Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі Ы. Алтынсарин атындағы ұлттық білім беру Академиясы Әлемдік педагогикалық ой сана
жүктеу/скачать 2,59 Mb.
|
2 Ой-сана 8 том
| Ұжым арасындағы бала
Бала тәрбиені қайдан алады. Ол өмірден оқып-үйренеді. Өзін қоршаған ортадан, өз отбасынан, мектебінен көп нәрсе үйренеді. Солардың, әрқайсысынан әйтеуір бір нәрсе алады. Тәлім-тәрбие алады. Сол ортаның әрбірінен оған, жақсы болар, жаман болар, бір нәрсе оған дариды. Мектепте оқушының өзінің тиісті орны бар. Оқушы мектептен көп нәрсе алады десек те болады. Ол одан ең бастысы білім алады. Содан соң тәлім-тәрбие алады. Мұның бәрі аз нәрсе емес. Оқу-білім оқушыны талай жерге жеткізетіні айдан анық. Мектеп оқушыны адам ретінде қалыптастырады. Жан-жақты азамат етеді. Бұл аз нәрсе ме? Мектеп баланы белгілі бір дәрежеде адам етеді. Оқушы өз қатарластарымен қарым-қатынаста болып олардан жақсыны да, жаманды да үйренеді. Жақсы нәрсе де, жаман нәрсе де тез жұғады. Мектеп қабырғасында барлық бала, оқушы ең үздік бола бермесі анық нәрсе. Барлық бала оқу үздігі, әр түрлі пәнге орай ұйымдастырылған жарыстардың жүлдегерлері бола бермейді. Бірақ оған қарап түңілуге де болмас. Жерге қарап кетуге де жарамайды. өмірде бәрі де болады. Тек түңілмеу аса қажет нәрсе. Бүгін қол жетпеген дүниеге ертең қол жеткізуің мүмкін емес пе? Бірден ұжымның белсенді мүшесі болып кетуіде оңай шаруа емес. Оған да біраз қажыр-қайрат керек. Еңбектену қажет. Кейбір дене мүшесінің кемістігі, оқылығы бар балалар ұжымда өзінің тиісті орнын ала алмауы да мүмкін нәрсе. Мұндай жағдайда ондай балаларға ұжым мүшелері, ұстаздар қауымы көмекке келуі өте қажет-ақ. Олар жығылғанға – жұдырық көрсетпей, қайта ондай қатарластарына қол ұшын берсе, жарасады емес пе? Құлағағанды – тұрғызу, жылағанды – жұбату ақылды адамның игілікті ісі емес деп кім айта алады? Ізгілік кім-кімнің де әрқашан серігі болса, тіршілігіміз мұнан да жақсара түспей ме? Өмірдің аты - өмір. Өмір адамдардың бір-біріне қол ұшын беруден, қолынан келгенше аз да болса, жақсылық жасаудан тұрады емес пе? Сіз қалай ойлайсыз? Әрбір бала өзі жүріп – тұрған, біте қайнасып бірге өскен ұжымынан тыс қалмақ емес. Солардан бұл тәлім алады. Солардан өнеге алады. Жақсы мен жаманды, жауыздық пен жақсылықты сол ұжымынан үйренеді. Жақсыны да, жаманды да сол жерден біршама біледі, үйренеді. Ұжым балаға, әр оқушыға, белгілі дәрежеде әсер, ықпал етеді. Әрбір бала өз ортасынан бір нәрсе алады. Ол жақсы болар, жаман болар, әйтеуір бұл өте анық нәрсе десек те болады. Әйтпесе, «сен жолдасыңның кім екенін айт, сосын мен сенің кім екеніңді айтамын» деп, бұрынғылар неге айтқан? әр сөздің астарында бір мағына бас емес пе? Дүние бірімен-бірі байланысты десек қателесе қоймаспыз. Олай болса, жеке дара бала мен ол мүшесі болып табылатын ұжым да бір-бірімен өзара тығыз байланысты емес пе? Бір ұжымда тәрбие алған бала сол өсіп-өнген жерінен жақсыны да алады, жаманды да алады десек қателеспеспіз. Өмір солай. Қай жердің топырағында өсіп-өндің, сол жердің жақсы-жаманын бойыңа сіңіреді емес пе? Ұжым өз дәрежесінде, балаға, жеке адамға, әйтеуір бір әсер етеді. Бұл – шындық. Бала өз ұжымына, іс-әрекеті, ықпалына сай бір қалыпқа келеді. Соған сай орайласады. Содан келіп әжептәуір адам дәрежесіне жетеді. Егер адам өз ұжымының, өз қатарласының ықпалында болмаса, солардың дегеніне енбесе ол кім болады? Ойлап қараңызшы. Адамның адам болуы да өз ортасына орай болатын дүние. өзінің қоршаған ортасынан тыс, айналасындағы адамдарсыз кім не болмақ? Егер бала бір қарым-қатынас жүйесіне табиғи түрде енетін болса, ал басқасына оған бейімделу қажет болады. Болмаса жолдастарымен жанжалды жағдай туындайды. Әсіресе қиын балалар ұжымға кесдейсоқ тап болып, жағымсыз әлеуметтік тәжірибеге ие болмаған, тұлғааралық қарым-қатынастың бей-берекет қалыптасуының алдында қорғансыз болған балаларға қиын соғады. Оқушы кез-келген ұжымда өзін іскерлік және эмоциональды-психологиялық сыйпат қарым-қатынасы жүйесі арқылы көрсете алады. Осыған қарамастан бұл қарым-қатынастар өзара ескерілген және байланысқан, бұған оқушының еш қатыс болмайды. Шын мәнінде, баланың дамуына оқушының жақсы жағдайы мен шығармашылық тұлғасы жағымды әсер етеді. Бірақ барлық балалар өздерінің табиғи көрсеткіштеріне, даму деңгейіне қарай жағымды орын ала алмайды. Оны көп күш-жігер жұмсағандар нәтиженің тұрақтылығы үшін ішкі қобалжу жағдайын бастан кешіреді. Бұл жағдай көбінесе күйзеліске, жүйкенің бұзылуына әкеліп соғады. Сонымен қатар оқушыларда өздерін кейбір себептермен (білімдегі ақаулары, нашар қабілеттері, есте сақтаудың нашарлығы) «нашар оқушы» атағын ие болғандар үшін сыныптағы қарым-қатынастардың іскерлік жүйесінің жағдайын жақсарту қажет. Осындай оқушылар өздеріне деген сенімді жоғалтып, нашар баға алатын сабақтарға қатыспауға тырысады, өздеріне көмектесуге тырысқан жолдастарына күдікпен қарайды, мұғалімдермен, ұжыммен кереғар қарым-қатынасқа түсіп, олар тарапынан әр түрлі сынға ұшырайды. Көп жағдайларда бұл оқушының ұжымдық және сыныптағы жолдастарының ұжымдық жүйесінен қалыс қалып, «қиын балалар» санатына қосылады. Оқушының ұжымдағы бекітілген рөлін жүзеге асыруы мен балалардың жағдайының іскерлік жүйесіндегі алшақтықтың негізгі себептері әлеуметтік рөлдердің ауқымының тарлығына байланысты. Бұл ауқымды кеңейту кезінде балалар алдын ала бекітілген рөлдік сызықтың қанағаттандырарлық бағытын тауып және ұжым қарым-қатынасының іскерлік жүйесі жағымды болып табылады. Мурманскінің қоғамдық зертханасы осылайша «ұжымның тәрбиелік зерттеуімен айналысу кезінде, оқушылардың түрлі бағыттағы жүйелері зерттелген болатын (кеңесшілерді, ассистенттерді, лаборанттарды, жеке пәне бойынша білім іздеушілер деген атаққа ие), осылардың барлығын сабақ үдерісі барысында жүзеге асырып отырған». Нәтижесінде үздік оқушылармен қатар іскерлік қарым-қатынастың қоғамдық қажетті жағдайға қандай да бір пәнге жоғарғы қызығушылық танытатынын білдірген оқушылар да қатыса алады. Осыған ұқсас жағдай өз кезінде Фрунзе коммунасының жетекшілері, коммунарлардан басқа оқушылар іс-әрекетінің құзырлы жетекшілері, «төмендегі ұйымдастырушы» бағытына жақындатты. Бұл бағыт өте маңыздысы, өзің басқармай-ақ, басқа балаларды ынталандырып және балаларды жетекшілік рөлге үйрете біледі. «Төмендегі ұйымдастырушылар» берілген істе бірінші жоспарға кірмей қара жұмыс атқарады. Осылайша, іскерлік қарым-қатынастың жүйесін балалар түрлі әлеуметтік бағыттарды жүзеге асырады. Ресми ұйымдастырушының бұйрық беруге негізделген одағы; бағыну тәжірибесіне ие болған: «төмендегі ұйымдастырушылар», ресми активтер әрекетін қорғау және қатардағы қатысушылардың күшін жігерлендіру. Жекелеген оқушылардың жағымсыз жағдайының себептерінің бірі -балалар рөлінің дұрыс орындалмауы мен мүмкіншіліктерінің пайдаланбауы болып табылады. Егер олардың тұрақты немесе уақытша тапсырмалары балалардың қызығушылығымен мүмкіндіктеріне сәйкес келмесе, олар оны орындамайды немесе еріксіз орындайды. Бұл жағдайда балалар іскерлік қарым-қатынас жүйесіне ене алмайды. Егер де қоғамдық тапсырманы бөлу кезінде тек ұжымның қажеттілігі ғана ескерілсе, сонымен қатар балалардың мүмкіншілігі мен қызығушылықтары, - олардың әрқайсысы да іскерлік қарым-қатынас жүйесінде оңтайлы болады. Балалардың іскерлік емес ауқымдағы жүзеге асыратын әлеуметтік бағыттың аясы, ресми емес тұлғааралық қарым-қатынастар кезінде жағымды жағдайға ие болуға тырысады. Кейбіреуіне бұл оңай және жеңіл болады. Басқалары құрбыларының дұрыс қарым-қатынасқа тырысады. Бұл сол ресми қарым-қатынас сияқты, нашар адамгершілік ахуалға ұжымның қайткен күнде дұрыс көзқарасына ие болуға ұмтылады. Мектеп жасындағы балардың ресми емес қарым-қатынастарын зерттеулердің көрсеткіштері (Т.В. Драгунова, А.В. Киричук, Я.Л. Коломинский, И.С. Кон, А.П. Краковский, А.В. Мудрик) көп мөлшердегі балалар жағдайлары, педагогикалық түзетулерді қажет етеді. Балалардың бастауыш сыныптан бастаған тұлғааралық қарым-қатынастар жүйесінің қандай да бір жағдайлары, кейінірек көптеген оқушылар үшін тұрақты жүйеге айналады. Одан басқа, бір бала әр түрлі ұжымдарда бірдей табысқа жетсе, немесе табысқа жете алмайды. Ұжымдық қарым-қатынас жүйесіндегі баланың жағдайы оның психологиялық ерекшеліктері – эмоциясына, еркіне, қарым-қатынасқа жақындығы, оптимизмі, қалжыңды түсінуі оның адамгершілік келбетіне, құрбыларына дұрыс қарауына байланысты болады ж.т.б., күш – жігер, көркемдік, зеректік. Көп жағдайларда баланың ресми емес қарым-қатынастар жүйесіндегі жағдайлары, балалар қызықты нәрселер, қызықты танысулар болуы мүмкін ж.т.б. Баланың ресми және ресми емес жүйе жағдайындағы қарым-қатынастар өзара байланысты, бірақ бұл байланыс бір жақты емес. Осылайша, ұжымды «жауапты орын» алған баланың, әдетте, ресми емес қарым-қатынастар жүйесіндегі жағдайы көтеріледі, ортаңғы және жоғарғы сыныптарда бұл байланыс байқалмайды. Егер оқушы қатардағы ұжым мерекесінен ұжымның ресми адамына айналса, оның ресми емес қарым-қатынастар жүйесінде өзінің ресми рөлін қаншалықты жүзеге асыруы мен баланың құрбыларымен қарым-қатынастарына байланысты болады. Ресми емес қарым-қатынастар жүйесіне оқушылардың көп жағдайда балалар іс-әрекетінің сыйпатының өзгеруі әсер етеді. Ұжым үшін жаңа іс-әрекет түрлері ресми емес көшбасшының шығуына әкеліп соқтырады, ересектердің таңдауы емес немесе балалардың таңдауы өзінің біліктілігінің арқасында немесе алдыңғы қатардағы жағдайға ие болып, «төмендегі ұйымдастырушы» бола алады. Ұжымдағы баланын мәртебесі ересектердің оған қарым-қатынасымен айқындалады: мұғалім, жетекші, сынып жетекшісі. Кейбір жағдайларда бұл қарым-қатынас оқушының жағдайын жақсартады, ал басқа жағдайда – нашарлатады. Кейде баланың жас ерекшелігіне байланысты, мысалы, мұғалімнің мақтауы, әдетте ұжымдағы баланың мәртебесін көтереді, ортаңғы сыныпта – ересектердің мақтап, үлгі ретінде көрсеткендерді жақтырмай немесе жек көретіндігін көрсетеді. Нақты жағдайларды зерттеу, мектеп іс-тәжірибелерін салыстыру, балалармен тәрбие жұмысын қалыптастырғанда көптеген балалардың ұжымдағы жағдайының төменгі көрсеткіші сол сыртқы факторлардың тұрақтылығынан балалардың ресми емес қарым-қатынас жүйесіне байланысты: мұғалімдердің балаларды бағалаудағы (тұрақтылық, негізгі ресми активтердің өзгеруі, іс-әрекет құрылымының өзгермеуі болып табылады. Осылардың салдарынан балалар ұжымының өзіндік неформалды «тұрақтану» құрылымы пайда болады, бұл тек «атақты емес» ұжымнан мүшелеріне ғана емес, сонымен қатар жоғарғы жағдайға ие болғандар үшін де жағымсыз болады. Ұжымдық қарым-қатынастар жүйесіндегі баланың жағдайы толық болмайды, таңдаулық қарым-қатынас оның өміріндегі қандай рөлге ие екендігі ескерілмейді. Кез-келген оқушы, әдетте таңдаулық қарым-қатынастың объектісі мен субъектісі болып табылады; кейбіреулерін сыныптастарын достық қарым-қатынас байланыстырады, біреулерді ол ұнатады, біреулер ұнатпайды. Барлық қарым-қатынастар балалар ұжымында қалыптасқан ресми және ресми емес қарым-қатынастардың негізгі дәрежесіндегі дамуы немесе жоғалып отырады, олар балаларды бірін-бірі жақсы тануға мүмкіндік береді, олар еркін қарым-қатынастар үдерісінде қатайып дамып отырады, ақпарат айналысымен байланысты болып, бос уақытты бірге өткізуге де септігін тигізеді. Қандай да бір ұжымның жекелеген мүшелерінің тұлғааралық таңдаулы қарым-қатынастарының түрлері сан қырлы болады. Балалардың жүзеге асыратын рөлдері де әр түрлі. Бұл таныстар, достар, ғашықтар, бәсекелестер. Бұл рөлдер таныстық және достық кішігірім топтардың пайда болуы жүзеге асады. Оқушылардың жекелеген осындай топтардағы және сондай ұжымдағы, өздері қызмет еткен жағдайында біркелкі емес. Таныстық топта бұл көшбасшы жағдайына болады – сыныптастары құрметтеп және бағалайды, оның пікірімен санасады, оған ұқсағысы келеді немесе құрбыларының арасында танымалдыққа ие болмаған топ мүшесі қандай жағдайда да олардың өзіне мән беруі үшін күреседі, осы екі жағдайда түрлі бағыттар түрлері пайда болады. Баланың таныстық және достық қарым-қатынастар жүйесінде әрдайым жағымды бола бермейді. Ол ең алдымен топтың әлеуметтік іс-әрекетінің бағыттары мен топтың қарым-қатынасына, моральдық ережеге сәйкестігіне, олардың құндылықтарына тұлғаның ондағы қорғалуына байланысты болады. Тату, ұйымшыл ұжымдағы балалар жағдайы таныстық және достық кішігірім топтарда көп жағдайларда жағымды болып тұрады. Осылайша, баланың көп қырлы қарым-қатынастар жүйесіне енді, сол қалыптасқан ұжымда, күрделі және көп жағдайда қарама-қайшы үдеріс, ол педагогикалық араласуды қажет етеді, педагогикалық түзетулерді, негізінде оқушылардың бір-біріне мақсатты түрдегі тұлғалық танымның мәдениетін тәрбиелеу, өзін-өзі тану үдерісіндегі жекелеген көмекті ұйымдастыру ұжымдағы мінез-құлық тұрақтылығы мен әлеуметтік пайдалы жетілдіруге қол жеткізуге көмектеседі. Балалар ұжымы туралы айтылғандарды қорытындылай келе, тағы бір айта кететін жайт, ол өз алдына әлеуметтік-педагогикалық феномен болып табылып, қалыптастырушы және дамытушы болып бір жағынан педагогикалық әрекеттер әсерінен, екінші жағынан өзін ұйымдастыру, жетілдірудің, басқарудың ішкі үдерісі болып табылады; Балалар ұжымы – қоғамдық тәрбиенің маңызды институты; өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесін жүзеге асыруда түрлі ұжымдардың арқасында іске асады; оған тән сыйпаттар мақсаты, іс-әрекет, сыртқы байланыстардың сан тарапқа бөлінген жүйесінің ұйымдастыруды біріктіру, оларды кең қоғамдық қарым-қатынастарға қоса білу, оның негізіне бірігуі мен дамуына жан-жақты пайдалы әлеуметтік іс-әрекет пен қарым-қатынастар жатады; қарым-қатынастарды біріктіреді; балалар ұжымының әлеуметтік пісіп-жетілуінің негізгі көрсеткіші; іс-жүзіндегі оның тәрбие құралы ретінде оның формальды және формальды емес құрылымдары жатады; балаға ұжымның тиімді әсері ұжымның әлеуметтік даму үдерісіне, баланың ұжымдық қарым-қатынастар жүйесіндегі жағдайы және оның жеке дамуына осы жағдайдың қаншалықты жағымды әсер ететіндігіне байланысты; Ұжым тәрбие құралы ретінде дамудың бірнеше сатысынан өтеді – алғашқы бірігуден бастап, оның оған кірген баланың жеке тәрбиелік әдісіне айналуы болып табылады. жүктеу/скачать 2,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|