3.5.4. Бақылауды бастапқы өңдеу
Далалық магниттік барлауды бақылаудың камералық өңдеуі үш этаппен
жүргізіледі:
1) бақылау пункттерінде, тіректі желілерде және вариацияларды жазу
нәтижелерін өңдеуде;
2) қатардағы желілерді бақылауды өңдеу;
3) бақыланған өрістерге изодинама мен графиктің жоспарын құру.
Z өрісінің аномалды мәнін есептеп шығаруда төмендегі өрнек қолданады:
Z
а
= ε
Z
(n-n
0
) - τ(t°-t°
0
) – δZ - (ΔZ)
0
- (ΔZ)
гр
- (ΔZ)
H,
(3.12)
мұнда ε
Z
–магнитометрдің бөлік бағасы; n - өлшенетін пунтегі аспаптың
орташа көрсеткіші; n
0
– аспаптың бақылау пунктегі жұмысқа дейінгі көрсеткіші
; τ- температуралық коэффициент; t°- өлшеу кезіндегі ауа температурасы; t°
0
-
бақылау пунктегі жұмысты бастау алдындағы ауа температурасы;өріс
вариациясын түзету; δZ – магниттік өрістің өзгеруі ұшін енгізілген(вариация)
түзету; (ΔZ)
0
- аспаптың ноль-пунктінің жылжуы үшін енгізілген түзету; (ΔZ)
гр
- қалыпты магнит өрісінің градиенті үшін түзету; (ΔZ)
H
- бақылау пунктегі
базалық магнит өрісі және қалыпты магнит өрісі айырмасы үшін түзету.
60
Магнит өрісінің өзгерісін табу үшін бақылау пунктерге таң ертеңгі және
кешкі өлшемдер нәтижелері бойынша график тұрғызылады. δZ= ε
Z
(n-n
1
), мұнда
n
1
– бақылау пункттіндегі таң ертеңгі өлшенген өріс мәні.
Нуль-пунктің жылжуындағы түзетуді (ΔZ)
0
график түрінде енгізген
дұрыс. Абсцисса осі бойында графикті салу үшін рейстің бастапқы және соңғы
уақытын алады. Аралық нүктелердегі түзетуді өрісті бақылауда сызықтық
интерполяция жолымен енгізеді. Тіректі желі нүктесіндегі қалыпты градиенттің
түзетілімін қалыпты өрістің картасы көмегімен табады. Вариацияның
түзетілімін магниттік обсерваториялардан алынатын тәуліктік вариацияның
магнитограммасынан түсіріп алады. Егер вариациялар далалық аспаптардың
көмегімен өлшенген болса, магниттік өрістің уақыт кезінде берілген
компоненттерінің қисық сызық өзгерісін салады және ол арқылы уақытқа
сәйкес шынайы есептеуден түзетілім анықталады.
Далалық магниттік жұмыстардың нәтижесі магниттік өріс графигі және
изодинама картасы түрінде көрсетіледі. Әдетте, бұл карталардың барлығы
түсірім масштабына сәйкес болу керек. Өрнектілік үшін изодинама жоспарында
оң өріс көк түспен, ал теріс – қызыл түсті реңмен бейнеленеді.
3.5.5. Магниттік түсірім деректерінің интерпретациясы
Магниттік өрістің бақыланған мәнінің қалыпты өріс шамасынан ауытқуын
магниттік аномалия дейді. Демек, аномальді магниттік өрістің мәнін
төмендегідей өрнекпен көрсетуге болады:
T
a
= T
ө
– T
0
(3.13)
Табиғи жағдайда бірнеше көздің әсерінен болған аномалды өріс өте
күрделі сипатта болады. Алып жатқан аумағына қарай аймақтық және
жергілікті аномалияларға бөлінеді.
Аймақтық аномалияның ауданы жергілікті жерге қарағанда үлкен аймақты
алып жатады; жергілікті аномалия салыстырмалы түрде аумағы шамалы
болады.
61
Магниттік барлау деректерінің интерпретацияланған бастапқы этапында
магниттік өріс сипатын сапалы түрде түсіндіруден басталады. Өріс графигін
геологиялық қимамен, ал изодинама жоспарын геологиялық картамен
салыстыра отырып, магниттік өрістің және жеке аномалиялармен, геологиялық
құрылымдармен салыстыра отырып байланысын анықтайды. Сонымен бірге,
аномалияның морфологиясын зерттейді. Себебі, олардың сипаттамалары
кеңістіктегі геологиялық дененің формасы (пішіні) мен жағдайын анықтайды.
Формасына қарай магниттік аномалияларды изометриялық және созылмалы
деп ажыратады.
Магниттік өріс аномалиясының сипатына қарай өріс көзінің қаншалықты
тереңде жатқанын пайымдауға болады. Мысалы, шамалы тереңдікте жатқан
денелердің аномалиясы горизонталь және тік бағытта градиенттері үлкен
болады. Тереңде жатқан нысандар жер бетінде градиентері кіші және кең
жатық аномалия түзеді. Сондай-ақ нысанның тереңдігі ұлғайған сайын дененің
аномалиясының кеңдігі тереңдігіне пропорционал өседі.Магниттік түсірім
материалдарының
сандық
интерпретациясы
геологиялық
денелердің
параметрлерін (жатыс тереңдігі, қалыңдығы, құлау бұрышы) дәлірек анықтау
мақсатында жүргізіледі.
Кері есептерді шешудің қарапайым амалдарын қарастырайық. Кері
есептер вертикальді магниттелген қарапайым формалардан пайда болған
магниттік өрістің белгілі аналитикалық өрнегін пайдалануға негізделген. Шар
үстіндегі Z
а
және Н
а
графиктері төмендегі формуламен есептеледі:
(3.14)
мұнда М – шардың мөлшерден тыс (артық) магниттік моменті; һ – оның
ортасына дейінгі тереңдік, Х – профиль (кескін) бойынша ағымдағы
координата; шексіз созылған горизонтальді дөңгелек цилиндрі үстіндегі Z
а
және Н
а
графигіне ұқсас төменгі формуламен анықталады:
62
(
3.15)
Магниттік өріс функциясының бұл графигі профиль бойынша қашықтығына
байланысты 3.7 суретте (а, б) көрсетілген.
63
3.7 сурет. Шар үстіндегі (а) магниттік өрістің Z
а
және Н
а
; горизонтальді
дөңгелек цилиндрдің (б); қалың вертикальді қаттың (в), жұқа көлбеу қаттың (г)
графиктері.
Екі жағдайда да қисық сызықтар Z
а
координаттың вертикальді осіне
салыстырмалы түрде симметриялы болып келеді және шеткі бөліктердегі мәні
минимальді болады. Өріс Z
а
максимумы дене ортасы үстінде орналасқан. х
о
өріс Н
а
графигі оң мәнде болады, ал х
0 болғанда теріс мәнді болады. Дене
ортасының координаты х 0. Келтірілген формулаға қарағанда қисық сызық Z
а
бойынша сфералық дененің ортасына дейінгі тереңдікті мына формуламен
табуға болады: һ
2 х
0,5,
мұнда х
0,5
– максимальді мәннің жартысына тең
абсцисса мәні Z
а
(3.7 сурет, а). Мұндай формула аномальді өрісте де бар. Оның
шығу тегіне шексіз горизонтальді цилиндр жатады. Бұл жағдайда һ
0,5 – (х
2
–
х
1
), мұнда х
1
және х
2
нуль арқылы өтетін қисық сызықтың өту нүктесі (3.7 сурет,
б). одан әрі, һ шамасын біле отырып, нысанның магниттік моментін және оның
көлемін (егер тау жынысының магниттелгені белгілі болса) табуға болады.
Қат тәрізді денеден шығатын магниттік аномалияны есептеп шығаруға
арналған сәйкес формула бар. Мұндай дененің негізгі геометриялық параметрі (
3.7 сурет, в, г) – горизонтальді қалыңдығы 2 b және жатыс тереңдігі һ болады.
Егер қат қалыңдығы жоғарғы ернеуден (2 b
һ) терең болса, онда қат қалың
деп саналады, егер қалыңдығы 2 b жатыс тереңдігі жоғарғы ернеуден (2 b
һ)
аз болса, онда қат қалыңдығы шамалы деп саналады. Шексіз тереңдікке тараған
өріс графигі Z
а
қат үстінде әрдайым оң мәнде болады және максимумы қаттың
ортасында жетеді (3.7 сурет, в).
Екі жағдайда да қисық сызықтар Z
а
координаттың вертикальді осіне
салыстырмалы түрде симметриялы болып келеді және шеткі бөліктердегі мәні
минимальді болады. Өріс Z
а
максимумы дене ортасы үстінде орналасқан. х о
өріс Н
а
графигі оң мәнде болады, ал х 0 болғанда теріс мәнді болады. Дене
ортасының координаты х 0. Келтірілген формулаға қарағанда қисық сызық Z
а
64
бойынша сфералық дененің ортасына дейінгі тереңдікті мына формуламен
табуға болады: һ
2 х
0,5,
мұнда х
0,5
– максимальді мәннің жартысына тең
абсцисса мәні Z
а
(3.7 сурет, а). Мұндай формула аномальді өрісте де бар. Оның
шығу тегіне шексіз горизонтальді цилиндр жатады. Бұл жағдайда һ
0,5 – (х
2
–
х
1
), мұнда х
1
және х
2
нуль арқылы өтетін қисық сызықтың өту нүктесі (3.7 сурет,
б). одан әрі, һ шамасын біле отырып, нысанның магниттік моментін және оның
көлемін (егер тау жынысының магниттелгені белгілі болса) табуға болады.
Қат тәрізді денеден шығатын магниттік аномалияны есептеп шығаруға
арналған сәйкес формула бар. Мұндай дененің негізгі геометриялық параметрі (
3.7 сурет, в, г) – горизонтальді қалыңдығы 2 b және жатыс тереңдігі һ болады.
Егер қат қалыңдығы жоғарғы ернеуден (2 b
һ) терең болса, онда қат қалың
деп саналады, егер қалыңдығы 2 b жатыс тереңдігі
жоғарғы ернеуден (2 b
һ) аз болса, онда қат қалыңдығы шамалы деп
саналады. Шексіз тереңдікке тараған өріс графигі Z
а
қат үстінде әрдайым оң
мәнде болады және максимумы қаттың ортасында жетеді (3.7 сурет, в). Қалың
қаттың қисық сызығының Z
а
эпицентрдегі формасы біршама жатық келеді және
қуаттылығы шамалы Z
а
қатқа аномалияның шет қанаттарында градиенттер
үлкен болады. Қалыңдығы аз жоғарғы ернеудің жатыс тереңдігі һ
х
0,5
формуласымен анықталады. Қисық сызық бойынша Z
а
қалың қатты жоғарғы
ернеудің һ жатыс тереңдігін ғана емес, сонымен бірге қалың дененің 2b де
тереңдігін табуға болады және ол мына формуламен есептеледі:
;
,
мұнда x
0,5
және х
025
шамаларының мәні 3.7 суретте (b) көрсетілген.
Егер көлбеу қаттар тереңдікте кеңінен таралумен сипатталған болса,
мұндай жағдайда Z
а
қисық сызықтары күрделі түрге ие болады. Себебі, онда
біржақты минимум пайда болады, ал қисықтың оң және сол тарамдары
симметрия бола алмайды (3.7 сурет, г).
65
3.6. ЭЛЕКТРБАРЛАУ ӘДІСІ
Геологиялық зерттеулерде геофизикалық әдістер ішінде электрбарлау әдісі
кеңінен қолданылады. Тау жыныстарының алуан түрлі электр қасиеттерінің
нәтижесінде модификациялар саны жағынан, геофизикалық әдістер ішінде
электрбарлау бірінші орында тұр. Мұндай қасиеттерге кедергі, диэлектрлік
және магниттік өтімділік, поляризациялану, жұтылу, электрхимиялық
белсенділік, т.б. жатады. Электрбарлаудың негізгі әдістерінің біріне кедергі
әдісі жатады.
3.6.1. Кедергі әдісімен электрбарлау
Бұл әдістің мәні – электр өрісінің жасанды көзі арқылы Жердің
геоэлектрлік құрылысын зерттеу. Сонымен бірге, кедергінің көлбеу және тік
бағыттағы өзгерісі зерттеледі. Біріншісі электрпрофильдеу әдісі, екіншісі –
зондтау әдістерінің көмегімен шешіледі.
Кедергі әдістерімен жұмыс істеу кезінде қоректендіру деп аталатын А
және В электродтарын жерге қадап ток жіберсе А және В электродтар арасында
электр өрісі пайда болады (3.8 сурет).
3.8 сурет. Кедергі әдісімен жұмыс жасағанда төрт нүктелі қондырғы
(AB) қоректендіруші (MN) қабылдаушы электродтарының орналасу
схемасы
66
А және В электродтар арқылы жерге күші І болатын ток жүреді. Басқа екі
нүкте M және N қабылдағыш электродтары арқылы аспап көмегімен ΔU
потенциалдар айырымын анықтайды. Төрт нүктелі қондырғыны жасайтын
қоректендіру және өлшеуішті жерге қосудың өзара орналасуын геологиялық
мәселелердің шешімді сипатымен анықталады. Зондтау кезінде қоректендіру
электродтары (АВ) аралығындағы қашықтықты өзгертіп, яғни электр өрісінің
тереңдікке енуін қамтамасыз етеді. 8]. Бұл өз кезегінде әр түрлі тереңдіктегі
тау жыныстарының меншікті электр кедергісінің шамасы жайлы ақпаратты
алуға
мүмкіндік
береді.
Профильдеу
(кескіндеу)
кезінде
қондырғы
параметрлері өзгермейді, сондықтан зерттелетін қиманың тереңдігі де
өзгермейді. Біртекті ортадағы меншікті электр кедергінің мәнін мына
формуламен есептейді:
(3.16)
мұнда ΔU – MN нүктелері арасындағы потенциалдар айырмасы; І – АВ
электродтары арасында өтетін токтың шамасы; К – өлшеуіш қондырғының
геометриялық коэффициенті. К шамасының ұзындық мөлшері бар және ол
қондырғыны жерге қосу нүктелер арасының қашықтығымен анықталады:
.
Сондай-ақ біртекті емес орта үшін де келтірілген формуланы пайдалануға
болады, бірақ бұл жағдайда есептеу нәтижесінде кедергісі (Ом•м) өлшенетін
біршама шартты шама шығады. Бұл шаманы көрінерлік меншікті электр
кедергісі деп аталады және оны ρ
к
деп белгілеп мына формуламен есептейді:
ρ
к =
.
(3.17)
67
Егер орта біртекті болса, ρ
κ
шынайы меншікті кедергіге дәлме-дәл келеді:
ρ
κ
ρ . Жалпы жағдайда көрінерлік кедергі геоэлектрлік құрылыстың қимасына
тәуелді болады және геофизикалық зерттеулерде кеңінен қолданылады (3.8
сурет).
3.8 сурет. ρ
к
-ның геоэлектрлік қимасы сипатына тәуелділігі: а – біртекті
орта; б – электрді жақсы өткізетін орта; в – электрді нашар өткізетін ортадағы
дене.
Геокарталау зерттеуінің тиімділігін көтеру үшін электрбарлаудың әртүрлі
әдістерін кешенді пайдалану қажет. Бұл ішінара электрпрофильдеу және
электрзондтау әдістерінде ішкі жылжымалы түйісу әдістерімен жүзеге асырады
(ІЖТӘ). Әдістің мәні – ішкі Мі электродты (3.9 сурет) профиль бойымен
жылжытып қиманы зерттеуден тұрады.
Мұндай қондырғы электрпрофильдеудің кеңінен тараған схемасы
(потенциальды, үш электродты градиентті және төрт электродты дипольді) жиі
кездеседі. Электродтарды қоректендіретін А біршама қашықтықта жатқан
электродтар Мі кезекпен өлшеуіш аспапқа (милливольтметрге) қосылады.
Қашықтық АМі өзгергенде қиманың тік зондтауы жүреді. Өлшеуіш
қондырғыны профиль бойымен тұрақты қадам жасай отырып, бір уақытта
қимаға зондтау және профильдеуді жүргізеді.
68
3.9-сурет. ІЖТӘ қондырғысының сұлбасы
Бұл әдіспен зерттеу тереңдігі өлшеуіш қондырғының барлық төрт
электродының өзара орналасуына байланысты яғни, АВ арасының максималды
қашықтығының 0,2 – 0,3 шамасын құрайтын мөлшерге тәуелді. Көрінерлік
кедергіні есептеуде жоғарыда көрсетілген формуланы қолданады, онда К
коэффициенті тең:
Қондырғының мұндай сұлбасы тіркелген нүктенің көрінерлік кедергісі
электродтың А-ның жағдайына байланысты болады.
3.6.2. Геологиялық мәселелерді шешудегі электрбарлау
Электрпрофильдеу
және
электрзондтау
әдістерін
геологиялық
зерттеулерде пайдалану тау жыныстары мен кентастардың әртүрлі меншікті
кедергісіне әртүрлі екендігіне негізделген, олар жүздеген үлестен мыңдаған
үлеске Ом•м дейінгі өзгеру қабілеті бар 8]. Тау жыныстарының меншікті
кедергісінің
шамасы
көптеген
факторларға
(минералдық
құрамына,
кеуектілігіне,
ылғалмен
қаныққандығына
және
т.б.)
тәуелді.
Тау
жыныстарының негізгі типтерінің қысқаша геоэлектрлік сипаттамасы төменде
берілген.
69
Басқалармен салыстырғанда шөгінді тау жыныстарының кедергісі
салыстырмалы түрде жоғары емес. Бұл олардың кеуектілігімен және ылғалға
қанығуының жоғарылығымен түсіндіріледі. Алайда, шөгінді жыныстар
арасында кедергісі жоғары жыныстарда кездеседі. Оларға құрғақ құм, гипс,
ангидрит және т.б. жатады.
Жанартаулық тау жыныстары меншікті кедергісі жоғары мәнмен
сипатталады, себебі олардың кеуектілігі аз. Бұзылмаған жанартаулық тау
жыныстарының кедергісі мыңнан он мыңдағанға дейін ауытқиды. Жарықшақты
жанартаулық тау жыныстарының кедергісі төмен. Өте қатты жарықшақталған
жыныстардың кедергісі жүздеген Ом•м ді құрайды.
Метаморфтық
жыныстардың
меншікті
кедергісі
шөгінді
және
жанартаулық жыныстардың аралық жағдайында болады. Метаморфтық
жыныстар құрамында кеуектілік және судың болуы негізінен олардың
метаморфизм дәрежесіне тәуелді болады. Мысалы, өте қатты метаморфталған
гнейстердің меншікті кедергісі мыңдаған Ом-ммен өлшенеді, яғни ол граниттің
кедергісіне жақын. Жақсы ылғалданған сазды тақтастар тек бірнеше Ом•м
шаманы құрайды. Метаморфталған тау жыныстарының ішінде меншікті
кедергісі төмен графиттелген және көмірленген жыныстар ерекшеленеді.
Жыныстардың бұл кедергісі электронды өткізгіш графит және қатты
метаморфталған шашыранды көмір болуынан төмендейді. Құрамында
графиттің жоғары болуынан тақтатастардағы кедергі ондаған Ом•м мен
өлшенеді.
Егер руданың құрамына пирит, халькопирит, пирротин, галенит, т.б. токты
жақсы өткізетін минералдар болса, онда рудалардың меншікті кедергісі
өткізгіш
минералдардың
проценттік
құрамына
байланысты
болады.
Өткізгіштігі ең жоғары жыныстарға кесек колчедан мен полиметалдық рудалар
жатады. Олардың меншікті кедергісі жүздік үлестен бірлікке Ом•м дейін
болады. Тек, бұдан тыс, құрамында токты нашар өткізетін сфалериті бар
колчедан ерекшеленеді.
70
Тұрақты көздерді пайдаланатын электрбарлауды жоғарыда көрсетілген
зондтау және профильдеу модификациялары арқылы геологиялық мәселелерді
шешуде пайдаланады. Профильдеу кезінде әртүрлі тау жыныстарының
электрөткізгіштігі
квазивертикальдық
түйілісінің
пландық
жағдайы
анықталады. Зондтау көмегімен жатысы горизонтальға жақын ток өткізгіш
қабаттың тереңдігі белгілі болады.
Электрпрофильдеудің пішімділігін мүмкіндігінше жоғарылату үшін
қондырғының оңтайлы типі мен мөлшерін таңдап алады. Оңтайлы деп,
зерттелетін нысандардың айтарлықтай айқын аномалиясын қабылдайтын
қондырғы мөлшерін айтады. Әдетте, профильдеу әдісінде АВ қоректендіру
электродтар ара қашықтығы ізделіп отырған нысанның үш немесе бес еселік
тереңдікті құрайды. Өлшеуіш қондырғы мөлшеріне байланысты геологиялық
нысанның кедергісінің өзгеруін модельді мысалмен көрсетуге болады. 3.10
суретте дипольді қондырғымен профильдеу арқылы вертикальді токты жақсы
өткізетін жұқа қаттың үстінен алынған теориялық гарфик бейнеленген.
3.10 сурет. Электр тоғын жақсы өткізетін қат үстіндегі әртүрлі
қондырғылармен өлшенген (ρ
к
/ρ
1
)
Суретте көрсетілген графикке қарап, қаттың қалыңдығына шамалас
қондырғымен қатты анық ерекшелеуге болады. Бірақта шынайы жағдайда
қаттың үстіндегі шөгінді жыныстардың қалыңдығын есепке алу қажет.
71
Электрлі зондтауды орындау үшін геологиялық ортаның көлбеу-қабатты
моделі қарастырылады 8]. Геоэлектрлік қима өздерінің кедергісі және
қалыңдығымен ажыратылатын екі, үш, төрт және одан да көп қабаттан тұруы
мүмкін.Өлшеу
барысында
алынатын
меншікті
кедергі
қисығы
АВ
электродының ара қашықтығына тікелей байланысты сондықтан, екіқабатты,
үшқабатты т.т. деп аталады. Бұл қисықтарды тік электрлік зондылау (ВЭЗ)
қисығы деп атайды.
Қабаттардың саны және олардың кедергіге қатынасы қисықтың ρ
κ
және
геоэлектрлік қиманың түрін анықтайды.
Екі қабатты қарапайым қимада ВЭЗ қисығының екі типі байқалады. Олар
кедергілер қатынасының бірінші және екінші қабаттарымен ρ
1
ρ
2
және ρ
1
ρ
2
сипатталады. Біршама күрделі үш қабатты қиманы тік зондтау кезінде
қабаттардың кедергісіне қатынасты нақты үш қабатты қиманы құрайтын ВЭЗ
қисығының төрт типін ажыратады. Бұл типтер келесі өрнектермен белгіленеді ;
Н (ρ
1
ρ
2;
ρ
2
ρ
3
), Q(ρ1>ρ2>ρ3), А (ρ
1
<ρ
2
<ρ
3
), K(ρ
1
ρ
2;
ρ
2
ρ
3
) . ВЭЗ
қисығының мұндай үш қабатты 3.11- суретте көрсетілген.
Көрсетілген графиктер қоректендіретін электродтарды АВ-ның шексіз
ұлғаюында алынған ВЭЗ қисығының оң тармағының жағдайы көрсетіледі.
Профильдеу мен зондтау нәтижесінің интерпретациясына зерттелетін
геологиялық қиманың параметрлерін анықтау үшін математикалық әдіс
жасалған.
Достарыңызбен бөлісу: |