Қазақстан республикасының энергетика және минералдық ресурстар министрлігінің геология және жер қойнауын пайдалану комитеті пайдалы қазбалар қоры жөніндегі мемлекеттік комиссия

 
49 
атап  айтқанда  пайдалы  қазбалар  құрамы  қатысты 
түрде  төмен  штокверковтық  типті  кен  орындары 
үшін  жағдаулық  құрамды  пайдалануға  рұқсат 
етіледі. 
Ол 
пайдалы 
компонент 
құрамымен 
айқындалады,  ал  кешенді  кен  орындарында  - 
жоғарғы  алынатын  құны  бар,  шартты  негізгі 
компонент құрамына келтірілген, өнеркәсіптік мәнге 
ие,  пайдалы  компоненттер  құрамының  сомасымен 
айқындалады. 
Негізгі  компонентті  жағдаулық  нұсқалар 
бойынша  қорларды  көмкеру  кезінде  кешенді  кеннің 
кен  орындары  бойынша  құрамына  келтіру  кенді 
денелердің  одан  да  тиімді  шекараларын  және 
қорларды  есептеудің  басқа  да  параметрлерін 
анықтауға  мүмкіндік  береді  және  сәйкесінше, 
оңтайлы  техникалық-экономикалық  көрсеткіштерді 
айқындауға 
қол 
жеткізеді. 
Шартты 
түрге 
келтірілмеген  компоненттің  жағдаулық  құрамын 
әрбір ілеспе компоненттердің алынатын құны негізгі 
компоненттер құнымен салыстарғанда өте аз болған 
кезде  және  оларды  шартты  негізгі  компонент 
құрамына  келтіру  кен  орынының  экономикалық 
құндылығына  және  қорларын  есептеу  нәтижелеріне 
елеулі  әсер  етпеген  жағдайларда  қорларды  есептеу 
үшін анықтауға болады. 
Слюда, асбест және басқа да осындай пайдалы 
қазбалардың  кен  орындары  бойынша  пайдалы 
компоненттің  шартты  сұрыпының  жағдаулық 
құрамын 
(шығысын) 
белгілеу 
қажет. 
Бұл 
кондицияларды  анықтау  және  қолдану  кезінде 

 
50 
шикізаттың  сұрыптық  құрамын  тиімді  есепке  алу 
қажеттілігімен  туындап  отыр,  себебі  әртүрлі 
сұрыпты  тауарлық  өнімге  бағалар  кең  аяда 
ауытқиды,  ал  кеннің  сұрыптық  құрамы  әртүрлі  кен 
орындарында әркелкі болып табылады. 
Жағдаулық  құрам,  әдетте,  жағдаулық  құрам 
мәндері 
төмендегенде 
өсірілетін, 
қорлардың 
техника-экономикалық  әрнұсқалы  бағасы  негізінде 
анықталады.  Кен  орнының  табыссыз-шығынсыз 
өндірісін қамтамасыз етуші нұсқа ең оңтайлы болып 
табылады.  Егер  көршілес  нұсқалар  экономикалық 
көрсеткіштің  оң  және  теріс  мәндеріне  ие  болса, 
жағдаулық  құрамның  оңтайлы  мәні  олардың 
арасындағы интерполяциямен анықталады. 
Жағдаулық  құрамды  әр  нұсқамен  негіздеу 
кезінде  базалық  ретінде  бұрынырақ  қабылданған 
кондициялармен  бекітілген,  жағдаулық  құрамды 
қабылдау  ұсынылады.  Жағдаулық  құрамы  одан 
жоғары  және  одан  төмен  нұсқаларды  жағдаулық 
құрамның 
төмендеуі 
(жоғарылауы) 
кезінде 
саналатын кен қорының айырмасы жақын нұсқаның 
жалпы  қорынан  10%  кем  болмайтын  етіп  таңдау 
қажет. Қорлардағы айырма одан аз болса, жағдаулық 
құрамды  негіздеудің  әрнұсқалы  әдісін  қолдану 
тиімсіз  болып  саналады.  Жағдаулық  құрамның 
көршілес нұсқалары арасындағы интервалды таңдау 
кезінде 
аналог-кен 
орындары 
бойынша 
кондицияларды 
жасау 
және 
геологиялық-
экономикалық  бағалау  тәжірибесін,  сондай-ақ 
компонент 
құрамының 
сыныптары 
бойынша 
қорларды  статистикалық  тарату  туралы  деректерді 

 
51 
ескеру қажет. Әрнұсқалы есептеу кезінде жағдаулық 
құрамның 
төменгі 
шегі 
технологиялық 
факторлармен  анықталады,  сондықтан  пайдалы 
компонент  тауарлық  өнімге шығарылмайтын,  құрам 
деңгейінен 
төмен 
болмайтын 
нұсқаларға 
ұсынылады.  Жағдаулық  құрамның  жоғарғыі  мәні 
төменгі өнеркәсіптік құраммен шектеледі. 
Жағдаулық  құрам  нұсқаларының  санын  оның 
мәнінен  оптималды  бірмәнді  техника-экономикалық 
негіздеме  үшін  жеткілікті  болатындай,  бірақ  үштен 
кем болмайтындай етіп таңдау қажет. Оптималдыдан 
жоғары,  сондай-ақ  одан  төмен  жағдаулық  құрамы 
бар нұсқалар бойынша есепті жасау қажет. 
Жағдаулық құраммен бірге нұсқаулық әдіспен 
қорлар  есебінің  көмкерілуін  анықтау  кезінде 
есептелетін басқа да параметрлер есептелгенде (руда 
денесінің  төменгі  қалыңдығы,  руда  ішіндегі 
қабаттардың жоғарғыі қалыңдығы, өңдеудің әртүрлі 
әдістеріне  арналған  қорларды  есептеу  шекарасы 
және басқалар), оларды есепті кезең ішіндегі жалпы 
табыс  максимумының  критерийі  бойынша  негіздеу 
қажет  (әдетте  ірі  және  орташа  кен  орындары 
бойынша  10-15  жыл  және  ұсақ  кен  орындары 
бойынша  бойынша  -  одан  қысқа  мерзім).  Бұл 
жағдайда  жағдаулық  құрам  мен  басқа  да  кондиция 
параметрлерін, 
сондай-ақ 
қабылданатын 
кен 
техникалық және технологиялық шешімдерді таңдау 
және  негіздеуді  көпнұсқалы  техника-экономикалық 
есептердің  нәтижелерін  салыстыру  негізінде  жүзеге 
асыру қажет. 

