- дəріс тақырыбы. Бағалау əдістері

31

Экоулылықты  бағалауда  барлық  дерлік  заттектер  өткір  улы  əсерлер

тудырғанмен,хроникалық  улылық  кейіннен  əрбір  қосылыста  табылатынын

ескеру  қажет.Заттектің,оның  хроникалық  əсері  кезіндегі  қауіптілігінің

дəрежесіне сілтейтін жанама өлшем  болып өткір (ЛК50) жəне хроникалық  улы

əсер  табалдырығы  эффектерді  тудыратын  концентрациялар  қатынасы

табылады.Егер  бұл  қатынас 10-нан кем  болса,заттек  хроникалық əсер  кезінде

аз қауіпті  болып қарастырылады (2-кесте).

Заттектердің  хроникалық  экоулылығын  бағалауда  келесі  жағдайларды

ескеру қажет;

1. Қауіптілік 

коэффициентін 

анықтау 

заттектердің 

экоулылық

потенциалын  анықтаудың  тек  алғашқы  қадамы  болып  табылады.Зертхана

шарттары  бойынша  улы  заттектердің  хроникалық  əсерінің  табалдырықты

концентрацияларын  топтың  өлімділік   көрсеткіштерін ,өсуі,репродуктивті

қабілеттіліктерін бағалай отырып анықтайды.Заттектердің хроникалық əсерінің

басқа  да  зардаптарын  зерттеу  кейде  өзгеше  сандық  сипаттамаларға  əкелуі

мүмкін  мөлшерінің  экоулы  қауіптілік  сипаттамасының  жеткіліксіз

зерттелгендігімен  жəне  т.б. түсіндіріледі.Бұл  тұста,экологтардың  өз  ойлары

бойынша,қазіргі уақытта  экологиялық қатерді  бағалау белгілі  бір дəрежедегі

өнер болып табылады.

Қатерді  бағалау  процедурасы  күрделі  жəне  белгілі  бір  дəрежедегі

анықталмағандыққа 

ие 

болғандықтан,зерттеулерді  стандарттау

мақсатымен,АҚШ-тың  ЕРА  Қоршаған  ортаны  Қорғау  туралы  Агенттігі

мұндай  жұмыстарды  өткізу  жоспарын  жасап,бекітті.Осы  тапсырманы  шешу

тізбектілігінің

сипаттамасынан,берілгендер 

анализі 

мен

ұйымдастырылуынан,жағымсыз 

экологиялық  эффектілердің  даму

ықтималдықтары  туралы  қандай  да  бір  дəрежедегі  унифицирленген  жуық

ақпаратты  алу  мақсатымен,анықталмағандық  пен  қолайлықты  есепке  алудан

құралады.

  Бұл  жоспарға  сəйкес  экологиялық  қатерді  бағалау  келесі  сатылардан

тұрады;

1. Мəселенің құрастырылуы жəне жағдай  анализі  жоспарының жасалуы.

2. Экологиялық жағдай анализі.

3.  Берілгендерді өңдеу,нəтижелерді даярлап,материалдарды тапсырушыға

ұсыну.

  Тірі  ағзалар  үшін  қауіпті,кейбір  экоулы  заттектердің  сипаттамасы

.Экоулы  заттектер  сияқты ,биота  үшін  аса  қауіптілікті  ағза  мен  қоршаған

ортада ұзақ сақталатын жіне аз мөлшерде əсер ете отырып,улы процестің  арнай

формалары  мен  аллобиотикалық  күйді ,хроникалық  интоксикацияларды

тудыруға  қабілетті  заттектер  ұсынады.Бұлардың  қатарына  бəрінен  бұрын

полигалогенирленген хош иісті көмірсутектер мен кейбір металлдар жатады.

Полигалогенирленген  хош  иісті  көмірсутектер. Полигалогенирленген

полициклді 

көмірсутектер 

тобы 

құрамына  кейбір 

хош 

иісті

көмірсутектердің,мысалы,диоксинннің,дибензофираның,бифеналдың,бензолды

ң жəне т.б. галогентуындыларын қосады.

32

  Молекулада  оттегінің  бір  атомынан  тұратын, галогенирленген  улы

заттектер дибензофурандар деп аталады,екі атомы – диоксиндер,ал құрамында

оттегі  жоқ  заттектер  бұл -  бифенилдер (1-сурет).Галогендер  атомдары  (хлор

мен бромның)  бензол сақиналарының құрылымына енетін сутегінің бір немесе

бірнеше атомдарын ауыстырады.

   Заттектер хлордың оттекті ортада,əсіресе ,ауыз суды хлорлауда хош иісті

көмірсутектермен  өзара  əсері  кезінде құрылуы мүмкін.

  Заттектердің  басқа  да  көздеріне  жатады; түрлі  химиялық  заттардың

термиялық  ыдырауы ,ағымды  су  тұнбаларын  жəне  басқа  да  қалдықтарды

өртеу,металлургиялық  өндіріс,автомобилдердің  шығаратын  қалдық  газдары

,электірлік  құрал-жабдықтардың  жануы,орман  өрттері  жəне  кейбір  өнім

түрлерінің өндірісі.

  Диоксиндер.Диоксиндердің химиялық құрамының əр алуандығы атомдар

саны мен галоген типі,изомерияның мүмкіндігімен анықталады.Қазіргі уақытта

бұл  у  отбасының  оншақтысы  болып  саналады,ал  олардың  жалпы

қосылыстарының  саны  1 мыңнан  асады.2,3,7,8- тетрахлордибензопара –

диоксин (ТХДД, «диоксин» ) – топтың  ең  улы  өкілі.Өртүрлі  жануарлар  үшін

арналған диоксин улылығы 3-кестеде ұсынылған.

    

20-жүзжылдықтың 

екінші 

жартысында 

атмосферада 

ТХДД

шығарындысы  байқалған ,ал хлорланған фенол өндіретін  мекемелерде 200-ге

жуық  апаттар  мен  жағдайлар  тіркелді.Ең  ірі апат – Севезода (Италия,1976ж).

.Соңғы 40 жылда  осындай  өндірістердегі  апаттар  нəтижесінде 1500-ге  жуық

адам  жапа  шекті.Заттектер  əсерінің  экологиялық  зардаптары  аса  қомақты

болуы мүмкін.

ТХДД  экожүйеге  жағымсыз  əсерінің  мысалы  болып  Вьетнамдағы

химиялық соғыс саналады.Онда американдықтар  мен олардың жақтастары 100

мың  тоннадан  кем  емес  гербицидтерді  қолданды.Бұл  кезде  қоршаған  ортаға

200-500 кг диоксин түсті (1*10 приматтар үшін аса қауіпті өлім мөлшері).ТХДД

өзімен  кристалдық  заттекті  ұсынды.Ол  липидтерде  жəне  органикалық

еріткіштерде  жақсы ериді,əсіресе,хлорбензолда.Суда ерімейді.Ұшпайды.

Заттек 

ерекше  төзімділігімен 

айрықшаланады,ішкі 

ортаның

объектілерінде ,жануарлар  организмінде  жиналады,ас  тізбектері  арқылы

беріледі.Диоксинді  күшті  экоулы  заттектерге  жатқызады.Ішкі  ортада  ТХДД

органикалық ,шаңды  жəне  аэрозольді  бөлшектерде  абсорбацияланады,ауа

ағынымен  тасымалданып,сулы  экожүйелерге  түседі.Тұрып  қалған  су

қоймаларындағы  берілген  жиналымдарда  у  он  жылға  дейінгі  мерзімде

сақталуы  мүмкін.Топырақта  диоксиннің  баяу  микробтық  деградациясы

байқалуы мүмкін.

Топырақтың  жартылай  элиминация  периоды  нақты  климаттық –

географиялық  шарттармен жəне  топырақ қасиетімен анықталады.

  Əртүрлі  елдердегі  адам  ағзасына  түсетін  тəуліктік ,шекті.рұқсат  етілетін

диоксин  мөлшерін  анықтау  əртүрлə;массаның 1-200 пг/кг  дейін.Организмге

зақымдалған ,бұзылған  азықпен  немесе  ингалияциялы  жолмен  түскен

диоксиндер  баяу  биотрансформацияға  ұшырайды.Улы  заттектердің  біршама

33

бөлігі май  ұлпаларында  жиналады.Химиялық соғыс  аяқталған соң ,15жылдан

кейін  Вьетнамның  уланған  аймақтарындағы  тұрғындардың  май

ұлпаларындағы  ТХДД  мөлшері  Европа  мен  АҚШ  тұрғындарымен

салыстырғанда ,3-4 есеге жоғары болды.

  Əртүрлі түр өкілдерінің  ТХДД-2,3,7,8 жартылай  шығару периоды бірдей

емес.Ол;тышқан,суырларды -15,егеу 

құйрықта-30,су 

шошқаларында-30-

94,маймылдарда-455,адамда-2120 5-7жыл күнді құрайды.

  Улы  процесс  үшін  ұзақ  мерзімді  жасырын  период  тəн.Кеміргіштерге

өлімділік  мөлшерде уды  енгізгеннен кейін ,өлім 3 жəне  одан аса аптадан кейін

дамиды.Ірі жануарларда  бұл период одан аса ұзақ мерзімде жүреді.Тіпті,өткір

улану өте баяу жəне айларға созылады.

    Əртүрлі биологиялық түрлерде улану процесінің  байқалу ерекшеліктері

анықталады.Əртүрлі сүтқоректілер түрі қкілдерінің диоксинмен улануларының

байқалуы:

Эффект

Адам 

Маймыл  Теңіз

шошқасы

Тышқан  Балапан  Егеуқұйрық

Хлоракне         +        +

      -

      -

       -

-

Салмақтың

төмендеуі

        

+         +

     +

      +

      +

           +

Бауырдың

зақымдалуы

        

+         +

     -

      +

      +

          +

Ісіктер

        

+         +

     -

      +

      +

           +

Тимус

атрофиясы

        

+         +

     +

      +

           +

Клиникалық

жалпы 

интоксикация 

синдромы 

байқалады

(анорексия,адинамия,эозинопия,лимфопения,лейкоцитоз).Эмбриотоксикалық

жəне терратогендік əсерлер де тəн.ТХДД-канцероген.

  Адамдарда  уланудың  аса  сезімтал  жəне  жиі  сеебі  болып  хлоракне

табылады.Сирек  емес  жағдайларда  бұл – диоксинмен  улы  ықпал  жасаудың

жалғыз  эквиваленті.Улану  мерзімі  ұзақ  сақталуы  мүмкін,соның  ішінде ,умен

қайталама  байланысты  анықтау  қиын  болғандығы  өнеркəсіптік  өндіріс

шарттарында.Яғни,хлоракненің минималды сақталу мерзімі-10жыл.

  Оңтүстік  Вьетнамның  сəтсіз  аудандары  тұрғындарының  диоксинмен

байланыста болғандығының  нəтижесін олардан  тері жəне май жасушаларының

теріасты  аурулары,ЛОР – органдарының  аурулары,зоб,дамудың  туа  біткен

ақауларының  байқалуынан  көруге  болады.Зақымдалған  территорияларда

жасанды  түсік  жасату  жиілігі,2,2-2,9 есеге  дейін  өсті,дамудың  туа  біткен

ақаулар  санының  жиілігі 12,7 есеге  өсті.Австралиялық  Хандық  комиссия

Вьетнамдағы  соғыс  ардагерлері  мен  олардың  ұрпақтарына  сары

тасымалдаушы  ісерінің  тигізген  зардаптарын  бағалады.Ардагер  балаларының

арасындағы  жоғарғы  жəне  ерте  өлім-жітім  көрсеткіштері  туралы  мəліметтер

алынды.

34

2.  Улылыққа  зерттеулерді  зертханалар  шарттарында  ұстауға  жарамды

жануарларда  жүргізеді.Бұл  кезде  алынатын  нəтижелерді  абсолютті  деп

қарастыруға  болмайды.Улы  заттектер  бір  түрлерде  хроникалық  эффектілерді

туғызуы мүмкін,ал басқаларында  туғызбауы мүмкін.

3. Улы  заттектердің  қоршаған  ортаның  биотикалық  жіне  абиотикалық

элементтерімен  өзара  əсері  қалыпты  шарттарда  оның  улылығына  қомақты

түрде  əсер  етуі  мүмкін.Дегенмен,бұл  зертхана  шарттары  бойынша  зерттеу

жұмыстарын  жүргізуге жатпайды.

Экотоксикометрияның  ерекше  əдісі  болып  экологиялық  қатерді  бағалау

əдісі табылады.

   Экологиялық  қатерді  бағалау.Экотоксикология  позициясынан  қарағанда

ксенобиотиктердің маңызды сипаттамалары  болып олардың экоулы қауіптілігі

саналады.Қауіптілік–бұл 

заттектердің 

қарым-қатынастық

шарттарында,қоршаған  ортаға  түскен  биологиялық  жүйелердің  зақымдалуын

тудыратын  потенциялды  қабілеті.Заттектердің  потенциялды  қауіптілігі ,оның

қоршаған  ортадағы  төзімділігімен,биоаккумуляцияға  қабілеттілігімен,əртүрлі

биологиялық  түр өкілдері үшін улылық мөлшерімен анықталады.

Экологиялық  қатерді  бағалау-бұл  ортаның  əртүрлі  сипаттамаларының

өзгерісі  нəтижесінде  биогеоценоз  жағынан  жағымсыз  эффекттердің  даму

ықтималдықтарын  анықтау  процесі.Экологиялық  қатерді  бағалаудың  маңызды

элементі болып,əртүрлі химиялық заттектер ортасына мүмкін болатын массивті

əсер  етумен  жəне  осындай  əсердің  ықтималдығын  анықтаумен  байланысты

қауіптілікті  шығару  болып  табылады.Экологиялық  қатерді  бағалау  жүйесінде

биологиялық жүйелерде өзгеріс тудыратын  кез-келген əсер ету  мазасыз күйді

тудыртушы  деп  аталады.Бұл  мағынада  кез-келген  экоулы  заттек-еш

күмəнсіз,мазасыз күйді тудырушы.

  Əдетте  экологиялық  қатерді  бағалау  тапсырыс  берушіге  əкімшілік

шешімдер  қабылдау  үшін  жəне  қажетті  перспективті  жəне  ретроспективті

сипаттамасы бар ,ақпаратты алу мақсатымен орындалатын,тапсырысты зерттеу

формасында  өткізіледі.Экологиялық  қатерді  бағалаудың  əдістемесі  аяғына

дейін ,тыңғылықты  өңделмеген.Көптеген  жағдайлардың  басым  бөлігінде

олардың нəтижесі сапалы,сипаттаушы қасиеттерге ие.Ал,сандық бағалау əдісін

енгізу  көптеген  қиындықтармен  соқтығысады.Ол  экожүйелер  күрделілігімен

мазасыз  күй  тудырушының  ортасына  əсер  етулердің  кешенділігімен  адаммен

қолданылатын ксенобиотиктердің  үлкен  басқа  ластағыштар мен  хелатотүзуші

тасыалдаушылардың  болуы  саналады.Оттегінің  парциальді  қысымын

төмендету  жəне  судың  қаттылығы  мен  рН  деңгейін  арттыру,қоршаған  ортаға

жəне  онда  өмір  сүретін  тірі  ағзаларға  ластағыш  заттектердің  улы  əсерін

төмендетуге  əкеледі.Улы  заттектерге  қатысты  тірі  ағзаның  орнықтылығына

жетуге болады:

1.   Улы заттектердің түсін төмендету арқылы;

2. Улы заттектердің бөліну коэфициентін жоғарылату арқылы;

3. Улы  заттектің  оның  оқшаулануы  жіне  тұндыруы  нəтижесінде,активті

емес формаға ауыстыру арқылы.

35

Кесте 1

Металлдардың молярлы улылығы

Ағзалар

Улылық қатарлары

Балдырлар

Hg>Cu>Cd>Fe>Cr>Zn>Co>Mn

Саңырауқұлақтар

Ag>Hg>Cu>Cd>Cr>Ni>Pb>Co>Zn>Fe

Гүлдеуші өсімдіктер

Hg>Pb>Cu>Cd>Cr>Ni>Zn

Қалқанды құрттар

Hg>Cu>Zn>Pb>Cd

Балықтар

Ag>Hg>Cu>Pb>Cd>Al>Zn>Ni>Cr>Co>Mn>Sr

Сүтқоректілер

Ag.Hg.Cd>Cu.Pb,Co,Sn,Be>Mn,Zn,Ni,Fe,Cr>

Sr>Cs,Li,Al

    

Мысалы,металлотионеиндер 

синтезі 

бірнеше 

металлдармен

сынап,кадмий,мырыш,мыс,күмісті  қоса  шартталған.Сондықтан,бұл  металлдың

біреуінің  болуы,лигандалардың  ерекше  қасиеттерінің  болмауынан,басқа

металлдарға  орнықтылықты тудыруы мүмкін.

    Улы заттектердің алынуына,игерілуіне ,олардың ағзаларға ықпал етуіне

əсер ететін факторлар əртүрлі табиғатпен жүзеге асуы мүмкін:

·  Химиялық

химиялық 

қасиеттері,тотығу-тотықсыздану

потенциялдары,ықпал ету жиілігі;

· Физикалық жарықталуы,температура,ерітінділердегі турбуленттілік;

· Биологиялық 

өлшемдер,қанығудың 

даму 

сатылары,денсаулық

акклиматизация

Канцерогенез-ол  металдың  жасушаға  ену  қабілеттілігі  жəне  ДНҚ

молекуласымен  əсерлесе  отырып,жасушаның  хромосомалы  бұзылуына

əкелуі.Канцерогенді 

заттектер 

болып

никель,кобальт,хром,мышьк,бериллий,кадмий 

табылады.Канцрогенді

белсенділіктегі 

айырмашылық 

металл 

туындыларының 

биоалынумен

анықталды.

   Мутагенді жəне канцрогенді əсерлер.

  ДДТ,ПХБФ  сияқты  заттектер  жəне  полииісті  көмірсутектер  ПИК

потенциялды  түрде  мутагенді  жəне  канцрогенді  əсерлерге  ие.Олардың  адам

мен  жануарларға  қауіпті  əсері,ауа  мен  азық –түлік  өнімдерінде  сақталатын

заттектермен

ұсақ

байланыста  болуының

нəтижесінде

байқалады.Жануарлармен  эксперимент  жүргізулердің  негізінде  алынған

деректер  бойынша  канцрогенді  əсер  екі  қадамы  механизм  нəтижесінде  іске

асырылады:

· А  Гонадотропты  эффекті  ер  дарақтарының  сперматогенезіне  жəне

əйелдер  овогенезіне  əсер  етуімен  туындайды,оның  нəтижесінде  биологиялық

обьектілердің репродуктивті функцияларының бұзылуы түзіледі.

· Б  Эмбриотропты  эффект  ұрықтың  дамуындағы  бұзылуымен

туындайды- ұрықтың  өлуі  немесе  ұлпаның  қалыпты  дифференциялдануы

кезінде оның өлшемдерінің жəне массасының төмендеуі.

36

· Д   Аллергенді эффект

Ағзалар əрекетіне ықпал жасау.

Ағзалар  əрекетінің  бұзылуы  биологиялық  жіне  физиологиялық

процесстерге қосынды ықпал жасаудың салдары болып табылады.

Негізгі əдебиеттер: 1 [292-312], 2[278-280], 4[102-111], 5[58-63], 7[464-468]

Қосымша əдебиеттер: 2[18-21]

Бақылау сұрақтары:

1.

Мутагенді əсерлер дегеніміз не?

2.

Концрегенді əсерлер дегеніміз не?

3.

Гонатропты эффект дегеніміз не?

4.

Эмбриотропты эффект дегеніміз не?

7 дəріс  тақырыбы: Қоршаған  орта  сапасының  экологиялық  нормалау

қағидалары.Токсикалық  əсерінің  қауіпті  қатерін  бағалау,əсерді  бағалау

кезіндегі белгісіздік.Қауіптілік сипаттамасы.

Токсиканттың  əсерінің  қауіп  қатерін  бағалау.  Адамдарға  көптеген

зиянды  мүмкін  əсер  ету  қаупі  көп.Олар  көбіне  зиянды  заттардың  оларға

əсерінің  төмендетілуін  қажет  етеді.Мұндай  ұсыныстар  тек  зиянды  заттардың

əсер ету қаупі төнгенде ғана жасалады.Сондықтан мұндай қауіптілікті бағалау

үшін оларды өлшеп идентификация жасау қарастырылады.

1. Тарихи аспектілер

      

50 – ші  жылдардан  бастап  иондалған  сəулелердің  канцерогендігін,сəулеге

ұшырағандығын  анықтау  үшін  жаңа  білімдержетілдіру  керек  болды.Бұл

методика 60 – шы  жылдардан  бастап  канцерогендік  қауіптілікті  бағалау

үшін,химиялық  заттардың  əсерін  анықтау  үшін  жəне  қоршаған  ортаның

ластануын болдырмау үшін жұмысын бастады.1961 жылы  АҚШ 1 – ші болып

өзінің «Тамақтық  жəне  Дəрілік  Заттармен  Бағындыру» деген  методикасын

ұсынды.Кейіннен көптеген құжаттар жасалып бекітілді.

     2. Қауіп – қатерді бағалау деген не?

     

Қауіп – қатер   - белгілі  бір  жағдайда  адам  денсаулығына  зиян  келтіретін

немесе  өлімге  əкелетін  құбылыс.Қауіпті  бағалау  нақты  жағдайдыңанализінде

жасалады.Көбіне  адам  денсаулығына  зиянды  заттар  агенттер  жұмыс  орнында

немесе қоршаған ортада болады.

      

Заттардың  токсикологиялық  мінездемесін  оқып  білу  –  бүкіл  техникалық

спектрлерді құрайтын қиын процесс (1 – ші кесте).

      1 – ші кесте.Заттың токсикологиялық мінездемесі.

1. Химиялық жəне физикалық құрамы.

2. Биологиялық системаға (организмге) əсері.

    А. Шығу көзі (источник).

    Б. Бір жерде тұрақтылығы.

    В. Қоршаған ортада жойылу жолдары.

    

Г.  Өмір  сүрушілердің  организмінде  мүмкін  биоаккумуляция  жəне

биомагнификацияның                 болуы.

37

- токсикокинетикалық  метаболизм.

- метаболизм ерекшеліктері.

3. in vivo тестілері.

    А. Өте қатты токсикологияны бағалау

- ЛД

50

 жəне ЛК

50

 көлемдері.

    Б. Улы əсерлер:

- 90 тəуліктік токсиканттың сіңірілуінде.

- 30-90 тəуліктік ингаляциялық жəне тері арқылы əсер етуінде.

    В. Созылмалы (хронический) əсер:

- өмір бойына кірген токсикологиялылық.

    Г. Токсикологияның арнайы түрлері:

- тері қабаттарын синтездеу қабілеттілігі.

- тератогенді.

- канцерогенді.

- репродуктивті токсикологиялылық.

    Д. Таңдаулы токсикология.

- нейротоксикологиялылық

- гепатоксикологиялылық

- пульмонотоксикологиялылық

- нефротоксикологиялылық жəне т.б.

4. in vitro тестілері.

- мутагенділік (прокариот жəне эукариоттарға зерттеу).

- хромосомды аберрация туғызу қабілеті

- канцерогенділік зерттеулер

- эпидемиологиялық

- экологиялық қауіптілікті бағалау.

Қауіптілікті бағалау процесі.Токсиканттың құрамының əртүрлі болуына

байланысты барлық жағдайда химиялық заттадың қауіптілігін бірдей бағалау

мүмкін емес.Осы əртүрлі жағдайларға толық анализ жүргізу үшін мынадай

методология бар: (төрт элементтен құралады)

1. Қауіптілік идентификациясы

2. Əсер етуді бағалау

3. Токсикалогиялығын бағалау

4. Қауіптілік мінездемесі

Осы элементтердің əрқайсысы токсиканттың əсер ету қаупін анықтайды:

- қоршаған ортада қауіпті токсиканттардың болуы

- қоршаған ортада токсиканттар тағдыры

- заттардың токсикологиялылық құрамы

- токсикант əсер ететін популяцияның мінездемесі

- денсаулыққа қауіптіліктің мүмкін болуы

Деректерді өңдеу жəне жинақтау:

- оқиға болған жерлерді анализдеу жəне жинақтау.

- потенциалды зиянды заттарды идентификациялау.

38

Əсерін бағалау:

- қоршаған ортада поллютант құрамын анықтау

- жапа шеккен тұрғындарды анықтау

- əсер етудің потенциалды жолдарын идентификациялау

- əр түрлі жолдармен əсер ететін поллютанттың дозасын жəне

концентрациясын бағалау

- ағзаға түскен токсиканттың санын бағалау

Токсикологиялылығын  бағалау:

- поллютанттардың токсикологиялылығының сандық жəне сапалық

мінездемерін жинау

- поллютанттың токсикологиялылығын бағалау үшін қосымша зерттеулер

жүргізу

Қауіптіліктің мінездемесі:

- поллютанттардың мүмкін жағымсыз эффект мінездемесі (сонымен қатар

мутагенді,тератогенді жəне жаңадан пайда болушы қауіптілікті бағалау);

- анық емес факторларды бағалау

- болуы мүмкін қауіптілік бойынша мəліметтің жалпы саны

      

Қауіптіліктерді  идентификациялау.Бұл  бөлім   ағзаға  қандай  заттар  əсер

етеді,олардың қоршаған ортаға түсу жолдары,адам ағзасында қандай қолайсыз

жағдайлар (сонымен  қатар  канцерогенді,мутагенді  жəне  т.б.) туғызатынын

анықтайды.

      

Токсиканттар 

бойынша 

бүкіл 

деректер 

жинақталып,  жүйеленіп,

заттыңтоксикологиялылығын 

бағалау 

үшін 

қолданылады.егер 

ортада

токсиканттың  көп  көлемі  болатын  болса, онда  анализ  жасау  үшін  ластану

индикаторын қолдану керек.

     

Əсер  етуді  бағалау – нақты  анализдеу  жағадайында (экспозиционды  доза)

организмге  əсер  ететін  токсиканттың  дозасын  сандық  анықтау.Мұнымен  қоса

ауадағы,судағы,топырақтағы,ішетін 

тамақта,биота

элементіндегізаттардыңқұрамын 

анықтаймыз.Əсерді 

бағалау 

кезінде

токсиканттың 

əсерінің 

ұзақтығын,жиілігін,организмге 

əсерін,агрессияға

ұшырайын  деп  тұрған  популяцияны анықтайды.Жұмыс  кезінде  ксенобиотикке

жоғары  сезімталды  тұрғындарды  анықтап  алу  керек.Токсиканттың  организмге

түсу  жолдарын  дұрыстап  анализдейміз.Нəтижесінде  организмге  ұзақ  уақыт

бойы  əсер  ететін  зиянды  заттардың  санын  бағалауға  мүмкіндік  беретін

мəліметтерді алады:

          I=CRD / WT,мұнда:

          I – ағзаға түсе,тін заттың саны (мг/кг);

         С – ортадағы токсиканттың концентрациясы (əсер етудің орташа

концентрациясы:мг/л; мг/м

3

  жəне т.б.);

          R – сыртқы ортадан тəулігіне ағзаға түсетін ластанған  элементтердің

саны (л/күн, г/күн);

          D - əсердің қысқалығы жəне ұзақтығы;

         W – бүкіл əсер кезінде адам денесінің орташа салмағы;

          Т – орташа мəліметтер алынған кездегі уақыт.

39

         Токсикологиялықты бағалау.Үшінші зерттеу бөлімі зерттелетін зат үшін

«доза - эффект»-тің тəуелділігін орнатудан тұрады.Бұл жұмыс эталонының

ақырғы мақсаты организмге токсиканттың əсер етуінен қолайсыз эффектілер

пайда болу кезінде доза деңгейін орнату болып табылады.Егер бұл

сипаттамалар табылған болса,бірақ заң жүзінде бекітілмесе,зерттеу жұмыстары

талап етілетін көлемде жалғасуы мүмкін.Ал егер деректер жоқ болса,ең

болмағанда есепші əдістер көмегімен токсикологиялық заттардың белгілерін

жобалап анықтау қажет.

      2 – ші кесте. Қауіптілікті бағалау кезінде жəне токсиканттың əсерінің

шектеулі деңгейін орнатуда қолданылатын қауіпсіз факторының мөлшері.

Қауіпсіз

факторы

Көлемдерін таңдау критерийлері

10

Шектеулі адамдар тобына токсиканттың ұзақ уақыт əсерінен

дамыған эффектіні талдау нəтижесінен алынған дозаның

экстраполяциясы химиялық заттарға жоғары сезімталды

тұрғындарды қауіпсіздендіруге мүмкіндік береді.

10

Əсер етуші дозаның шектеулі деңгейін қосымша он рет

қысқарту,егер эксперименталды жануарларға созылмалы

тəжірибе кезінде алынған экстраполяция мəліметтері жүзеге

асса.

10

Көлемін қосымша төмендету,егер эксперименталды

жануарларға өткір жəне өткір асты тəжірибе кезінде

экстраполярленген мəліметтер алыынса.

1-10

Ғылыми бірігушілікпен шешкен шешім əсер етуші дозаның

рұқсат етілген деңгейін қосымша тағы да қысқартуы мүмкін.

     

Қауіптілік  сипаттамасы  –  жұмыстың  ең  соңғы  бөлімі.Бұл  бөлімде  бүкіл

алдыңғы 

бөлімдерде

қолданылған 

жəне 

алынған 

ақпараттар

қарастырылады.Қауіптілікті  бағалауға  арналған  қорытынды  құжат  зерттеу

мақсатына  байланысты  құралады.Мүмкін  болған  жағдайда  қауіптілік

сипаттамасының сандық мөлшері жəне қауіптілік индексі есептелінеді.

     Егер заттың құрамы канцерогенді болса,құжатта оның қауіптілігінің нақты

жағдайда жаңадан даму қауіптіліктерін көрсету керек.

        Қауіптілікті бағалау əдістемелері əкімшілік органдарының шешімімен

қабылданған құрал,ол денсаулыққа мүмкін болар қауіптілік негізінде жасалған.

        Қауіптілікті бағалаудың əрбір бөлімі əртүрлі шешімдердің қалыптасуына

əкеледі.

        Қауіптілікті бағалау əдістемесінде анықсыздықты анықтаудың негізгі төрт

көзі бар:

- токсиканттар болдыртатын эффектке қоршаған ортаның ерекшеліктері

мен қасиетінің əсер етуі.

- «доза - эффект» байланысына құрылған процеске жол беру.

40

- ксенобиотиктің токсикокинетикалық параметрлерін анықтауға жол беру.

- бір бөлімді зерттеуден басқасына өтудегі түсініспеушілік .

     Экстраполяция - əртүрлі объектіде жəне əртүрлі жағдайларда шешімді

тарату үшін (пікір ой,қорытынды) арналған процесс.Қазіргі уақытта көптеген

заттарға мұндай ақпарат мүлдем жоқ..

     Экстраполяцияның қажеттілігі объективті себептермен

көрсетіледі.Мысалы,токсикологиялықты бағалау зертханалық жануарларға

тəжірибе жасап көруден басталады.Мұнымен қоса токсикантқа

сезімталдылықтың əртүрлі түрлері белгілі.

3 – кесте. Кейбір заттардың адамға жəне эксперименталды жануарларға

арналған (ЛД

50

; мг/кг – ауыз арқылы) токсикологиялық (А. Rowan, 1983)

салыстырулар:

Зат

Адам

Крыса

Тышқан

Көлсек

Ит

Анилин

Амитал

Бор

қышқылы

Кофеин

Карбофуран

Линдан

Аминопирин

350

43

640

192

11

840

-

440

560

2660

192

5

125

1380

-

-

3450

620

2

-

1850

-

575

-

-

-

130

160

-

-

-

-

-

120

150

      Кейде адам  көбіне тез қабылдаушы түр деп саналады.Бірақ ол бұлай

емес.Оларды зерттеп жəне тəжірибеде қарап көргенде адамдар үшін аз

токсикологиялы жəне басқа түрлердің өкілдеріне жоғары токсикологиялы

(антибиотиктер,паразиттерге қарсы заттар ,пестицидтер жəне т.б.) көп көлемді

препараттар алдық.

     Көбіне зерттеу жұмысы жоғары дозалы токсиканттарды қолдану арқылы

жүреді.Бірақ соңынан қайтымды экстраполяция əдісі қажет болады.

    Адекватты емес зерттеулер.Көптеген эксперименттерден алынған мəліметтер

қауіптілікті бағалау процесінде сенімді қолданыла бермейді.Токсикологиялық

əсерлерді анықтау ереже бойынша экспериментті жүргізу жағдайына

байланысты.

    Токсикологиялық  əсерлердің  механизмдерінің  əртүрлілігі.Канцерогендердің

екі  тобын  көрсету  қабылданған: ДНК – мен  бірлесіп  əсер  етушілер

(генотоксикологиялы  əсер) жəне  ДНК – мен  бірлесіп  əсер  етушілер

(эпигенетикалық  əсер).Осы  заманғы (химиялық  канцерогенезді  көрсететін)

теорияларда 

ісіктің 

үш 

даму 

сатысын 

көрсетеді:

инициация,промоция,экспрессия.инициаторлар 

жəне 

промоторлар

генотоксиканттар  жəне  эпигенотоксиканттар  сияқты  сипатталады.Мұндай

зауыттардың қауіптілігін бағалау принципі əртүрлі.

     

Популяциялық 

əртүрлілік.  Кейінгі 

уақыттарда 

токсикологиялық

зертханаларда  көбінесе  инбредті  жануарларды  қолданады.Мұндай  жағдайда

41

ақпараттарды  қолданғанда  зерттеуші  мүмкін  болатын  қауіптілікті  есептеуде

қате жіберуі мүмкін.

    

Əсерді  бағалау  –  қауіптілікті  бағалау  жүйесінде  ең  əлсіз  элемент.Адам

қабылдаған  доза  көбінесе  есептеу  əдістемесі  арқылы  анықталады.Мұнымен

қоса  ағза  массасы (70 кг)  жəне  адам  тұтынатын (мысалы,тəулігіне 2 литр

ішетін су,күніне 20 м

3

 жұтатын ауа,100мг топырақ адам организміне күнделікті

тамақтан  жəне  жұтатын  ауадан  түседі  жəне  т.б.) мінездемелерді  есептей

отырып алынады.

    

Əсер  ету  деңгейі,тазалығы,ұзақтығы,əсер  ету  жолдары  ешқашан  толық

мөлшерде өзгеріссіз болмайды.

    

Қоршаған  орта  факторлары,мысалы  температура,ауа  ылғалдылығы,желдің

жылдамдығы,шу,тұрғындар  тығыздығы,азықтану  жəне  т.б. – ксенобиотиктің

əсеріне үлкен роль атқарады.

    

Токсиканттардың  аралас  əсерлеріне  байланысты  белгісіздік.  Қазіргі  кезде

қауіптілікті  бағалау  методологиясы  ғылыми  көзқарастарға  сүйене  отырып

та,бұл  проблеманы  шеше  алмайды.Бізге  белгілі  қарапайым  ксенобиотиктерге

əсер ететін дозаны бағалау айқын мінездемелі болып табылады.

   Қорытынды

   

Осы  уақытқа  дейін  көптеген  ғалымдар  қауіптілікті  бағалау  əдістерінің

таралуына  қарсы,бірақ  оны  толық  түрде  адекватты  шешілетін  есеп  екенін

біледі.Алынған  нəтижелердің  толық  анық  емес  болуының  себептері –

токсикология 

облысында 

көп 

көлемді 

токсиканттарды

білмеуімізде,токсикология 

ғылымының 

жалпы 

заңдылықтарын 

жəне

токсикологияны  анықтау  əдістерінің  дамымағандықтан,толық  түсініктің

болмауы жəне т.б.

    Əрине,қатаң түрде ғылыми жолға негізделіп,адам денсаулығына зиянды əсер

ететін  барлық  көздерді  жою – басты  мақсатымыз.Сондықтан  қауіптілікті

бағалау əдісінің дамуына көп көңіл бөлінуі тиіс.

Негізгі əдебиет: 1[162-163], [188-193-200], 3 [106-108],5 [78-80].

Қосымша əдебиет: 4 [343-346], 5 [260-264].

Бақылау сұрақтары:

1. Қоршаған орта сапа көрсеткіштері.

2. Токсиканттар əсерінің қауіп қатерін бағалау.

3. Зиянды заттектердің токсикалық сипаттамасы.

4. Қауіптілікті бағалау

5. Қауіптілікті идентификациялау

6. Əсерді бағалау кезіндегі белгісіздіктер.

жүктеу/скачать 0,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: