туысқандарға, құлдарды азат етуге, жолаушыларға, мұқтаждарға және т.б қолдануға рұқсат етті. Уақыфтың құрылымы төрт бөліктен тұрады: Уақыфтың құрылтайшысы, уақыфқа мұра етілген мүлік, мұраға қалдырған адамның болуы, құрылымы.
Намазға белгіленген уақыттың кірмей тұрып ғибадат жасауға болмайды. 50
берілетін немесе өз сөзі мен ісінің дәлелді болуы үшін қолданылатын анттың түрі. Мирасқор (уарис) (ثراو): туысқандық немесе басқа жолмен қайтыс болған адамның дүние-мүлкіне құқылы болған адам. Уасиятнама (өсиет) (ةيصو): ажалы келмей тұрып, дүние-мүлкін алдын ала артында қалған жақындарына өсиет етіп, қағазға жазып қалдырған құжат.
мекені, мемлекеті. Ханафи мәзһабы бойынша отан үш түрге бөлінеді. Олар: уәтән-и асл, уәтән-и-иқамат, уәтән-и-сүкнә.
жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыю. Үйленуге тыйым салынғандар: ислам дінінде үйленуге өлгенге дейін харам етіліп, тыйым салынған адамдар. Ер адам үшін жетеуі қан жағынан, тек жағынан келген туысқандық, жетеуі сүт жағынан болған туысқандық, төртеуі үйлену себебімен кейіннен туыс болған барлығы он сегіз әйел адамға үйленуге тыйым салынады. Олар: 1) Анасы. 2) Әкесінің және шешесінің анасы. 3) Қызы, қызының қызы. 4) Қарындасы. 5) Қарындасының қызы. 6) Бауырларының қызы. 7) Анасының сіңілісі мен әкесінің қарындасы. 8) Сүт анасы. 9) Сүт анасы мен сүт әкелерінің аналары. 10) Сүт қызы. 11) Сүт қарындасы. 12) Сүт қарындасының қызы. 13) Сүт бауырының қызы. 14) Сүт аға. 15) Қайын әке. 16) Өгей ұлы. 17) Өгей әке. 18) Күйеу бала.
жалғасуы. Кіші дәреттің қайта-қайта келуі, іштің кебуі, мұрынның немесе тістің қанауы, жарадан қан, ірің немесе сары судың шығып тұруы, әйелдерде қанның тоқтамауы және т.б. жағдайлар үзірдің қатарына кіреді.
Алынған өнімнің оннан бір бөлігі зекет ретінде беріледі. Ханафи мәзһабы бойынша жаңбыр және өзен суларымен суарылған егістіктен алынған өнімнің оннан бір, ал жануар немесе техникалық жолмен суарылып алынған өнімнің жиырмадан бір бөлігі үшір ретінде беріледі.
тағайындап, өз жұмыстарын жүктеуі. Мысалы, құрбандық шалу үшін уәкіл тағайындап, «құрбан шалу үшін сені уәкіл еттім» деп айту арқылы уәкіл етсе, құрбан шалушы уәкіл өз тарапынан құрбандық иелерінің атын атау арқылы уәкіл болады.
қолданылатын атау. 51
Құран Кәрімнің «Нас» сүресінде: «Сыбырлап азғырушының кесірінен. Сондай адамдардың көкейлеріне салатын; «Мейлі жыннан, мейлі адамдардан болсын, (бүкіл азғырушылардың кесірінен Аллаға) сиынамын» де» делінген. Үтір намазы (رتولا ةلاص): құптан намазынан кейін оқылатын үш рәкағат намазы. Ханафи мәзһабында үтір уәжіп намазын оқудың үкімі уәжіп. Мәлики және шафиғи мәзһабтарында сүннет амал саналады.
Нежд өлкесінде дүниеге келгенМухаммед ибн АбдулУаһһаб ибн Сүлейменнің реформалық қозғалысы. Уаһабилік мұсылмандарды Алланың бірлігіне шақыру, ислам дінін хұрафат-бидғат амалдардан тазалау, дінді пайғамбардың заманындағыдай қалпына келтіру секілді идеяларды алға тартады. Соның салдарынан шектелушілікке бой алдырып, жақсы бидғаттарды мойындамайды, ұлттық дәстүрлерге төзімсіздікпен қарап, исламның толеранттылық қағидаттарына қайшы әрекеттерге барады,
мұсылман жамағаты арасында көзқарас қайшылықтарының туындауына себеп болады. Уаһабиліктің тамыры хижра жыл санауының төртінші және жетінші ғасырына барып тіреледі. Абдул Уаһаб өз көзқарастарын қалыптастыруда хижраның жетінші ғасырында өмір сүрген Ибн Тәймия мен оның шәкірті Ибн Қайюм әл- Жаузи және т.б. еңбектеріне сүйенген.
жүктеу/скачать 0,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|