 
52 
Жағдаулық құрамның әрнұсқалы негізделуінде 
келесі факторларға ерекше назар аудару қажет: 
есептеу  параметрлерін  анықталуы,  сондай-ақ 
кенді  денелердің  жатыс  шартын,  морфологиясын 
және  ішкі  құрылымын  сипаттаушы,  бастапқы 
деректердің,  жағдаулық  құрамның  бағаланатын 
әрбір  нұсқаларының  әрқайсы  бойынша  пайдалы 
қазбалардың 
заттық 
құрамы 
мен 
физика-
механикалық қасиеттерінің шынайылығы; 
кен  орнын  кешенді  түрде  игеру  және 
өнеркәсіптік құндылығы бар барлық ілеспе пайдалы 
қазбалар мен компоненттерді сату есебінен алынған 
экономикалық әсерді есепке алу толықтығы; 
өндіріс  көлемдерінің,  өндіру  кезінде  пайдалы 
қазбаларды 
құнарсыздандыру 
және 
жоғалту 
көрсеткіштерінің,  минералды  шикізатты  байыту 
технологиясының  (пайдалы  компонентті  қазып  алу, 
концентрат  шығысы,  концентраттағы  компоненттің 
құрамы)  өзерісінің  динамикасының,  нұсқадан 
нұсқаға  пайдаланымдық  шығындар  мен  капиталды 
шығыстардың  негізділігі,  себебі  бұл  көрсеткіштерді 
анықтау 
кезінде 
жол 
берілген 
аздаған 
ақаулықтардың  өзі  өсірілетін  қорлардың  бағасын 
едәуір  түрде  бұрмалап,  жағңдаулық  құрамның 
оңтайлы  нұсқасын  таңдау  кезінде  қателіктерге 
ұшыратуы мүмкін. 
Қорлары  жағдаулық  құрамның  өзгеруіне 
байланысты  өзгеріске  ұшырамайтын  кен  орындары 
үшін жағдаулық құрамды нұсқамен негіздеу өзін өзі 
ақтамайды.  Мұндай  жағдайларда  ең  дәл  және 
шаруасы  аз  әдіс  талдаулық  есеп  болып  табылады. 

 
53 
Оның оптималды мәнін алдағы шығындардың өтелуі 
негізіне құру қажет. 
58. Жиекті  қазбадағы  компоненттің  төменгі 
құрамын  кенді  денелердің  жиектік  бөліктерінде 
пайдалы  компоненттердің  құрамының  заңды  азаюы 
байқалғанда  реттеу  қажет,  себебі  ол  есептен 
өнеркәсіптік  емес  қорларды  шығарып  тастау 
мақсатында  жайылу  және  құлау  бойынша  пайдалы 
қазбаларды жиектеуге арналған. 
Жиекті  (көмекруші)  қазбада  төменгі  құрам 
есептерін әрнұсқалы әдіспен немесе талдаулық түрде 
орындау қажет. 
59. Жалпы  геологиялық  шекараларда  және 
кенді  денелер  (сілемдер)  қуаты  бойынша  қорларды 
есептеу үшін оларды жиектеу критерийлерін негіздеу 
қажет.  Атап  айтқанда,  желістік  пегматиттік  кен 
орындары  және  метасоматиттердің  даму  аймағына 
байланысты  алтын,  сирек  және  түсті  металлдар  кен 
орындары  бойынша,  минералды  құрамы  мен  кенді 
специализациясы бойынша әртүрлі түзінділер болған 
жағдайда, 
минералогиялық-петрографиялық 
белгілердің 
жиынтығы 
анықталады, 
олардың 
негізінде  кенді  денелердің  геологиялық  шекаралары 
белгіленеді. 
Егер  жекелеген  учаскелерде  өнеркәсіптік 
рудалану  контактілі  метасоматикалық  өзгертілген 
жыныстар аймағында да (сирек металлды желілік кен 
орындарындағы  грейзенизация  аймақтары  және 
басқа) байқалса, нақты геологиялық шекаралары бар 
кенді денелерді жиектеуге арналған критерийлермен 
қатар  кондицияларда  метасоматикалық  өзгертілген 

