Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі КӘсіби педагогика

65 
телепаттар, экстрасенстар, адасқандар "келеді"; Бір мақсат – рухани 
бекер емес жандарды жалғау, өз еркіне бағындыру, сайып келгенде 
оларды отбасыдан, туған-туыстарынан айыру, тірі құдайға 
құрбандыққа шалуға ғана емес, өзіне-өзі қол жұмсауға да дайын 
роботтарға айналдыру. Кейбір жастар үшін олардың дінге деген көз 
қарасы дәл осылай аяқталады. 
Оқушылар мен студенттер, сондай-ақ олардың тәлімгерлері 
өзгертпеуі тиіс басты қағида – бұл қазіргі заманғы өркениетке сәйкес 
рухани таңдауды қамтамасыз ететін жеке адамның ар-ождан 
бостандығының Конституциялық құқығын толық сақтау. Адам мен 
қоғамның дене, психикалық және адамгершілік денсаулығына қауіпті 
діни және зайырлы ұйымдар зиянды. 
Кез-келген қоғамға, кез-келген мәдениетке немқұрайлы 
қарамайды, жеке тұлғаны қандай таңдау жасайды, сондықтан барлық 
ғасырларда және бүгінгі күні адамды әртүрлі тәсілдермен оқытады, 
үйретеді, сұрайды, қорқытады, қорқытады, қорқытады, қарсы алады, 
көтермелейді, қорғайды, басады, мәжбүрлейді... Егер адам осындай 
"таңбалы ортада" мәдени (және өте Мәдени емес, тіпті мәдени емес) 
әсер ету барлық үндеулер мен кез-келген қысымға бағынса, онда ол 
хаостың құйынына, жүздеген және мыңдаған бөліктерге рухани 
бөлінер еді. 
Алайда адамның рухани (немесе жансыздығы) өлшемін бағалау, 
тұлғаның рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру – оңай емес 
міндет. Мұнда өте сақ, ұстамды болу керек. Сондықтан өскелең 
ұрпақты рухани-адамгершілік тәрбиелеу мәселелерін зерттеудің 
педагогикалық тәсілдерін қарастыру қажет. Ғылыми-педагогикалық 
зерттеулерде рухани-адамгершілік тәрбие мәселесін баяндаудың кең 
ауқымды аспектілері байқалады. Таңдалған зерттеу объектісі мен 
пәніне байланысты білім беру жүйесіндегі осы проблеманың мазмұны, 
факторлары, әдістері, құралдары, мақсаттары, педагогикалық 
жағдайлары және жетілдіру жолдары қарастырылады. 
Тұлғаның рухани-адамгершілік қалыптасуының мәні туралы 
мәселені анықтай отырып, "мораль", "адамгершілік", "рух", 
"руханилық", 
"адамгершілік 
мәдениет", 
"рухани-адамгершілік 
мәдениет"сияқты негізгі ұғымдарды анықтау қажет. 
Өркениетті дамыту үдерісінде адам мен оның қоршаған 
мәдениетінің өзара қарым-қатынасы үнемі өзгерді,бірақ бұл қарым-
қатынастарда ең бастысы – жеке тұлғаның жалпыадамзаттық 

66 
мәдениеті мен мәдениетінің өзара тәуелділігі сақталды. Өйткені, адам 
рухани мәдениеттің қалыптасуының және дамуының міндетті шарты 
ретінде оның жасампаздығы және сыншысы, ал жалпыадамзаттық 
мәдениет болып табылады. 
Қоғамның қазіргі заманғы рухани мәдениеті ғылыми және діни 
ілімдердің, саяси теориялардың, этикалық және эстетикалық 
көріністер мен идеалдардың шексіз алуан түрлілігіне ие. Онда 
адамның орны, жағдайы және мақсаты туралы адамзат қол жеткізген 
білім берілген. Әрбір тарихи дәуірде адамзат мәңгілік сұрақтарға әр 
түрлі жауап берді: жақсылық не бар? бар сұлулық? қандай адам? 
Өткен мен шындықтың әрбір ұлы жүйесі өзінің бақыт және жеке 
жетілу жолын ұсынады: таным, уәждердің тазалығы, ішкі төзбеушілік, 
өзін-өзі тану және т. б. арқылы. 
Осылайша, адамзат жинақтаған рухани мәдениет ауқымы әрбір 
адамға өмір сүру жағдайларына, талғамына, қабілетіне және 
жағдайларына неғұрлым жауап беретін рухани құндылықтарды 
таңдауға шексіз мүмкіндік береді [19].
Тұлғаның рухани мәдениетінде ең бастысы – белсенді, 
шығармашылық және сонымен бірге өмірге-табиғатқа, басқа 
адамдарға, өзіне жауапкершілікпен қарау. Адамның рухани мәдениеті 
бір ғана білімділікке, эрудицияға жақын бола алмайды, бірақ бұл өте 
маңызды. Адам мәдениетін немесе оның "мәдениеттілігін" бағалау өте 
қиын. Бұл жерде кім және қандай мақсатпен бағалайтынын білу, 
осындай бағалау критерийлері туралы түсінікке ие болу маңызды 
(мысалы, қала тұрғындары, ал тұрғындар әр түрлі бағалауда; және бұл 
бағалар өте әртүрлі және тіпті қарама-қарсы болуы мүмкін екенін 
түсіну. 
Дегенмен, тұлғаның рухани мәдениетінің белгісі бар, ол басқа 
критерийлердің арасында басты рөл атқарады, – бұл адамның 
өздігінен берілуге және өзін-өзі дамытуға дайындығы. 
"Адамгершілік мәдениет" ұғымын анықтаудың қиындығы 
мәдениет пен мораль анықтамаларының бір мағынасында болады. Осы 
әлеуметтік құбылыстардың көпаспектілігі мен көп функциялылығы, 
олардың өзара іс-қимыл жасайтын және өзара шарттайтын 
элементтердің күрделі құрылымы біркелкі дефинициялармен 
қамтылмайды. Сондықтан олардың жұмыс анықтамаларын таңдау 
көбінесе зерттеушінің субъективті ұстанымымен анықталады. 
"Адамгершілік мәдениет" ұғымы біріншіден, оның көмегімен 

67 
"мәдениет" ұғымын адам қызметінің түрлі түрлерін және осы 
қызметтің нәтижелерін бөлу жолымен нақтылауға байланысты 
маңызды болып табылады. Екіншіден, бұл ұғым моральдің құндылық 
мазмұнын барынша барабар бейнелейтіндіктен, қоғамға адами қарым-
қатынасты "қиянат етуге" көмектесетін ерекше қоғамдық мақсаты бар. 
Үшіншіден, бұл ұғым мәдениеттің өзінің функционалдық мақсатын 
нақтылайды, 
өмір 
сүрудің 
қарапайым 
қажеттіліктерін 
қанағаттандырудан бастап рухани құндылықтардың шығармашылық 
жасампаздығына дейін адами болмыстың барлық жақтарын жақсарту 
және жетілдіру. 
"Адамгершілік мәдениет" ұғымы басқа ұғымдармен тығыз 
қарым-қатынаста болады, ол бүгінгі таңда жоғары қызығушылық 
тудырады. Әңгіме "мәдениет" ұғымымен тығыз байланысты 
"рух"ұғымы туралы болып отыр. Рух көбінесе қарама-қарсы 
мәдениетке, егер оны білім беру және таза ғылыми мүдделер 
саласынан қуып тастаса. Егер жеке тұлғаның мәдениеті белгілі бір 
"өзін-өзі" деп көрінсе немесе жеке тұлғаның табиғатына сәйкес 
келмейтін нәрселерді алып тастағанда, рух осы табиғатты айналып 
өтіп, адам мен қоғамның мүдделерін орындау бағытында 
орнықтырады. 
Адамның рухани-адамгершілік мәдениеті де бар. Рухани және 
адамгершілік – әр түрлі құбылыстар, бірақ өзара байланысты. 
Негізінен, адамгершілік деп қоғамның мүдделеріне жауап беретін 
моральдің, қоғамдық мінез-құлық нормаларының тұрақты талаптары 
түсініледі. Қазақ тіліндегі түсіндірме сөздігінде "руханилық" ұғымы 
адам санасы саласындағы ақыл-ой қызметімен байланысты [20].
Адамгершілік мәдениет адамның әлемді құндылық ретінде 
әрекет етеді. Моральдық құндылықтар (борыш, абырой, ар-ождан 
және т.б.) қоғам мен жеке тұлғаның қарым-қатынасының реттеушілік 
тетігі болып табылады, ол олардың өзара іс-қимылының барлық 
жүйесін қамтиды. Бірақ қоғам мен жеке тұлғаның моральдық 
ұстанымдары арасында, қоғамның адамгершілік талаптарына жауап 
беретін тиісті мінез-құлықтың және мінез-құлықтың, яғни адамдардың 
практикалық адамгершілігінің, олардың іс-әрекеттері мен ойларының 
арасында қол жеткізілген моральдық даму деңгейін көрсететін 
алшақтықтар бар. 
Адамгершілік – тек руханилықтың элементі, оның көріністерінің 
бірі. Руханилық – адамның өзін-өзі ашуы мен өзін-өзі дамыту қабілеті. 

68 
Руханилықтың бір көрінісі – қоршаған ортаны тану және өзін-өзі тану 
мәдениеті. Адамның білімге деген құштарлығы жануардан 
ерекшеленеді. Білім, әсіресе ғылыми, бар әлем туралы – адам өмірінің 
негізі, адамның даму көрсеткіші, оның мәдениеттілік деңгейі. Біз өмір 
сүріп жатқан әлем туралы білімнің болмауы, надандық, мәдениетсіздік 
адамның қадір-қасиетін жояды және адамдардың көптеген қайғылы 
оқиғаларының себебі болып табылады. 
Адамгершілік – адамдардың рухани өмірінің маңызды элементі. 
Адамгершілік ( мораль) – бұл адамның қоғамдық өмір жағдайында 
адамға қарым-қатынасының сипатын анықтайтын нормалар мен 
ережелер. Сіз мейірімді, адал, әділ, қайырымды, шынайы, батыл, ар-
ұжданмен қарым-қатынас жасағанда бір нәрсе, және басқалары – адам 
зұлым, ашуланған, қатыгез, әділетсіз, өтірік. Бірінші жағдайда адам 
өміріне, оның өзін-өзі ашуына, өзін-өзі дамуына қолайлы жағдай 
жасайтын шынайы адами қатынастар бекітіледі; екінші жағдайда адам  
– жау, қарсылас, жеңу немесе жою қажет қарсылас болған кезде 
қағидат бағыт береді. Бұл адамзатты азап шегуге, азап шегуге, ал 
өмірдің өзі құндылықты жоғалтып, пайдакүнемдік, қылмыстық 
мақсаттарға қол жеткізу құралына айналғанда ғана өлімге әкелетін 
зұлымдық, аморализм. Мұндай жағдай ақша, капитал, ал оларды сатып 
алу – өмірдің жалғыз мәні болып табылатын қоғамда қалыптасады. 
Тауар-ақша, нарықтық қатынастар бір бай, ал басқалары кедейлікті 
өмір сүреді. Әрбір адамның игілігі жалғыз мақсат болатын қоғамда 
ғана шынайы адами қарым-қатынастың субъектісі болуға қабілетті 
жоғары адамгершілік тұлғаны қалыптастыру үшін қажетті жағдайлар 
жасалатын болады. Адамның өмірін жеңілдететін нәрсенің бәрі оған 
өмір сүруге және дамуға көмектеседі [16]. 
Қазіргі уақытта педагогтарға жаңа талаптар қойылады – келесі 
ұрпақтарды өз мүмкіндіктері мен жаңа өмірлік нысандарының 
тәуекелін адамгершілік ақылмен тексеруге және әділдік пен адами 
қадір-қасиеттер сияқты әмбебап қағидаттарды басшылыққа алуға 
қабілетті ету. Бұл ретте тәрбиеленушілердің адамгершілік негізде жеке 
проблемаларын шешудегі дербестігі мен тәуелсіздігі сияқты жеке 
тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына баса назар аударылады. 
Адамда рухани еркіндік дәрежесі көп болған сайын, яғни ұлттық 
және жалпыадамзаттық дәстүрлерге сәйкес рухани-адамгершілік 
құндылықтарды таңдау мүмкіндігі, оның шынайылық үдерістері мен 
құбылыстарын бағалаудағы сыни және өзіндік ойлау дәрежесі, оның 

69 
тұрақты дүниетанымдық ұстанымдары, жалпы мәдени-тарихи 
үдерістің субъектісі ретінде жеке тұлға неғұрлым жоғары. Гуманистік 
тұрақтылыққа қол жеткізу тұтас педагогикалық үдерісте руханилық 
пен адамгершіліктің диалектикалық өзара іс-қимылын дамыту және 
нығайту жолымен жүзеге асырылады. 
Өскелең ұрпақтың рухани-адамгершілік мәдениетін қалыптасты-
ру бойынша жұмыстар барлық оқу пәндерін, барлық циклдарды оқыту 
үдерісінде ғана емес, сонымен қатар, оқу уақытынан тыс, отбасында да 
жүзеге асырылуы тиіс. Бұл жерде ерекшеліктер болмауы тиіс, өйткені 
интеграция мәдениеттің маңызды белгісі ретінде барлық бөлімдердің, 
факторлардың, жағдайлардың, компоненттердің, белгілер мен құрал-
дардың өзара байланысының тұтастығын, үйлесімділігін болжайды. 
Әлбетте, тек қана интеграцияланған рухани-адамгершілік мәде-
ниет тұлғаның қалыптасуына және оның кәсіби тағдырының тұрақты-
лығына келесі көрсеткіштер бойынша ықпал ете алады: 
— білім беру мекемесі тәрбиеленушісінің жұмыс орнымен 
қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ орындалатын жұмыстар мен 
шығарылатын 
өнімдердің 
сапасы 
үшін 
барлық 
деңгейдегі 
қызметкерлердің өткір бәсекелестік күресі жағдайында жоғары 
бәсекеге қабілеттілігі; 
— жетілу деңгейінде қалыптасатын кәсіби интуиция, 
Шығармашылық ретінде еңбек үдерісінің барлық компоненттерін 
алдын ала құруға мүмкіндік беретін, оған өзінің жеке тұлғасының 
рухани-адамгершілік мәдениетінің барлық элементтерін саналы түрде 
қосуға, әр жолы мәдени доминантқа сүйене отырып; 
— оқу пәндерінде стандартталған ережелерді, идеяларды, тар 
ғылыми байланыстарды ғана емес, сонымен қатар олардың жалпы 
мәдени мағынасының маңыздылығын көре білу; 
— жеке, топтық, сондай-ақ жалпы мемлекеттік деңгейде рухани-
адамгершілік 
мәдениетті 
қалыптастыру 
мүмкін 
болатын 
қиындықтардың алдын алу [19]. 
Кәсіби білім беру жүйесінде рухани-адамгершілік мәдениетті 
қалыптастыра отырып, бүгінде өнер тарихы, көркем мәдениеттің, 
ғылымның, өндірістің даму үдерістері мен құбылыстарына, біздің 
республикамызға әлемдік атақ әкелген көрнекті шеберлердің 
тағдырына баса назар аудару қажет. Сондай-ақ экология, іскерлік және 
бос уақыт қарым-қатынасы, отбасылық қатынастар мәселелерінің 
өзіндік "мағынасын ашу" қажет. Осы мәселелердің барлық шеңберінде 

70 
бұрын аталған мәдениеттің барлық элементтерін интеграциялау 
идеясы мен мағынасына сүйеніп, тәрбиеленуші әрқашан рухани бай, 
шығармашылық ынталы және үздіксіз дамып келе жатқан тұлға 
ретінде отандық өндіріспен сұранысқа ие болуға ұмтылу керек. 
ӨЗІН-ӨЗІ БАҚЫЛАУҒА АРНАЛҒАН СҰРАҚТАР: 
1. "Мәдениет" дегеніміз не? 
2. Мәдениет элементтерінің функционалдық сапасы қандай? 
3. "Базалық мәдениет"дегеніміз не? 
4. Адамгершілік рухтан немен ерекшеленеді? 
5. 
Соңғы уақытта неге рухани-адамгершілік мәдениетті 
зерттеудің өзектілігі артуда? 

71 

жүктеу/скачать 1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: