Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі Ы. Алтынсарин атындағы ұлттық білім беру Академиясы Әлемдік педагогикалық ой сана
Оқушыларды қоғамдық пайдалы еңбекке даярлаудың
жүктеу/скачать 2,59 Mb.
|
2 Ой-сана 8 том
| 3.1.22 Оқушыларды қоғамдық пайдалы еңбекке даярлаудың
әдіснамалық ұстанымдары Қоғамдағы ғылыми-техниканың қарқынды дамуы және жаңа адамды қалыптастыру Өндіргіш күштердің дамуының әрбір кезеңі халық шаруашылығында жастарды еңбекке даярлаудың белгілі бір талаптарын алға қойып, жұмысшының белгілі бір тұрпатын қалыптастырады. Техникалық базистегі өзгерістер жұмысшының жеке тұлғасындағы өзгерістерге алып келеді. Дегенмен, қазіргі заманғы өндіріс жұмысшысын даярлау деңгейі өз кезегінде, өндірістің өзінің даму қарқынына елеулі ықпал көрсетеді. Ғылыми-техникалық өзгерістердің жұмысшы еңбегінің мазмұнына әсері ең алдымен оны зияттандырудан тұрады: өндірісті ұйымдастыру бойынша жұмысшы еңбегі, технологиялық үдерістерді реттеу, машиналардың автоматты жүйесін жөндеу басым түрде ақыл-ой еңбегіне негізделеді. Автоматтандырылған өндірістегі жұмысшының ең жетекші сипаты жоғары білім деңгейі, еңбекке шығармашылық қарым-қатынас және кәсіби шапшаңдық болып табылады. Ғылыми-техникалық прогрестің жедел дамуына байланысты қазіргі заманғы өндірісте мамандық негіздерін зерттеп қою аздық етеді, өзіңнің кәсіби шеберлігіңді үздіксіз жетілдіріп, өзіңнің политехникалық ой-өрісіңді кеңейтіп отыру керек. Еңбекке байланысты өзгерістер заңымен себепші болған жұмысшының атқарар міндетінің ептілігі, енді бейнелеп айтқанда, бір және сол кәсіпорында (цехта) жұмысын жалғастырып жатқан жұмысшыға жаңа техника, жаңа озық технологиялық үдерістер келеді. Осылайша, жұмысшының еңбегі инженер-техникалық жұмыскерлердің еңбегіне жақын келеді, шығармашылық түрде болады. Соған сай жұмысшының меңгеріп, еңбек үдерісіне қолдануы тиіс білім көлемі де едәуір ұлғаяды. Ғылыми-техникалық прогресс жағдайында өндірістің табысты жұмыс істеуінің қажетті факторы жұмысшылардың өнертапқыштығы мен ұтымдылығы болып табылады. Бұл пайдаланылатын жабдықтардың жоғары күрделілігімен және шығарылатын өнімдердің жиі ауысуымен байланысты болмақ. Жұмысшының өнертапқыштығы және ұтымдылығы болмаса тиімді өндіріс те болмайды. Техника мен технологияның күрделенуі шығармашылық жұмыс мүмкіндіктерін тарылтпайды, керісінше, кеңейтіп отырады. Әрине, күрделі машинаның жұмысын жақсарту қарапайым машинаға қарағанда қиынырақ. Бұл үшін жоғары жалпы техникалық білім деңгейіне, жоғары мәдениетке ие болып, өндірістің даму болашағы мен үрдістерін түсіне білу қажет. Автоматтандырылған өндірісте тар мамандану (тек бір мамандық аясындағы білім) қалыс қалған. Кең тұрғыдағы политехникалық негіздегі мамандану адамға барлық өндірісте оңай бағдар алып, қажет болған жағдайда жаңа жұмыс түрін орындауға дереу арада көшіп, жаңа мамандықты игеруге мүмкіндік береді. Осылайша, ғылыми-техникалық прогресс жағдайында политехникалық және кәсіби білім беру салалары шешетін міндеттердің арасындағы алшақтық азаяды. Жаңа тұрпатты жұмысшыны даярлауда оның ауқымды білім көлемін игеруі, еңбекке шығармашылық қатыста тәрбиеленуі, өзгермелі өндіріс жағдайларында алған білімін қолдану, жаңа жұмыс түрлерін тез арада игеру шеберлігін қалыптастыру аса маңызды міндетке айналмақ. Бұл дегеніміз, кәсіптік білім беру міндеттері едәуір шамада политехникалық білім беру міндеттерімен сәйкес келетін болады. Бұл ретте жалпы білім беру деңгейін көтеру кәсіптік оқыту мерзімдерін қысқарту есебінен жүрмейді. Негіздік жалпы білімдік даярлық біршама терең кәсіби білімді, дағды мен шеберлікті беруге мүмкіндік береді. Ал бұл жоғары еңбек өнімділігіне қол жеткізу үшін орасан зор мәнге ие болмақ. Халық шаруашылығы дамуының көрсетілген үрдістері және кешенді механикаландыру мен автоматтандырудың қол жеткен табыстары бүгінгі күні еңбек сипаты мен мазмұны, білім деңгейі бойынша инженер-техникалық жұмыскерлерге өте жақын зиялы жұмысшылардың – заманауи озық жұмысшылардың жекелеген әлеуметтік топтық жігін бөліп алуға мүмкіндік берді. Зиялы жұмысшылардың еңбегі жұмыстық автоматтандырылған өндірістің барлық негізгі белгілерімен сипатталады: ол жалпы, политехникалық және арнаулы білімнің жоғары деңгейін талап ететін басым түрде ойлы, шығармашылық, кең бейінді болып келеді, өйткені, әдетте, ол өзіне жөндеу, реттеу, бақылау және басқару қызметтерін біріктіреді. Қазіргі заман жағдайында оқушыларды еңбекке даярлаудың тәлімдік аспектілері туралы айтқанда оқушылардың тәлімгері ретіндегі еңбек ұжымдарының рөлін қайта бағалау қиынға соғады. Мәселен, оқушыларды еңбеке даярлау тәжірибесіндегі ғылыми-техникалық прогресс талаптарын жүзеге асыру үшін маңызды мәнге ие болған осы жұмыстағы көптеген бағыттардың ішінен тек қана біреуін көрсете кетейік. Базалық кәсіпорындардың өндіріс ұжымдары белсенді түрде атсалысатын оқушыларды еңбекке тәрбиелеу жергілікті өндірістік ортаның даму мысалында жүзеге асырылады. Мәселен, ауыл мектебі оқушыларын еңбек және кәсіптік оқытудың бірден-бір маңызды міндеті – ауыл шаруашылық өндірісін индустрияландырудың негізгі бағыттарымен оқушыларды (олардың жас ерекшеліктері мен танымдық мүмкіндіктерін есепке ала отырып) жүйелі түрде таныстырып отыру. Еске салып өтейік, ауылда техникалық прогрестің бірінші дәрежелі міндеттері еңбектің энергиялық қарулануын ұлғайту, ауыл шаруашылық өндірісін механикаландыру, техникалық құралдарды пайдалану, жөндеу, қызмет көрсетудің тиімді түрлерін кеңінен қолдану, монтаждау, іске қосу-жөндеу, көліктік және басқа да көптеген осыған ұқсас жұмыстарды орындау болып табылады. Ғылыми-техникалық прогресс оқушылардың кәсіби бағдарлық мәселелерін зерттеудің жаңа аспектілерін жүктеп береді. Ең алдымен орта мектептерде кәсіби бағдарлық жұмыстың тиімділігін арттыру, кәсіби тұрғыдан кеңес беруді едәуір ұлғайту қажет. Өзінің атқаратын міндеті бойынша кәсіби бағдарлық жүйесі еңбек ресурстарын бөлуге, жастардың өмірлік жолдарын таңдауға, олардың мамандыққа бейімделуіне маңызды ықпал көрсетпек. Біздің еліміздің әрбір азаматын жан-жақты дамыған тұлға ретінде қалыптастыру бойынша жұмыс үдерісінде тапсырылған іске жеке жоғары жауапкершілік қасиеттің тәрбиеленуіне табандылықпен және дәйекті түрде қол жеткізіп отырды. Бұл жұмыс тәртіпті, ұйымшылдықты нығайту міндеттерімен ажырағысыз байланысты болады. Және мұнда сөз оқушыларда жеке тұлғаның көрсетілген қасиеттерін тәрбиелеу жөнінде ғана емес, осы мұғалімдер, шеберлер, тәлімгерлер үлгісі туралы да болмақ. Оқушылардың қоғамдық пайдалы, өндірістік еңбегін, еңбек және кәсіптік оқытудың материалдық жағдайларын жақсартуға да біршама байыпты назар аудару қажет. Жұмыс орыны тиісті түрде жабдықталып-жарақталмаса, қажетті материалдар, жартылай өнімдер, техникалық құжаттамалар болмаса, жұмыс ғылыми негізде ұйымдастырылмаса, онда оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуде талап етілген нәтижелерге қол жеткізу де мүмкін болмайды. Политехникалық білім оқушылардың жалпы ғылыми негіздерді, қазіргі заманғы өндірістің бірыңғай ұйымдастыру-экономикалық ұстанымдарын игеруін қамтамасыз ететін біліммен қаруландыруды көздейді. Бұл білімнің өзінің ерекшеліктері бар: олар химиялық, математикалық және басқа да сол тәрізді ғылыми білімдерден жеке-дара өмір сүрмейді, ал белгілі бір жағдайларда қазіргі заманғы өндірістің ғылыми негіздерін аша отырып, политехникалық қызметтерді атқарады. Осылайша, политехникалық білім оқу-тәрбие үдерісінің барлық буындарында жүзеге асырылады. Бұл жағдайда екі аспектіні назарда ұстау керек, олар: мазмұндық және үдерістік аспектілер. Мазмұндық аспект бағдарлама, оқулық, оқу құралдарын әзірлеу талаптарын көрсетсе, үдерістік – оқу әдістеріне, ұйымдастыру түрлеріне негізделген. Әсіресе, бірінші аспектіні әзірлеуге ерекше назар аудару қажет. Бағдарламаларда қазіргі заманғы техниканың, технологияның, өндірісті ұйымдастырудың негізіне жататын заңдылықтар мен қағидалар баяндалуы тиіс. Тек сонда ғана оқу үдерісінің политехникалық бағыттылығын күшейтуге мүмкін болады. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық өзгерістер еңбек мазмұнындағы маңызды өзгерістерге себепші болады, яғни ол ең алдымен «адамды өндірістік цикл саласынан өндірістік ғылым қосымшасының әр түрлі және күрделі функциялар саласына ауыстырудан» көрініс тапқан. Қоғам өмірінің барлық саласында техниканың кеңінен таралуы, оның технологиялық мүмкіндіктерінің өсуі, жаңа ғылым жетістіктерін енгізу негізінде қуаттылығын ұлғайту техниканың өзі жұмыс істейтін ортамен өзара әрекеттестік сипатының елеулі өзгерістеріне алып келеді. Сонымен қатар бұл техникалық білім мазмұны мен құрылымында да көрініс тапқан. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық білім қолданбалы жаратылыстануға әкеліп тіреуге болмайтын өзіндік ғылым саласын көрсетеді. Сондықтан, мектеп оқушыларының политехникалық білім мазмұны техникалық ғылымдар мазмұны мен құрылымын есепке ала отырып құрылуы керек. Политехникалық білім қазіргі заманғы өндірістің (және өндірістік емес техниканың) жалпы ғылыми негіздерін білу болып табылады. Оқушылардың оларды меңгеруі ғылым негіздерін, еңбекке үйрету, оқушылардың қоғамдық пайдалы, өндірістік еңбегі, ғылым және техника бойынша сыныптан тыс сабақтарды қоса алғанда мектеп оқушыларының политехникалық даярлығының бүкіл жүйесімен қамтамасыз етіледі. Ғылыми-техникалық прогресс үдерістерін есепке ала отырып, аталған әрбір қосалқы жүйедегі политехникалық білім мазмұнының ғылыми негізделген анықтамасы «ғылым – техника – өндіріс» жүйесіндегі политехникалық білім критерийлерін әзірлеуді талап етеді. Бұның барысында біз П.Р. Атутов әзірлеген политехникалық білімнің қызмет атқарушылық табиғаты тұжырымдамасынан келіп шығамыз. Осы тұжырымдамаға сәйкес ғылыми, өндірістік-техникалық және басқа білімдер, егерде қазіргі заманғы өндірістің (және өндірістік емес техниканың) жалпы ғылыми негіздерін ашқан жағдайда политехникалық қызметті (дүниетанымдық, эвристикалық, әдіснамалық қызметпен қатар) атқарады. Соңғы жылдары орындалған техникалық ғылымдардың әдіснамасы бойынша бірқатар еңбектерде қазіргі заманғы ғылыми деңгейдегі техникалық білім мазмұнына (оның нысандары техника, технология, материалдар; пәні – онда өтетін табиғи үдерістерді талдау негізіндегі нысанның жұмыс істеуі мен құрылысының байланыстарын зерттеу болып табылады) «қызмет», «үдеріс», «құрылым» категорияларына жауап беретін техникалық нысан сипаттамаларының үш типін сипаттау кіретіні көрсетілген. Бірінші тип – адамдардың мақсатқа лайықты іс-әрекетінің құралы ретіндегі техникалық нысанның қызметтік сипаттамалары. Екінші – табиғи үдерістерді, құбылыстарды тасымалдаушы ретіндегі нысанның табиғи сипаттамалары. Үшінші – нысанның морфологиялық сипаттамалары, яғни оның элементтерінің құралымдық байланыстарына сәйкес келетін кейбір жасанды жасалған құрылымдар ретіндегі нысан. Техникалық нысанның ғылыми сипатының осындай құрылымынан шыға отырып, политехникалық білім мазмұнына қатысты қорытындылар жасауға болады. Білімнің политехникалығы келесі критерийлермен анықталады. Бірінші критерий оларды тым болмағанда техникалық нысанның бірыңғай үшқұрауыштық сипаттамасының құрауыштарының біріне қосумен байланысты. Нақ осы жағдайда олар осы нысанның ғылыми негіздерін ашатын болады. Білімнің политехникалығының екінші критерийі – олардың ортақтық дәрежесі. Білімнің көптехникалығын анықтай отырып, техника әр алуан түрде табиғи және әлеуметтік ортаға қосылатынын назарда ұстау керек. Табиғи ортамен техниканың қарым-қатынасы адамды және оның іс-әрекетінің техникалық құралдарын биологиялық ұйымдастыру қатынасына, сонымен қатар табиғи орта мен онда жұмыс істейтін техниканың қатынасына бөлінеді. Бұдан басқа, қазіргі заманғы ҒТР дәуірінде сонымен қатар техника адамдардың әлеуметтік іс-әрекетінің, қарым-қатынасының, өзара әрекетінің құралына айналады. Сондықтан, оның жұмыс істеуі техника-технологиялықтан басқа экономикалық, эстетикалық, психофизиологиялық, экологиялық көрсеткіштерге, сипаттамаларға ие болады. Олардың барлығы да тікелей (техника-технологиялық аспектілер сияқты) техникалық нысанның құрылысымен және табиғи мазмұнымен байланысты деп айтуға болмайды: кейбіреуі – тікелей құрылымымен және табиғи ғылыми мазмұнымен (мәселен, құрылымның эстетикалық, эргономикалық аспектілері), екіншісі – жанама түрде, нысанның жұмыс істеуінің техника-технологиялық жақтары арқылы (мәселен, нысанның технологиялық жұмыс істеуімен анықталатын экономикалық көрсеткіштер) байланысты болып келеді. Техникалық нысанның толық ғылыми сипатына оның жұмысының барлық аталған аспектілерін кіргізу қажет. Техникалық нысанның ғылыми сипатының кешенді сипаттамасы жаратылыстану және қоғамдық ғылыми білімнің сәйкес салаларын қолдану қажеттігін туғызады. Техникалық нысанның толық ғылыми сипаты көптеген ғылыми пәндер элементтерін кіргізуді болжайды. Алайда онда әрдайым, бәрінен бұрын нысанның жұмысы мен морфлогиялық құрылысын анықтайтын негізгі, жетекші пән бар. Ол нысанда жүзеге асырылып, талап етілген функцияны қамтамасыз ететін сол негізгі табиғи үдерістермен байланыста болады. Осындай білім кешеніндегі жаратылыстану ғылымдарының орны техниканың табиғи негізімен, оның табиғи ортамен өзара әрекеттестігімен белгіленеді; қоғамдық ғылымдар орны, адам туралы ғылымдар орны – техникалық нысандардың әлеуметтік сипатымен, оның адамның әлеуметтік және биологиялық ерекшеліктеріне бейімделуімен белгіленеді. Бұдан политехникалық білім мазмұнына техниканың өзі жұмыс істейтін ортамен өзара әрекеттестігінің әртүрлі аспектілері зерттейтін сол ғылымдардың білімдік элементтерін кіргізудің логикалық қажеттігі пайда болады. Бұл ғылымдарға экология (техника және биосфера), эргономика (техника және адам), экономика (техника және өндіріс өнімі) жатады. Ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі заманғы кезеңіндегі политехникалық білім мазмұны мен құрылымына баяндалған тәсілдер тұрғысымен қарағанда, қазіргі заманғы ғылыми деңгейде техникалық білімді алу, политехникалық қызметінің (әрине, олардың жеткілікті түрде ортақтығы жағдайында) дамуында олардың дамуы туралы қорытынды жеткілікті түрде негізделген болып көрінеді. Техникалық білімнің нысанына келетін болсақ, өндірістік іс-әрекеттің объективтік құрылымынан басқа, сондай-ақ оның субъективтік жағы да болады, ол – адамның еңбек әрекеті. Соңғы уақыттарда еңбек әрекетінің жалпы теориясы негіздерін әзірлеуге қатысты байқалған үрдістер, еңбек әрекетін жобалау барысында оңтайлы шешімдер қабылдау үдерістерін сипаттайтын теориялардың пайда болуы еңбек әрекетін ұйымдастырудың өзіне тән ғылыми заңдылықтарын айқындауға мүмкіндік береді. Сәйкес түрдегі еңбек туралы білім ғылыми-техникалық және олардың жеткілікті түрде бірлігі политехникалық білімге айналады. Политехникалық білім мазмұнына техникалық нысандардың кешеніне органикалық түрде кіре алатын жоғарыда көрсетілген білімнің тек бір бөлігін қосу мақсатқа лайық болмақ: қоғамдық өндіріс жүйесінің элементтері ретіндегі техникалық нысандардың біршама жалпы сипаттамасын беретін ұйымдық-экономикалық білім; өндіріс жүйесіндегі техникалық нысандардың қызметін жүзеге асырудың сапалық сипаттамаларын сипаттайтын ұйымдық-экономикалық білім; нақты техникалық нысанның сандық техника-экономикалық сипаттамасы. Политехникалық білім мазмұнына техникалық нысандардың (техника, технология, материалдар) адаммен өзара әрекеттестігін қарастыратын білімдер ғана кіре алады, яғни, әлеуметтік ортадағы техникалық нысандардың жұмыс істеуін зерттеп, осылайша, осы нысандардың ғылыми сипатына кіреді. Технологиялық үдеріс адаммен тікелей емес, сәйкес техника арқылы өзара әрекеттеседі. Өндіріс субъектісі ретіндегі адамның техникалық объектімен өзара әрекеттестігін бейнелейтін бірліктің бірінші деңгейдегі политехникалық білім мазмұнына техникалық жүйелердің жұмыс істеуіндегі адам факторының рөлі туралы, адамның тиімді жұмысын, биологиялық ресурстардың, сонымен қатар еңбек қауіпсіздігінің ең аз шығынын қамтамасыз ететіндей адамның мүмкіндіктеріне техникалық нысандардың сәйкестігінің гигиеналық, антропометриялық, психофизиологиялық және психологиялық аспектілері туралы жалпы ұғымды енгізу керек. Еңбекке оқыту үдерісінде оқушыларды эргономикалық білім элементтерін пайдалану негізінде материалдарды кесумен механикалық өңдеу техникасын және технологиясын жетілдіру жолдарымен, оның тәсілдерімен таныстыру мақсатқа лайық болып табылады. Эргономикалық білім элементтеріне жататындар: гигиеналық көрсеткіштерді (шудың, шаңданудың, жарықтың және т.б. деңгейі) жақсарту; жұмыс орынын адамның антропометрлік мәліметтерімен, адамның күштік, жылдамдық, энергиялық, көру және басқа мүмкіндіктерін техникалық нысанның талаптарына сәйкестігін жақсарту; адамның ақпаратты қабылдау және қайта өңдеу мүмкіндіктерін жақсарту (басқару механизмдерінің орналасуы, олардың түрі, өңі және т.б.). Техникалық нысандардың ғылыми сипаттамасының маңызды бөлігі олардың қоғамдық өндіріс жүйесіндегі жұмыс істеуін сипаттау болып табылады. Сәйкес түрдегі политехникалық ұйымдық-экономикалық білім өндірістік үдеріс құрылымындағы қарастырылатын технологиялық үдерістің жүзеге асырылатын тетігінің біршама жалпы сипаттамасын, технологиялық үдеріс тиімділігінің жалпы техника-экономикалық сипаттамасын (өнімділігі, рентабелділігі, өңдеу сапасы, қоғамдық еңбекті үнемдеу, өндірістік алаңдарды пайдалану, өнімнің өзіндік құны мен басқа да көрсеткіштерін азайту тәрізді) беруі қажет. Политехникалық білімнің қызметтік табиғаты политехникалық білімді жалпы және кәсіптік білімнің бір бөлігі ретінде қарастырады: политехникалық бағыттылықты күшейту жөнінде тек жалпы ғана емес, кәсіптік білімге қатысты да айтуға болады. Осындай тұрғыдан екі салдар келіп шығады. Біріншісі – политехникалық білім мектепте оқу-тәрбие үдерісінің барлық жүйесінде жүзеге асырылады. Және екіншісі – оның мазмұны жалпы білім беру мазмұнымен анықталады. Сонымен, орта мектеп пен орта кәсіптік-техникалық оқу орындарындағы политехникалық білім мазмұны жалпы білімдік және арнаулы пәндер мазмұнымен анықталады. Мұндай тәсіл ғылым мен техника және мәдениет үрдістерін, зерттелетін ғылым мен сәйкес оқу пәнінің өзара байланыстарын талдауды, ғылымның логикалық құрылым құрауыштарын сипаттауды қарастырады. Бұл оқу пәнінің теориялық және эмпирикалық негіздерін айқындауға, оның дамуының ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болжамдарының әдістерін негіздеуге мүмкіндік береді. Политехникалық білім мазмұнын жан-жақты іздестіру бүгінгі күнге дейін қалаған нәтижеге жеткізген жоқ. Оларды жалғастыра беру ләзім. Алайда бұл оны анықтауға басқа тәсілдерді әзірлеуді жоққа шығармайды. Жалпы білімдік орта мектептегі политехникалық білім мазмұнына байланысты бірін-бірі жоққа шығаратын әр түрлі теориялық ережелер біріне-бірі жиі қарама-қайшы келіп жатады. Біреулер жалпы білім берудің политехникалық маңыздылығын қарастырса, екіншілері өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының әртүрлі салаларын зерттеп жатады. Жұмысшы индустриалының жұмысын талдау негізіндегі политехникалық білім мазмұнын анықтау заңды нәрсе. Бірақ ол болжамдық және өзі дара түрде жарамды болып табылмайды, ол ағымдағы талаптарға қолданыстағы мазмұнның сәйкестігін анықтау үшін политехникалық білім теориясын дамытудың жалпы байланысында ғана қызмет етуі мүмкін. Осы талаптарды сақтау барысында мұндай тәсілдер негізді болып келеді және жалпы міндеттерді нақты шешуге мүмкіндік беретін болады. Политехникалық білімнің қызмет атқарушылық табиғаты туралы тұжырымдама еңбектің әртүрлі саласындағы әрекетке (жұмысшының, мұғалімнің, мектеп оқушысының және т.б.) белгілі бір айқындылық енгізеді. Политехникалық іс-әрекет тазартылған күйде өмір сүрмейді – ол техникамен және технологиямен байланысты адамның еңбек әрекетіне дендеп енеді. Бүгінгі таңда тек жалпы ғана емес, кәсіптік білім беруде де политехникалық бағыттылықты күшейту үдерісі белең алып отыр. Бұл қағида «Коммунизмнің зияттылық әлеуеті» кітабында жақсы дәлелденіп, жеткілікті түрде ашып көрсетілген. Автор политехникалық білім бастауыш сыныптардан бастап, жоғары оқу орындарына дейінгі халықтық білім берудің барлық жүйесіне тереңдеп ену керектігін атап көрсетеді. Біздің көзқарасымыз бойынша, политехникалық білім мазмұны заманауи техника саласындағы еңбек әрекетінің жалпы теориясын өзіне кіргізуі керек сияқты. Орта мектепте осы теорияның жалпы ережелері оқытылуы тиіс, өйткені еңбек әрекеті саласындағы ғылыми зерттеу пәні өндіріс субъектісі ретіндегі адам мен өз бетінше әрекет ететін техника емес, адами дене қуаты қасиетттері мен психикалық мүмкіндіктердің, эстетикалық талғамдар мен басқа әлеуметтік қасиеттердің заманауи техникалық жүйелер сапасымен сайма-сай келуі болып табылады. Соңғы жылдары еңбек әрекетінің жалпы теориясын қалыптастырумен қатар іргелі ғылым ретіндегі жалпы техника теориясының қалыптасу үдерісі жүріп жатыр. Оның пайда болуы өндіріске ғылымның енуімен, оның тікелей өндірістік күшке айналуымен себепші болып отыр. «Табиғат – қоғам» жүйесіндегі техника мен технология қоғамның өзінің белгілі бір даму деңгейіне, табиғат туралы оның біліміне, оны игеру демек, әлеуметтік жүйеге табиғи заңдылықтарды енгізу дәрежесіне сәйкес келетін заңды қарым-қатынастарды білдіреді. Қарастырылатын жүйеде байланыстар мен қарым-қатынастардың өздерінің координациясы мен субординациясының болуы, оларды айқындау жалпы техника мен технология теориясының ерекше объектісі туралы пайымдауға мүмкіндік береді. Оқуды өндірістік еңбекпен ұштастыру жеке тұлғалардың жан-жақты дамуының қалыптасуына мүмкіндік береді, ол кеңестік мектеппен жүзеге асырылған оқушылардың еңбек даярлығының барлық жүйесінің жетекші қағидаларына сүйенеді. Идеялық-саяси, тәлімдік, ақыл-ой, эстетикалық, дене қуаты тәрбиесі еңбек, әрекет, пәндік іс-әрекет негізінде біршама табысты түрде жүзеге асырылады. Оқушылардың еңбек даярлығы көптеген факторлармен анықталып, оқу-тәрбие жұмысының барлық буынын, сонымен қатар мектептен тыс жұмысты, алдыңғы қатарлы өндіріс ұжымдарындағы қоғамдық пайдалы, өндірістік еңбекті қамтитын құралдар жүйесімен жүзеге асырылады. Кешенді тұрғыдан келу коммунистік қоғам құрылысшысы үшін сипатты болып келетін жеке тұлғалардың қасиеттерін тәрбиелеудің барлық факторларына тигізер әсерін талап етеді. Оқушыларды әр түрлі өндірістік еңбек түрлеріне жүйелі түрде баулу педагогикалық, сонымен қатар қоғамдық-экономикалық мәселелерді – қазіргі заман талаптарына сай жастарды еңбекке даярлау мәселелерін шешудің дұрыс жолын табуға көмектеседі. Оқушылардың халық шаруашылығының әртүрлі салаларындағы өндірістік еңбекке қатысуы жеке тұлғаның жан-жақты дамуының маңызды факторы болып табылады. Объективтік шындықты танып-білу қоғамдық-өндірістік практика негізінде жүзеге асырылады. Оның барысында тек материалдық және рухани құндылықтар ғана жасалып қоймай, заттар мен құбылыстардың ара қатынастарының қасиеттері, байланыстары, заңдылықтары да ашылады. өндірістік еңбекке қатысу мектеп оқушыларының алдында әлеуметтік тәжірибені меңгеруде, оның теориялық және саяси дүние танымын кеңейтуде жаңа мүмкіндіктер ашып береді. Еңбек әрекетінің барысында ғылыми білім алу оқушылардың тек жалпы, политехникалық білімін көтеруге әсер етіп қоймай, олардың дүниетанымының қалыптасуына да ықпал етеді. Оларда заттардың, құбылыстардың мәніне дейін қазбалап іздестіру, екінші дәрежелі, кездейсоқ нәрседен бастысын бөліп алу, әртүрлі құбылыстардың себептерін ашу, заңдылықтарын көру шеберлігі дамитын болады. Осының барлығы да ғылыми дүниетанымның берік негізін жасап береді. Оқушылар алған білімдерін практикалық іс-әрекетке белсенді түрде қолдана отырып, қоршаған шындықты түрлендіре білуге үйренеді. Қоршаған ортаға белсенді, шығармашылық және ұқыпты қарым-қатынас, құбылыстар мен фактілерді ғылыми тұрғыда түсіндіре білу – диалектикалық-материалистік дүниетанымның маңызды жақтары. Осы қасиеттерді қалыптастырудың қажетті шарты өндіріспен, еңбек сабағының оқу пәні бойынша білім байланысы қызмет етеді. Оқуды өндірістік еңбекпен ұштастыру негізінде оқушылардың дүниетанымы сәтті қалыптасып, өмірге деген дұрыс, материалистік көзқарас тәрбиеленеді. Әрбір мектептегі кәсіптік бағдарлық жұмыс мазмұны едәуір шамада өндірістік орта, табиғи жағдай ерекшеліктерімен, халық шаруашылығының дамуы және аталмыш экономикалық аудан мәдениеті бағыттарымен анықталады. Педагогикалық және өндірістік ұжымдарда оқушылардың кәсіптік бағдарларының қызықты тәжірибесі жинақталған. Ол ғылым негіздерінің, еңбекке баулудың, қоғамдық пайдалы еңбектің, оқушылардың мамандық таңдауға бағытталған сыныптан тыс және сынып ішіндегі іс-әрекеттерінің рөлін талдап қорытады. Оқушылардың кәсіптік бағдарлары балалар бақшасынан бастап, ОӨК, оқу цехтары, оқу өндірістік бригадаларына дейінгі оқу-тәрбие үдерісінің барлық буындарында жүзеге асырылады. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, 5-10 сынып оқушыларында мамандыққа деген тұрақты қызығушылықтың қалыптасуына мүмкіндік беретін жағдайлар мыналар: пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру; ғылым негіздерін, еңбек сабағы мен факультативтік сабақтарды оқытудың политехникалық және кәсіптік бағдар бағыттылығының сабақтастығы; жеке-дара және саралау тәсілдерін жүзеге асыру; политехникалық білім, еңбек сабағы және кәсіптік бағдар бойынша оқушылардың қоғамдық пайдалы еңбегімен өзара байланыстарын қамтамасыз ету; оқушылардың оқу-өндірістік тапсырмаларды орындауы; оқушылардың кәсіптік бағдарлар бойынша мектеп мұғалімдері мен өндіріс ұжымдарының бірлескен жұмысы; өнеркәсіптік және ауылшаруашылық мамандықтарын жаппай насихаттау. Оқушылардың өздерінің кәсіби ынта-ықыласын іс жүзінде тексерудің біршама ұтымды түрі олардың өздерінің материалдық өндіріс саласындағы еңбегі болып табылады. Осыған байланысты, еңбекке тәрбиелеуде оқудың өндірістік еңбекпен қосылысында шешілмеген мәселелердің бар екендігін атап өтуіміз керек. Сонымен, өндірістік еңбекті ұйымдастыруда педагогикалық талаптар әрдайым орындала бермейді. Кейде бұл оқушылардың өздерінің еңбегімен теориялық білімінің жеткіліксіз байланысынан көрініс тауып, мектеп оқушыларының тәрбиесі мен білім сапасын арттырудағы оның мүмкіндіктерін азайтады. Оқушылардың еңбегін ұйымдастыру барысында тәрбиелік міндеттерді жете бағаламау еңбектің материалдық нәтижесіне барынша назар аударуына келіп тіреледі. Бұл, сөз жоқ, маңызды фактор, бірақ оның артында тұрған оқушыны, олардың қарым-қатынастарын ұйымдастыруды, біздің қоғамға ауадай қажет тұлғалық қасиеттерді тәрбиелеуді көрмей қоюға болмайды. Кей кезде оқушылардың еңбек әрекетін ұйымдастыру барысында оларға бір мамандықтың көлемінде, шеберлік дағдыларды тезірек беруге тырысып бағады. Мектеп оқушыларының еңбегіне ақы төлеу мәселесін педагогикалық негіздеу, сонымен қатар оларды механикаландырылған көлік құралдарын басқаруға рұқсат беру өзінің шешімін күтіп жатқан мәселенің бірі деуге болады. Қоғамның табиғатпен өзара әсерлесуінің тәлімдік аспектісі адамның өзінің дамуынан көрініс табады. Адам әлемі – бұл оны қоршаған ортасы; «адам – орта» қарым-қатынасы тәлімдік мазмұнға ие болған категория. Әсіресе бұл –табиғаттың барлық байлығы, оның барлық ресурсы қоғам игілігіне айналған кезде, жаңа тәлімділікті қалыптастыру үдерісінде адамдардың өмірге кең ізгілікті көзқарасын қалыптастыру үшін барлық объективтік алғышарттар жасалған кезде айдан анық көрінбек. Оқушыларды экологиялық тәрбиелеуде еңбек сабағы мен өндірістік еңбекке үлкен орын беріледі. Кеңестік мектептерде оқушылардың табиғи ортаны жақсарту бойынша еңбек әрекетінің әр түрлі нысандары (формалары) кең таралды. Еңбек ету барысында жалпы халықтық игілік, жалпы мемлекеттік құндылық, бүкіл адамзаттың тіршілік көзі ретіндегі табиғатқа коммунистік қарым-қатынас белсенді түрде қалыптасады. Мектептердің өнеркәсіп және ауылшаруашылық кәсіпорындармен тығыз байланысы еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту, белгілі бір өндіріс салаларында техника-экономикалық және технологиялық білім мен шеберлікті қалыптастыру, саналы түрде мамандық таңдауға даярлық сияқты маңызды міндеттерді нәтижелі шешуге мүмкіндік береді. Оқушылар арнайы маман жұмысшылармен және жаңалық жаршыларымен әңгіме-дүкен құрып, өндірістік еңбекке қатысады, материалдық құндылықтар жасайды, техникалық үйірмелерде жұмыс істейді. Ауылдық орта мектепте оқитын оқушылар трактор, комбайн және басқа да ауылшаруашылық машиналарында жұмыс істеуге үйреніп, агротехника мен мал шаруашылығының, ауылшаруашылық тәжірибесінің негіздерін оқып-зерттейтін болады. Оқушы жастарды еңбекке тәрбиелеу тиімділігін арттыруда мектеп, отбасы және өндіріс ұжымдарының бірлескен жұмысы елеулі рөл атқарады. Алайда, өндіріс ұжымдарымен және ата-аналар қоғамдастығымен тығыз байланыстағы мектептегі оқу-тәрбие жұмысының барлық буындарын бір ой-пікірмен қамтитын еңбек тәрбиесінің проблемаларын кешенді шешуге әлі де болса жеткілікті көңіл бөлінбей келеді. Еңбек тәрбиесін оқшауланған үдеріс түрінде қарауға болмайды. Адамды тәрбиелеудің басты аспектісіне кешенді тұрғыдан келу тұжырымы қазіргі мектеп оқушыларында жалпы еңбекке қатысты өндірістік білім мен дағдыны, шеберлікті қалыптастыруға бағытталып, олардың біртұтас политехникалық түсініктерін дамытуды көздейді. жүктеу/скачать 2,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|