 
54 
ілеспе  жыныстар  аймағында  руда  қорларын  есептеу 
үшін жағдаулық құрамды бекіту қажет. Оны анықтау 
тәртібі геологиялық  шекаралары жоқ кенді денелері 
бар кен орындарын анықтау тәртібіне сәйкес. 
60. Пайдалы 
компоненттің 
төменгі 
өнеркәсіптік  құрамы  -  бұл  минералды  шикізаттың 
алынатын  құндылығы  өндіріс  өтелімдігі  нөлге  тең 
болғанда  тауар  өнімін  алуға  барлық  шығындардың 
өтелуін  қамтамасыз  ететін  құрам  болып  табылады. 
Ол  есептік  блоктарда  қорлардың  баланстық 
тиістілігін анықтау үшін критерий ретінде алынады 
және  келесі  қатынас  негізінде  аналитикалық  түрде 
анықталады: 
С
мин
=
ЦИр
100
З
, 
мұндағы C
мин
 - пайдалы компоненттің төменгі 
өнеркәсіптік  құрамы,  %  (егер  ол  тонна  граммен 
(бұдан былай – г) немесе куб метрмен (бұдан былай – 
м
3
)  белгіленсе,  алымнан  100  көбейткіші  алынып 
тасталады); 
З
  -  1  т  кеннің  өндірісі  мен  өңделуіне 
толық  пайдаланымдық  шығындар, $; 
Ц
-  кендерді 
өңдеу кезінде алынатын тауарлық өнім бірлігін сату 
бағасы,  $); 
И
-  пайдалы  компонентті  минералды 
шикізаттан тауарлық өнімге тура айналдыру, бірлік 
үлестері; 
р
-  өндіру  кезінде  құнарсыздандыруды 
ескеруші коэффициент, бірлік үлестері. 
төменгі 
өнеркәсіптік 
құрам 
алынатын 
тауарлық  өнімге  байланысты  келесі  формула 
бойынша анықталады: 

 
55 
тауарлық  концентраттарға  дейін  өңделетін 
кен 
үшін, 
концентраттар 
бағасы 
пайдалы 
компонентің бекітілген құрамымен белгіленгенде 
С
мин
=
Ир
Ц
а
З
к
1
 
концентраттар 
құрамындағы 
пайдалы 
компоненттерге баға кезінде 
С
мин
=
р
И
И
И
З
Ц
З100
о
о
д
грр
м.кон.









 
байыту шегі қосылған тауарлық металлға дейін 
өңделетін кен үшін 
  
С
мин
=
р
И
И
И
И
И
З
З
З
Ц
100
З
м
о
м
о
д
грр
тр..к.
м
м











 
байытусыз 
тауарлық 
металдарға 
дейін 
өңделетін кен үшін 
С
мин
=


р
И
И
И
З
З
Ц
100
З
З
З
м
м
д
грр
м.кон.
м
м.год
тр..р.
д













,
 
мұндағы 
З
–  геологиялық  барлау  жұмыстарын 
өтеу  шығындары  қосылмаған  1  т  кенді  өндіру  және 
байыту  шығындары  (
д
З
–  тек  қана  өндіру 
шығындары), 
$; 
1
З
– 
геологиялық 
барлау 
жұмыстарын  өтеу  шығындары  қосылған  1  т  кенді 
өндіру және байыту шығындары, $; 
м
З
–1 т тауарлық 
металға 
металлургиялық 
шектеулі 
бойынша 
шығындар,  $;
год
.
м
З
–  сондай  $/1 т  рудаға  бастапқы 

 
56 
кезеңдерде;  және  З
м.кон.
  –сондай,  $  /1 т  металдың 
соңғы  кезеңінде; 
.
к
.
тр
З
мен 
.
р
.
тр
З
-  1  т  тауарлық  кенді 
тасымалдауға және 1 т тауарлық металға есептегенде 
концентратты  тасымалдау  шығындары,  $; 
грр
З
–  жер 
қойнауындағы  1  т  металлға  геологиялық  барлау 
жұмыстарына  шығынды  өтеу  нормативі,    $; 
к
Ц
, 
.
кон
.
м
Ц
және 
м
Ц
–  құрамында  металл  (а)  бар  1  т 
концентраттың,  концентраттағы  металдың  және 
тауарлық  металдың  бағасы,  $; 
д
И
, 
о
И
, 
м
И
–  өндіру, 
байыту және металлургиялық өңдеу кезінде металды 
алу, бірлік үлестері. 
Геологиялық  барлау  жұмыстарына  жұмсалған 
шығындарды  өтеу  мөлшерлемелері  анықталмаған 
жағдайларда,  жоғарыда  берілген  формулалардағы 
о
д
грр
И
И
З
, 
м
о
д
грр
И
И
И
З
және 
м
д
грр
И
И
З
 мәндері ескерілмейді. 
Жайылу сипаты есептік блоктардың әрқайсы 
бойынша 
аршу 
коэффициентін 
анықтауға 
мүмкіндік  беретін,  ашық  әдіспен  өндірілетін 
кеннің  (шашыранды)  кен  орындары  бойынша 
(мысалы,  терең  емес  -  және  жайдақ  жатқан 
шашылымдар,  қатты  пайдалы  қазбалар  кен 
орындары  немесе  дербес  карьерлермен  өңделетін, 
қатысты кішігірім жеке кенді денелермен берілген 
кен  орындары  бойынша),  төменгі  өнеркәсіптік 
құрамды  сәйкес  есептік  блоктың  (кенді  дененің) 
аршу  коэффициентін  ескере  отырып  анықтау 
қажет.  Бұл  үшін  ең  алдымен  нөлдік  аршыма 
кезіндегі  шығындарды  есептей  отырып,  төменгі 
өнеркәсіптік  құрам  анықталады,  алынған  мән 

 
57 
бағаланатын  есептік  блоктың  (кенді  дене, 
шашыранды)  аршу  коэффициентін  есепке  ала 
отырып 
есептелетін, 
аршу 
жұмыстарына 
шығындарды өтейтін құрамға көбейтіледі. Есептер 
келесі формулалар бойынша жүргізіледі: 
нөлдік  аршу  кезінде  төменгі  өнеркәсіптік 
құрам 
С
мин.н.в.
=
ЦИр
100
З
н..в.
 
бағаланатын 
блок 
бойынша 
төменгі 
өнеркәсіптік құрам (кенді дене, шашыранды) 
С
мин
=
ЦИр
)100
З
К
(З
в
в
н..в.

, 
мұнда  С
мин.н.в.
  –  нөлдік  аршу  кезінде  төменгі 
өнеркәсіптік құрам, %, (г/т, г/м
3
); З
н.в.
 – нөлдік аршу 
кезінде  кеннің  (құмдардың)  1 т,  м
3
  өндіру  және 
өңдеуге жұмсалатын шығындар, $; К
в
 – бағаланатын 
блок бойынша аршу коэффициенті, т/т, м
3
/м
3
, м
3
/т; З
в
 
– аршудың 1 т немесе 1 м
3
 шығындар, $. 
Төменгі өнеркәсіптік құрамды есептеу кезінде 
ілеспе компоненттер мен ілеспе пайдалы қазбаларды 
пайдаланудан  алынатын  экономикалық  әсерді 
оларды  сату  есебінен  алынатын,  қосымша  табысты 
(өндірілетін  кеннің  1  т  тиесілі)  пайдаланымдық 
шығындардан шегеру жолымен есептеу ұсынылады. 
61. Есептеу 
блогындағы 
төменгі 
құрам 
бәсеңдеуші  (сәйкес  техника-экономикалық  негіздеу 
кезінде)  немесе  шикізат  ресурстарымен  нашар 
қамсыздандырылған  кәсіпорындарымен  өндірілетін 
кен  орындары  үшін  кондицияларды  жасау  кезінде 
реттеледі. Ол барлық жоспарланған пайдаланымдық 

 
58 
шығындардың  өтелуі  қағидасынан  есептеледі  және 
төменгі  өнеркәсіптік  құрамды  есептеу  үшін 
қолданылатын 
сәйкес 
формула 
бойынша 
анықталады. Бұл ретте өндіру бойынша шығындарға 
тек 
өзіндік 
құнының 
бағаланатын 
блоктар 
жасақтамасына байланысты элементтерін ғана енгізу 
қажет. 
62. Кен  орнында  технологиялық  қасиеттері 
бойынша  ерекшеленетін  және  жеке  өндіру  және 
өңдеуді (немесе қатаң дозаланған шихтовканы) талап 
етуші  пайдалы  қазбалардың  бірнеше  табиғи  түрлері 
болған 
жағдайда, 
статистикалық 
немесе 
геометризацияланған  контурда  олардың  қорларын 
жеке  есептеуге  арналған  параметрлерді  анықтау 
қажет. 
Типтер  мен  сұрыптар  бойынша  пайдалы 
қазбалардың  қорларын  есептеу  үшін  қажетті 
жағдаулық құрамдар мен басқа да параметрлерді осы 
Басшылықпен  реттелетін  тәртіпте  кеннің  әр  түрі 
бойынша анықтау қажет. 
Кенді емес шикізат (отқа төзімді балшық және 
керамикалық  балшықтар,  әктас  және  әртүрлі 
қолданысқа 
арналған 
басқа 
да 
карбонатты 
жыныстар,  формалау,  шыны  құмдары  және  тағы 
сондайлар)  кен  орындары  бойынша  әртүрлі 
өнеркәсіптік сұрыптардың қорларын есептеу кезінде 
бөлу  мемлекеттік  стандарттарға  сәйкес  жүргізіледі, 
ал  олар  болмаған  жағдайда  –  салалық  стандарттар 
немесе техникалық шарттар негізінде. 

 
59 
63. Кешенді  кеннің  пайдалы  компоненттерінің 
құрамдарын  шартты компоненттер  құрамына келтіру 
үшін аудармалық коэффициенттер қолданылады. 
Минералды шикізаттың (слюда, асбест) әртүрлі 
сұрыптарының  құрамдарын  негізгі  шартты  сұрып 
құрамына  келтіруге  арналған  коэффициенттерді 
олардың бағасы қатынасынан анықтау қажет. 
І  компонент  құрамын  бас  j  компонент 
құрамына  келтіру  үшін  келесі  формулаларды 
пайдалану ұсынылады: 
Тауарлық  концентраттарға  дейін  өңделетін 
кен үшін 
К
i/j
=
оj
оj
дj
гррj
j
оi
оi
дi
гррi
i
И
И
И
З
Ц
И
И
И
З
Ц
















 
байыту  шегі  қосылған,  тауарлық  металдарға 
дейін өңделетін кен үшін 
К
i/j
=
мj
оj
грj
мj
мj
оj
дj
j
грр
j
мi
оi
грi
мi
мi
оi
дi
гррi
i
И
И
З
З
И
И
И
З
Ц
И
И
З
З
И
И
И
З
Ц






















 
тауарлық металдарға дейін өңделетін кен үшін 
(байытусыз) 
К
i/j
=
мj
м.кон.j
мj
дj
j
грр
j
мi
м.конi
мi
дi
гррi
i
И
З
И
И
З
Ц
И
З
И
И
З
Ц




















. 

 
60 
Минералды  шикізаттың  (слюда,  асбест  және 
тағы сондай) жеке сұрыптарын (іс) негізгі шартты 
сұрып  (jс)  құрамына  келтіру  үшін  мына 
формуланы 
пайдалану 
ұсынылады:     
jc
ic
jc
/
ic
Ц
/
Ц
К

. 
64. Аударымды 
коэффициенттер  көмегімен 
шартты компонент құрамын есептеу кезінде пайдалы 
қазбалардың  қабылданған  өңдеу  технологиясы 
бойынша  өнеркәсіптік  шарттарда  олардың  алыну 
мүмкіндігін анықтаушы шектен төмен болмайтындай 
құрамда,  олардың  компоненттерін  есепке  алу  қажет. 
Бұл  шекті  құрамдар  шартты  компонент  құрамына 
келтіру  кезінде  есепке  алынатын  компоненттердің 
төменгі құрамы ретінде кондицияларда белгіленеді. 
65. Байытусыз 
қолданылатын 
пайдалы 
қазбалардағы  зияны  қоспалардың  жол  берілетін 
құрамын  мемлекеттік  және  салалық  стандарттарың 
техникалық 
шарттардың 
және 
басқалардың 
шектеулеріне  сәйкес  бекіту  қажет.  Бұл  шектеулер 
кеніштің  жұмыс  кемерінің  биіктігіне  сәйкес  келетін 
барлау  қазбасының  интервалына  немесе  есептеу 
блогына сәйкес келеді. 
Байытылатын  (қайта  өңделетін)  пайдалы 
қазбадағы  зиянды  қоспалардың  құрамы  жоғары 
болған 
жағдайда 
зиянды 
компоненттердің 
жоғарғыі жол берілетін құрамын осы құрамдармен 
кондициялық  дайын  өнімді  алу  мүмкіндігін 
растайтын  өткізілген  технологиялық  сынақтардың 
нәтижелері бойынша бекіткен дұрыс. 

 
61 
66. Қорларды  есептеу  контурына  қосылатын 
пайдалы 
қазбалардың 
денелерінің 
төменгі 
қуаттылығын  пайдалы  қазбалар  қорын  жер 
қойнауынан 
шығарып 
алу 
толықтығының 
экономикалық  пәрменділігін  қамтамасыз  ететін 
әзірлеу тәсілдері мен жүйелерінің осы кен орнына 
қолдану  тиімділігенен  шыға  отырып  анықтау 
қажет.  Оны  тау  кен  техникалық  негіздеу 
барысында мыналарды есепке алған жөн: 
пайдалы  қазбалар  денелерінің  жату  шартын, 
олардың  морфологиясы  мен  көлемдерін,  ішкі 
құрылысы  күрделелегі  мен  созылу  және  құлау 
бойынша  өзгеру  деңгейі,  кен  орнының  өндіру 
жүйесін  елеулі  түрде  таңдауға  әсер  етушілерді, 
тазарту  кеңістігінің  кеңдігін  пайдалы  қазбалардің 
жекелеген денелерінің кезекті таңдауын мүмкіндігі 
және тағы басқалар; 
өндірудің  механизациясы  үшін  жабдықты 
таңдау  және  әзірлеудің  әлдебір  жүйелерінің 
қолданы  мүмкіндігін  анықтайтын  кен  (пайдалы 
қазбаның),  сондай  ақ  сыйымды  жыныстардың 
қалыңдығы және тұрақтылығы. 
Пайдалы  қазбалардың  денелерінің  қалыңдығы 
сыныбы  бойынша  қорларды  бөлу  ереже  бойынша 
бағаланатын  өкілді  кен  орны  учаскелері,  денелер 
және есептеу блоктары бойынша анықталуы қажет. 
Оптималды  мәннің  қалыңдық  сыныптарының 
әрбірі  бойынша  тікелей  техникалық  экономикалық 
есептеулер  негізінде  бекіту  қажет.  Техникалық 
экономикалық  есептеулер  көмегімен  кен  денесінің 
оптималды  қалыңдығын  таңдау  үшін  критерий 

 
62 
ретінде  толық  кен  орны  бойынша  тиімділіктің 
қажетті  деңгейін  сақтау  барысында  қорларды 
өндіруге қосымша тартылатын соңғы тауар өнімінің 
шығынсыз өндірісі болып табылады. 
Кен  денелерінің  төменгі  қалыңдығының 
көрсеткіші (және қорларды есептеуге қосылатын бос 
жыныстар  қабатының  жоғарғыі  жол  берілетін 
қалыңдығы)  эксплуатациялық  кемерінің  биіктініне 
сәйкес  келетін  интервалға  пайдалы  компонентттің 
(шикізат сапасын реттейтін басқа да параметрлердің) 
борттық 
құрамына 
жатқызу 
шарттарымен 
ауыстырылуы  мүмкін.  Бұл  шартты  пайдалану 
кондициялық  емес  кендер  және  бос  жыныстар 
қабаттары 
бар 
кен 
денелерінің 
жиі 
ауыстырылғыштығы 
мен 
күрделі 
ішкі 
құырылысымен 
сипатталатын 
жұтаң 
жеңіл 
өндірілетін  кендерге  қатысты  ірі  кен  орындары 
бойынша,  сондай  ақ  өндірілетін  минералды 
шикізатты  орталау  бойынша  қажетті  шараларды 
сақтау барысында кендік емес пайдалы қазбалардың 
кен орындары бойынша тиімді болып табылады. 
Құрамында  пайдалы  қазбалар  жоғары  болып 
табылатын  қалыңдығы  төмен  кен  денелерін 
шекаралау  пайдалы  қазбаның  денесінің  төменгі 
қалыңдығы бекітілген кондициясынан және борттық 
құрамынан,  ал  кен денесінің  геологиялық  шекарасы 
барысында  шекті  өндірілген  төменгі  құрамынан 
шыға  отырып  метропайыз  (метрограмма)  бойынша 
жүргізу керек. 
Кондициямен, тәртіп бойынша, пайдалы қазба 
денесінің  қалыпты  (шынайы)  қалыңдығы  бекітіледі. 

 
63 
Барлау  (пайдаланымдық)  қазбамен  немесе  көлденең 
қалыңдықпен  қиысу  бойынша  төменгі  қалыңдықты 
анықтау үшін арнайы негіздеу жүргізілуі керек. 
67. Қорларды 
есептеуге 
енгізілетін 
кондициялық  емес  пайдалы  қазбалар  мен  бос 
жыныстардың  қабатының  жоғарғы  жол  берілетін 
қалыңдығын  өндірілетін  минералды  шикізатттың 
сапасына мемлекеттік және салалық стандарттардың 
техникалық  шарттар  мен  басқа  да  шектеулердің 
шарттарының 
сақталуынан 
шыға 
отырып 
өнеркәсіппен  байытусыз  пайдаланылатын  пайдалы 
қазбалардың  кен  орындары  бойынша  бекіту  қажет. 
Осы  мақсаттарда  пайдалы  қазбалардың  және 
кондициялық 
емес 
қабаттардың 
(ал 
қажет 
жағдайларда 
– 
технологиялық 
сынақта) 
қалыңдықтарының әр түрлі қатынасында өндірілетін 
шикізаттың  сапасының  есептеулерін  жүргізу  керек 
және олардың негізінде қажет етілетін сапалы тауар 
өнімінін  алу  мүмкін  болатын  қабаттың  шекті 
қалыңдығын  анықтау  керек.  Оның  көлемі  бос 
жыныстар  қабаты  мен  кондициялық  емес  пайдалы 
қазбалардың  жоғарғы  жол  берілетін  параметрі 
ретінде кондицияларымен реттелеінеді. 
Байытылуынан 
кейін 
пайдаланылатын 
пайдалы  қазбалардың  кен  орындары  бойынша 
кондициялардың  осы  параметрін  негіздеу  үшін 
жағдаулық 
құрамының 
әрбір 
бағаланатын 
нұсқаларының әрбірі бойынша қабаттардың әр түрлі 
қалыңдығы  барысында  қорларды  есептеуге  кеңес 
беріледі. 

 
64 
Кондициялардың осы параметрінің оптималды 
мәнін  таңдау  техникалық  экономикалық  есептеулер 
нұсқаларын  салыстыру  негізінде  жүргізіледі.  Бұл 
жағдайда  бірге  алынатын  пайдалы  қазбалар  мен 
компоненттердің  өндірілуінен  болатын  қосымша 
экономикалық пәрменділікті есепке алу керек. 
68. Пайдалы 
қазбалардың 
оқшауланған 
денелерінің  (учаскелерінің)  төменгі  қорларын 
қосымша  өндірілетін  қазбалар  өтуін  қажет  ететін 
және  негізгі  кен  денелерінен  елеулі  қашықтықта 
орналасқан 
оқшауланған 
кен 
денелерінен 
(учаскелерінен)  жер  асты  барлауға  тиісті  кен 
орындары  болған  жағдайда  реттеу  жүргізген 
тиімді.  Кондицияларда  осындай  кен  денелерін 
(учаскелерін)  баланстыққа  жатқызу  үшін  шарттар 
анықталады. 
Оқшауланған  кен  денелерін  (учаскелерін) 
өнеркәсіптік игеру тиімділігін анықтау барысында 
келесі формуланы пайдалануға болады: 
Q
мин
=
п
)
З
(Ц
р
З
п
и
доп

, 
мұнда  Q
мин
  –  кендегі  құрамындағы  пайдалы 
қазбалар  мен  кен  орнының  негізгі  кен  денелерінен 
олрадың  тапсырылған  қашықтық  барысындағы 
оқшауланған  кен  денелеріндегі  (учаскелердегі) 
кеннің  төменгі  қоры;  З
доп
  –  кен  денесін  (учаскені) 
аршу 
мен 
өңдеумен 
байланысты 
қосымша 
шығындар,  $;  Ц
и
  –  1  т  кенге  еспетелген  барлық 
пайдалы  компоненттердің  алынатын  құндылығы,  $; 
З
п
 
–  З
доп
 
есепке  алмағандағы  бағаланатын 
(оқшауланған)  1  т  кен  шекті  тауар  өніміне  дейінгі 

 
65 
барлау 
мен 
қайта 
өңдеуге 
жұмсалатын 
пайдаланымдық  шығындар,  $;  п  және 
р
  – 
пайдаланымдық 
шығындар 
мен 
кеннің 
құнарсыздануын есепке алатын коэффициенттер. 
Әрбір  нақты  жағдайда  нақты  деректерді 
есепке ала отырып оқшауланған кен денелерінен 
негізгі  аршу  қазбаларына  дейінгі  әр  түрлі 
қашықтықтарды 
және 
компонентердің 
құрамдарының  әр  түрлі  нұсқаларын  қарастыру 
қажет. 
69. Кенді  коэффициентін  геологиялық  барлау 
жұмыстарын  жүргізу  процессінде  кондициялық  кен 
геологиялық  немесе  кен-геологиялық  критерийлер 
бойынша 
жиектеле 
алмағанда, 
пайдалы 
компоненттердің үздікті немесе ұялы таралатын кен 
орындары  үшін  қолдану  қажет  және  қорларды 
есепке алу статистикалық түрде кенді аймақтың (кен 
сілемі,  денелері)  жиегінде  жүргізіледі.  Ол  ілеспе 
кенді  жиекте  өткен  барлық  қазбалардың  жалпы 
ұзындығына  кондициялық  құраммен  интервалдар 
қатысы  ретінде  негізінен  желілік  әдіспен  есептеу 
блоктары  бойынша  анықталады.  Пайдаланымды 
жұмыстар  болған  жағдайда  кенділіктің  аудандық 
немесе көлемдік коэффициенттері ескеріледі. 
Кенді 
коэффициентін 
қолдана 
отырып, 
қорларды  есептеу  кезінде  ілеспе  кенді  кен 
сілемдерінің  ішкі  шекараларын  анықтау  үшін 
шарттар 
негіздемесін 
(немесе 
кондиция 
параметрлерін) келтіру қажет. 
Кенді  коэффициентінің  есебіне  қосылатын 
кенді интервалдардың төменгі мөлшерлері аталмыш 

 
66 
кен  орнын  өндірудің  тиімді  жүйесі  кезінде  кенді 
денелердің  селективті  қазбасының  экономикалық 
тиімділігі 
мен 
мүмкіндігінен 
шыға 
отырып 
анықталады және кондицияларда көрсетіледі. 
Кен  орындарының  жекелеген  бөлімдерінің 
(есептік  блоктардың)  рудамен  біркелкі  қанықпаған 
жағдайында,  есептік  блоктар  үшін  кенділіктің 
төменгі  рауалы  коэффициентін  белгілеу  қажет.  Ол 
эксплуатациялық  барлау  және  оларды  селективті 
өндіру 
кезінде 
кондициялық 
кеннің 
таралу 
шекараларын  нақтылау  үшін  қажетті  қосымша 
шығындарды  есепке  ала  отырып,  кен  орнының 
геологиялық  ерекшеліктеріне,  оны  өндірудің  кен-
геологиялық  шарттары,  сәйкес  есептік  шығындар 
және  кеннің  құнарсыздануы  және  минералды 
шикізаттың  құндылығына  байланысты,  тікелей 
техника-экономикалық 
есептер 
негізінде 
анықталады. 
70. Аршыманың  шекті  рауалы  коэффициентін 
ол  жекелеген  есептеу  блоктарына  (алтынның, 
қалайы, титан, цирконий және т.б. шашылымды кен 
орындары  бойынша)  баланстық  қорларды  есептеу 
кезінде 
қолданыла 
алатын 
жағдайларда 
кондицияларда белгілеген дұрыс. 
Әрбір  есептеу  блоктары  бойынша  аршу 
коэффициентін 
анықтау 
болмаған 
жағдайда, 
қорларды 
есептеу 
карьердың 
экономикалық 
негізделген жиектерінде жүргізіледі. 
Жер  асты  өндіріс  шарттары  үшін  қорларды 
есептеудің 
жоғарғы 
тереңдігін 
терең 
деңгейжиектерде  өсірілетін  қорларды  шығынсыз 

 
67 
өндіру  шарттарынан  шыға  отырып,  пайдалы 
қазбаның  өндірілу  құны  мен  өндіріс  шығынын 
ескеріп,  тікелей  техника-экономикалық  есептер 
негізінде анықтау ұсынылады. 
71. Геологиялық-техникалық  зерттеулер  мен 
техника-экономикалық  есептер  жиынтығы  негізінде 
кешенді  кен  орындары  бойынша  кондицияларда 
негізгі,  сондай-ақ  ілеспе  пайдалы  қазбалар  мен 
компоненттер  қорларының  есебіне  шектеу  қою 
қажет  және  олардың  тізімдемесін  жасау  керек 
(кеннің әрбір технологиялық түрі үшін жеке). 
Ілеспе пайдалы қазбалар мен компоненттердің 
зерттелу  деңгейі  кен  орындарын  кешенді  зерттеу 
және  ілеспе  пайдалы  қазбалар  мен  компоненттер 
қорларын 
есептеу 
бойынша 
қолданыстағы 
нормативті құжаттармен реттеледі. 
Өнеркәсіптік  мәні  бар  барлық  ілеспе  пайдалы 
қазбалар 
бойынша 
(негізгілер 
сияқты) 
осы 
Басшылыққа  толық  сәйкестікте  анықталатын  өз 
кондиция параметрлерін белгілеу қажет. 
Ілеспе  пайдалы  компоненттердің  қорын 
есептеу  және  жиектеуге  арналған  кондицияларды 
концентрациялары  жоғары  учаскелер  (есептік 
блоктар)  болған  жағдайда  және  олардың  біркелкі 
таралмауы  кезінде,  сондай-ақ  мұндай  учаскелердің 
селективті  өндірісі  мен  тауарлық  өнім  алу  үшін 
оларды  жеке  өңдеу  технологиялық  жағынан  мүмкін 
болғанда  және  экономикалық  жағынан  тиімді 
болғанда бекіту ұсынылады. 
Кенді  селективті  өндіру  немесе  ілеспе 
компоненттерінің  құрамы  жоғары  концентраттарды 

 
68 
жеке  байыту  мен  өңдеу  мүмкін  болмаған  немесе 
тиімсіз 
болатын 
жағдайларда, 
ілеспе 
компоненттердің 
шекті 
құрамдары 
бойынша 
кондициялар  параметрлері  белгіленбейді.  Мұндай 
ілеспе компоненттер жер қыртысында нақты болған 
кезде  олардың  баланстық  қорларын  есепке  алу 
тиімділігін  технологиялық-экономикалық  бағалау 
негізінде анықтау қажет. 
72. Көмір  мен  жанатын  тақтатастар  қорын 
есептеу  үшін  кондицияларда,  жоғарыда  аталған 
параметрлермен қатар, келесілерді негіздеу қажет: 
көмірдің  жоғарғы  күлділігі  Ad  (тақтатастар 
үшін  –  құрғақ  отынға  аударылған  жанудың  төменгі 
жылуы  Qsd).  Құрылымы  күрделі  қыртыстар  үшін 
(немесе  селективті  өндірілетін  олардың  бір  бөлігі 
үшін)  қосымша  –  көмірдің  (тақтатастың)  қыртыс 
ішілік  жыныстық  қабаттармен  немесе  жабынның 
тұрақты емес жыныстарымен және қыртыс қабатымен 
ластануын 
ескере 
отырып, 
жоғарғы 
орташа 
қыртыстық күлділік есептеліп, белгіленеді; 
олар бойынша қорларды есептеу қажет болатын 
ілеспе  компоненттердің  тізімі  (пайдалы  қазбалардың 
технологиялық  типтері  бойынша  жекелеп),  ал  қажет 
болған  жағдайда  –  қимасы  немесе  есептеу  блогы 
бойынша бұл компоненттердің төменгі құрамы; 
кен-геологиялық  шарттардың  аса  күрделі 
болуына  байланысты  немесе  қорлардың  көлемінің 
аз, ыдыраңқы болуы, оларды шартты отынға келтіру 
арқылы  интенсивті  бұзылуы  салдарынан  өндіріле 
алмайтын  қыртыстар,  учаскелер  мен  блоктардың 
тізімі; 

 
69 
көмір (тақтатастар)  сапасы бойынша арнайы 
шектеулер:  қызуы,  шығысы,  шайыры,  құрамында 
күкірт, фосфор және басқа да зиянды қоспалардың 
болуы. 
Кондициялардың геологиялық, кен-техникалық 
және  экономикалық  негізделуі  кезінде  басқа  да 
параметрлердің болуы мүмкін. 
Кондициялардың  тиімді  әрнұсқалы  есептер 
әдісімен  анықталады.  Қарастырылатын  нұсқалар 
қатарына 
кондиция 
көрсеткіштерінің 
мәндері 
тиімдімен  салыстырғанда  шамамен  көп  және  аз 
мөлшермен берілетін мәндерді де қосу қажет. Күлдің 
жоғарғы 
күлділігінің, 
қыртыстардың 
төменгі 
қуатының 
және 
кондициялардың 
басқа 
да 
көрсеткіштерінің  тиімді  нұсқасы  кәсіпорын  қуаты, 
капиталды  салымдар,  өндірудің  өзіндік  құны  және 
басқа  да  техника-экономикалық  көрсеткіштерінің 
нұсқаларының  талдауы  мен  салыстыру  негізінде 
таңдалады. 
73. Техногенді  кен  орындарының  қорларын 
есептеу  және  көмкеру  үшін  табиғи  кен  орындарына 
арналған  кондиция  көрсеткіштері  қолданылуы 
мүмкін.  Техногенді  кен  орындарының  қорларын 
есептеуге 
арналған 
кондицияларды 
пайдалы 
қазбалардың негізгі (табиғи) түріне кондициялармен 
тығыз  байланыста  жасау  және  бекітілген  тәртіпте 
бекіту  қажет.  Бұл  ретте  ең  алдымен  өндіру  және 
өңдеу  қалдықтарын  дербес  пайдалану  немесе  бұл 
ауданда  шикізат  базасы  шектелген  немесе  азайған 
өнімді  дайындауға  арналған  шихта  компоненті 
ретінде пайдалану мүмкіндігін бағалау ұсынылады. 

 
70 
Кондициялардың 
қабылданған 
нұсқалары 
бойынша  жиектерді  орнатқан  соң,  С
1
  және  С
2
 
санаттарының 
қорларын 
есептейді, 
пайдалы 
компоненттер  мен  зиянды  қоспалардың  орташа 
құрамын  анықтайды.  Өндірістің  кен-өнеркәсіптік 
қалдықтардың 
барлық 
қорлары 
белгіленген 
кондицияларға сәйкес ҚМК-да бекітілуі тиіс. 
74. Балансталған  қорларды  есптеуге  арналған 
кондициялар  негізделген  жағдайда  және  қажет 
болған жағдайда оларды келесі рет өндіру үшін жер 
қойнауында  сақтаудың  мүмкіндігі  сәйкес  техника-
экономикалық  есептермен  расталған  және  ілеспе 
өндіру,  қоймалау  және  болашақта  пайдалану  үшін 
сақтау  тиімділігі  расталған  жағдайда  бекітіледі.  Бұл 
ретте жер қойнауында немесе баланстық қорлардың 
арнайы 
үйінділерінде 
сақтау 
қажеттілігіне 
байланысты, 
баланстық 
қорларды 
өңдеудің 
қымбаттау мүмкіндігін ескеру қажет. 
 
 

жүктеу/скачать 1,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: