ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы

алғашқылардың бірі болып Ибн-Хальдун қойған. Адамдар бір-бірімен 

азық  тауып  жеу  қажеттілігіне  бола  бірігеді,  өйткені  онсыз  өмір  жоқ. 

Адамдарды  бірігуге  келтіретін  екінші  фактор  –  ол  жабайы  жан-

жануарлардан, тіпті адамдардың өздерінен де қорғану қажеттігі.

Сөйтіп, адамдардың табиғаттан шыққанына қарамастан, олар, қалай 

болғанда  да,  әлеуметтілік  деңгейіне  дейін  көтеріледі.  Бірақ  Табиғат 

туындысы  болғаннан  кейін,  адам  оның  ықпалынан  толықтай  шығып 

кете алмайды.

Табиғат  қоғамға  бәрінен  бұрын  өзінің  климаты  (ықылым)  арқылы 

ықпал  етеді.  Ол  жер  бетіндегі  климатты  жеті  белдеуге:  ең  суық 

аймақтар  (7-6-белдеу),  ең  ыстық  (1-2-белдеу),  қалыпты  (4-белдеу),  ау-

ыспалы  (3  және  5-белдеу)  ажыратып  бөледі.  Ең  суық  және  ең  ыстық 

аймақтардағы  адамдар  қызба  мінезді,  ұшқалақ  болып  келеді,  өйткені 

олар  қиын  жағдайларда  өмір  сүреді.  Тіпті  олардың  дене  құрылысы 

мен  бет  әлпеттері  де  соны  айтып  тұрады.  Африкалықтар  денелерінің 

қара  түсі,  ал  солтүстіктегілердің  бозғылдығын  ол  осы  факторлармен 

түсіндіреді.  Табиғат  адам  жанының  толғаныстарына,  мінез-құлқына, 

ал жейтін тағамдары дене құрылысына әсер етеді. Бүгінгі күні ондай 

ой-пікір географиялық детерминизм

1

 деп аталады.

Әрине,  бар.  Оның  үстіне,  теориялық  қана  емес,  практикалық-саяси 

да мәні бар. Бүгінгі таңда дамыған елдердің тәжірибесін үйрене оты-

рып,  біз  өз  еліміздің  ерекшеліктерін  ескермейміз,  яғни  қыстың  жеті 

айға  созылатынын,  судың  тапшылығын,  халықтың  аз  қоныстанатын 

аймақтарын, көп жерлердің бос жатқанын естен шығарып аламыз. Де-

мек, біз, сірә, елімізді еуропалық мәнермен өзгерте алмаспыз. Еліміздің 

болашақтағы  бейнесі  өзіндік  болмақ.  Мүмкін,  халық  аз  қоныстанған 

көптеген жерлер ұлттық саябақтарға айналар, ал біз бүгінгі күні құрып 

бара жатқан өсімдік әлемі мен жануарлар әлемін қалпына келтірерміз. 

Демек, біз ата-бабаларымыздың тәжірибелерін ұмытпауға тиіспіз.

Сонымен бірге Ибн-Хальдун барлығының да табиғат факторларына 

тәуелді еместігін айтады. Климат жағдайлары бірдей елдерде өмір сүріп 

1

 Детерминизм – табиғат пен қоғам құбылыстарының объективтік заңдылығы мен себептік 

95

жатқан  әртүрлі  халықтардың  өмір  сүру  деңгейі  де  әртүрлі:  біреулері 

бай,  ал  екіншілері  кедей  дегендей.  Ибн-Хальдунның  данышпандығы 

оның осы фактіні айтқандығы емес, ол сонымен қатар оның себептерін 

де көрсетеді емес пе! Қоғамдар өзара нені және қалай өндіретіндігіне 

және  алған  игіліктерді  қалай  бөлетіндігіне  қарай  ажыратылады. 

Сөйтіп,  Ибн-Хальдун  К.Марксқа  дейін  400  жыл  бұрын-ақ  қоғамның 

материалистік түсінігіне дейін көтеріле алған.

Ибн-Хальдун  терең  ойшыл  ретінде  қоғам  дамуындағы:  бидави 

және хидари деген екі ірі кезеңді ажыратып көрсетеді. Бұл сөздердің 

шығу тегі мынадай: «бидави» ауылдық, бастапқы, көшпенді қоғамды, 

ал  «хидари»  қалалық,  астаналық  қоғамды  білдіреді.  Егер  бастапқы 

кезеңде адамдар мал шаруашылығымен және жер өңдеумен айналысса, 

ал  хидари  кезеңінде  қалалар,  әртүрлі  кәсіптер,  сауда-саттық,  ғылым 

мен  өнер  пайда  болады.  Бұл  –  іс  жүзінде  кейіннен  еуропалықтар 

жүктеу/скачать 2,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: