Ќазаќстан республикасыныњ білім жєне ѓылым

С_к - тиісті қалыңдықтағы судың қоры

а - анықтау кезіндегі топырақтың далалық ылғалдылығы

H - қабат қалыңдығы, см, м³-ға есептелген су қорын, мм-ге айналдыру үшін 0,1 коэффициентін қолданады, себебі 1 мм су қабаты 1 гектарда 10 м³ су қорына тең.

Су балансы әр топырақ - климаттық аймақтар мен оқшау өңірде бірдей емес. Оның негізгі баптарының өзара қарым-қатынасы өзгеруіне байланысты топырақта бірнеше сулық құбылым типтері қалыптасады. Су құбылым типтерін анықтау үшін Г. Высоцкий ылғалдану коэффициентін ұсынған (К_ылғ.):

К_ылғ. = Ж/Б, мұнда,

Ж – орташа көпжылдық жауын-шашын мөлшері, мм

Б – су бетінен орташа көпжылдық булану мөлшері, мм.

Топырақтарда су құбылымының 5 типі қалыпатасқан:

1. 
   Тоңды тип – көп жыл тоңданып жатқан топыраққа тән. Тоңды аймақтарда жауын көбінесе қар түрінде жауады, жазда топырақтың беткі қабаты ғана ериді. Астыңғы тоңды қабат су өткізбейтін болғандықтан, үстіңгі қабаттар суға толады да, топырақ батпақтануға шалдығады.
   
2. 
   Шайылмалы тип: К_ылғ. 1,3 – тен жоғары. Топырақ кескіні сумен шайылған, ыза суларының ағыны болмаса, топырақ батпақтана бастайды. Мұндай судың құбылым типі ормандық күлгін, қызыл және сары топырақ типтеріне тән. Су өткізгіштігі нашар, ыза деңгейі жоғары көтерілсе, топырақ және оны құраушы жыныстар батпақтана бастайды.
   
3. 
   Кезеңді шайылмалы тип: К_ылғ. 1-ге тең. Бұл типте топырақ жыл сайын шайыла бермейді, ол тек ылғалды жылдарда шайылады. Мұндай су құбылымы сұр ормандық топырақтар мен солтүстік қара топырақты аймақтарда қалыптасқан.
   
4. 
   Шайылмайтын тип: К_ылғ. 1 – 0,7 тең. Жауын-шашын суы топырақтың тек жоғары қабаттарына әсер етеді, ал ыза терең жатады. Мұндай типте күзге қарай аса кеуіп кетеді де, ондағы ылғал мөлшері өсімдік солуына дейін төмендейді. Бұл тип қара және қара қоңыр топырақты аймақтарда қалыптасқан. Жоғары және тұрақты өнімді тек суармалы егіншілікте алуға болады.
   
5. 
   Жіпсінді тип: К_ылғ. 0,5-ден төмен. Ыза деңгейі жақын орналасқан құрғақ және шөлді дала аймақтарда қалыптасқан. Қылтүтікшелер арқылы ыза суы топырақ бетіне жетіп барып буланады. Егер ол тұзды болса, құрлық бетіне ылғал мен бірге жеңіл еритін тұздар да көтеріліп шоғырланады, сөйтіп топырақ сортаңдана бастайды. Суармалы топырақтарда ирригациялық су құбылымы қалыптасады. Топырақ мол ылғалданса, оның кескіні ызаға дейін шайылуы, ал суару аралық мезгілі ұзаққа созылса ыза суы топырақ бетіне көтерілуі мүмкін.
   

Мәдени өсімдіктердік өніп-өсуіне лайықты жағдай туғызу үшін топыраққа түсетін судың мөлшері, транспирация мен физикалық булануға кеткен шығынды теңестіру, яғни ылғалдану коэффициент санын бірге көтеру керек. Нақтылы топырақ климаттық жағдайда су құбылымын реттеудің өз еерекшелігі бар. Мысалы, тұрақсыз ылғалданатын және ылғалға тапшы шөлді аймақтарда су құбылымын реттеудегі ең басты мақсат – топырақта жиналған ылғалды сақтай отырып, оны тиімді пайдалану. Топырақта ылғалды жинау тәсілдерінің бірі – қыста қарды, көктемде – еріген суларды ұстау. Ол үшін ықтырмалы егіс аңызын, жасанды қар жондарын пайдаланады. Топырақ бетіндегі су ағысын азайту үшін сүдігерді, беткейлерді көлденең жыртады, ауылшаруашылық дақылдарын жолақтап орналастырады, топырақты шұңғылдап өңдейді, т.б. тәсілдер қолданады. Топырақтағы су қорын молайтуда таза немесе қара сүрінің маңызы зор. Мұндай сүрілерде өңделген топырақ қабатында ылғал қоры, басқа ауыспалы егіс танаптарына қарағанда 1,5 – 2 есе артық.

Ылғалды сақтап жинауда озат агротехнологияны пайдаланған жөн: көктемде топырақ бетін немесе тырмалап, ылғалды жабу арқылы топырақты физикалық буланудан, яғни ылғал шығынынан сақтауға болады. Тұқым себілгеннен соңыра топырақты дөңбекпен тығыздайды. Бұл тәсіл топырақтың қылтүтікшелері арқылы ылғалды төменнен жоғары көтеру мақсатымен жүргізіледі. Осылай сумен қамтамасыз етілген тұқым тез өнеді. Топырақтағы ылғалды үнемді және тиімді пайдалануға органикалық және минералдық тыңайтқыштар да себептеседі.

Шөл дала мен шөлді аймақтарда топырақтың су құбылымын жақсартудың басты жолы – суару, яғни егіске қолдан су беру. Әрине, оның мөлшері өсімдік сұранысына сай, ал тәсілі әлбетте топырақты шайылу мен сортаңданудан сақтайтындай болғаны керек.

1. 
   Гедройц К. Таңдамалы шығармалар, 1965.
   
2. 
   Горбунов Н. Минерология және топырақтың коллоидты химиясы, 1974.
   
3. 
   Качинский Н. Топырақ физикасы, 1965, 1970.
   
4. 
   Кононова М. Топырақтың органикалық заты, 1963.
   
5. 
   Орлов Д. Топырақ химиясы, 1985.
   
6. 
   Роде А. Топырақ ылғалы туралы ілім негіздері, 1965, 1969.
   
7. 
   Тазабеков Т. Тазабекова Е. Топырақ құнарлығы, 1995.