) Абылайдың Жоңғармен, Қытаймен, Ресеймен қарым-қатынастары

ды. Оган атакты Үмбетей жырау косылды. Бегенбай баск- арган 10 мың әскер колы Түркістанның 
Солтустiк жагына, Созак бекінісіне барып бекінуге тиісті болды. 
Екiншi колды Жәнібек батыр баскарды. Ол Сыдария- нын төменгі сағасына карай бет түзеді. Оған 
Тәтіқара жы- pay косылды. 
Үшінші, негiзгi колды Абылайдын өзі баскарды. Жо- рыкка катынаскандар Шиелі, Жанакорган 
бойымен Түрк- iстаннын күнбатыс жағына карай жылжыды. Бул топка казактын атышулы 
батырлары Кабанбай, Баян, Сырым- бет, Малайсары, Жанузак, Жәпек, т. б. кiрдi. Букар жы- pay 
наукастанып келе алмагандыктан, топка 17 жасар Кетеш акын косылды.Бұл соғыс екі айға созылды. 
Казак әскерлері Жанакор- ганды, Шымкенттi жаудан тазартып, Түркістанға таяп бар- ды. Бөгенбай 
баскарган әскерлер Созак пен Сайрамды бо- сатты. Батыр Баян Талас өзеніне тақау барды. Жәнібек 
батырдың әскерлерi каракалпак жерiн босатып, калмактар- ды Сырдын жогаргы сагасына 
шегіндірді. Амалы таусыл- ган Цэван Доржи Абылайдан бiтiм сұрауға мәжбүр болды. 
Келiсiм бойынша Созақ, Сайрам, Манкент, Шымкент калалары Казак хандыгы карамағына өтті. 
Түркiстан кала- сы туралы мәселе кейiнiрек шешiлетiн болды. Абылай бул тудын амалын істеді. Ол 
Ресеймен карым-катынасты да ұлғайтты. Абылай хан казак жерiн, казак халкын көршілес күшті 
елдердiн /Ресейдiң, жонгарлардын, Кытайдын/ кауп- iнен коргап калуга улкен еңбек сiңiрдi. 
Батырлығы, ұйым- дастыру шеберлігі, саясатшылығы аркасында казак халкы- нын елдігін сақтау 
үшін көп жұмыс тындырды. 
1771 жылы Әбілмәмбет хан өлгеннен кейiн, Түркістан- да Кожа Ахмет Иассауидын мешiтiнде хандар 
мен сұлтан- дар бас косып, Абылайды ак жылкы сойып, ак киізге орап, Орта жуздiн ханы етiп 
көтердi. Бiрак Абылай өзін казак- тардын үш жузiнiн ханымын деп есептеді.
Көптеген халықтық эпостарда және жырларда Абылай ханнын iс- әрекеттері жарқын суреттелген. 
Ол XVIII ғ. қазақ халқының ұлы билеу- шісі ретінде қарастырылады. 30 ж. бас- тап ол көрші елдермен 
келісімдерге катысып, казактардын негiзгi әскери жорыктарын баскарды. 
[1740 ж. Абылай жонгар мемле- кетімен бейбiт келiсiмге келiп, казак- тарға Сырдария манындагы 
калалар- ды кайтарып береді. 60-ж. ол Ресей және Қытаймен дипломатиялык байланыстар 
жасайды және оларды бiр-бiрiне карсы пайдалана отырып, өзінің жерін көршiлерiнен қорғап калу 
саясатын жүргізді. Оның XVIII ғ. ортасындағы белсенді сырткы сая- саты Ресейдi ойландыра бастады. 
Абылайдын сырткы саяси кызметiн анду максатында отаршылдык әкiм- шілік жергілікті 
губернаторларға бір- неше тапсырмалар береді. Орынбор губернаторы А. Давыдовка берілген шет 
iстер Коллегиясы тапсырмасын- да ..... Улы Императордын жарлығын орындауда басты және 
манызды iстер мыналар: 1. Абылай сұлтанның Орта кыргыз-кайсак ордасындағы ешбір окиганы 
кагыс жiбермеу, бакылау...>> айтылган. (1759) туралы 
Абылай ханнын көреген және ер- журек саясатынын аркасында XVIII ғ.көшпелі этностардың iшiнде 
казактар алдынғы орынға шықты. Осы кезенді Ш. Уәлиханов былай бағалайды: «Қа- зактардын 
аңыздарында Абылай кере- мет жоғары орын алады, Абылайдын ғасыры қазақтын ерлiк ғасыры 
болып табылады». 
Казак хандарының iшiнде Абы- лайға дейiн де және одан кейiн де ешбір хан мұндай шексіз билікке 
ие бола алмады. Абылай Қазақстанда және одан тысқары жерде көреген әрi акылды саясаткер 

ретiнде танылды. зак- Корыкпайтын жау жүректігі, даныш- тар- пан көрегендігі, әскери акыл-
айласы, сей бойындағы күш-куат, өткір ойы, да- рынды дипломат болганы онын бүкіл казак 
когамын билеуге лайыкты ка- сиеттері еді. Онын дипломатиялық кабiлеттiлiгi, жеке басының ерлігі 
мен F. батылдығы күрделi заманда айқын көрiнедi. Абылай мұсылмандық білім алған, сауатты ел 
билеушiсi болды. 
1755-1757 жж. Қытай Жоңғарияны жаулап алып, содан соң Қазақстан- ip- нын шекарасына 
жакындайды. Оған op себеп казактын көсемдері Абылайдын бастауымен жеңiлген жоңғарларды 
колдап тұрады. Олар калмактардын сонгы ханы Әмірсананы Қытайға ep бермей, кайта Кытай 
әскерлерiне соғыска катысады (1756 ж.). P Казак билеушiлерi жонгар мемлеке- тiн сактап калуды 
көздеді, өйткені ол Казакстан мен Қытай арасында калка ретінде еді. Абылай бастаған қазақ 
көсемдері жоңғарларды колдауға тырысты, олар калмактардын сон- ғы ханы Әмірсананы 
кытайларга ус- тап бермедi, тiптi кытай әскерлері- не карсы тұруға да мәжбүр болды (1756-1757 
жж.). Казак билеушiлерi Казакстан мен Қытай арасындағы буферлік роль аткарган осы мемлекет- тi 
сактап калуга умiт артты. Жоңғар мемлекетiнiн кұлауы аймақтағы сая- си ахуалды түбегейлі өзгертті. 
Орта және Ұлы жүздер баскыншылык жоспарды көздеген Цинь империя- сынын Казакстанга 
катысты орасан зор агрессиясына бетпе-бет келдi. 1756 жылдың көктемінде Абылайға Әмірсананы 
ұстап беруді үзілді-ке- сiлдi талап еткен грамота жiберiлдi. Казак колбасшыларының пiкiрлерi екiге 
бөлiндi, алайда Абылай батыл бағыт ұстанып, Қытай талабынан бас тартады. 1756 ж. жазда 
Қазақстан террито- риясына маньчжур генералдары Ха- даха мен Дардана бастаган Цин ар- миясы 
басып кiредi. Казак пен Қытай арасындагы алгашкы соғыс 1756 ж. мамырында Шаған Оба 
ауданында болды. Канды шайкастан кейiн ка- зактар батысқа қарай шегінді. Келесi iрi шайқас 
Жарлы өзенінің бойын- да Қарқаралы тауларында болды. Осы шайқаста 500 казак еледі. Ше- 
гiнгендерді өкшелеген Кытай әскері Нұраның жағалауына дейiн жетiп, бiртiндеп батыска карай 
жылжи бе- редi. 1756 ж. күзде Абылай Баянауыл тауларында әскер жинап, Баянауыл-дан батыска 
карай Шідерті өзенінің бойындагы болган кезекті шайкаста Цинь әскерлерін орасан зор шығын- га 
ушыратты. Шайқас болған жердi казактар 
⟪
Шүршіт кырылған» деп атады. Қазанда Нияз тауынын 
бау- райында қытайлықтардың Бөгенбай батырдын жасақтарымен шайкасы болды. Казак 
жасактарымен болган көптеген кақтығыстар мен олардын тегеурінді карсылығы циндіктердін 
бастапкы, суык тускенге дейiн өзінің екі әскерін косу туралы жоспарын тас-талқан етті. Цинь өкіметі 
ора сан зор шығындарга, азык-туліктің жетiспеушiлiгiне және катал кыстың түсуiне байланысты 
өзiнiн әскерлерін Казакстаннан керi шакыртып алуға мәжбүр болды. Кытай және орыс 
мұрағаттарынын мәлiметтерiне кара- ганда, батысқа аттанған 20 мындык Кытай әскерінен 3 мыңға 
жуығы гана кайта оралған. 
Алайда, 1756 ж. аяғында әскери кимылдар жангыртылды және жон- гариянын территориясына 
ауысты. 1757 ж. жазында Цинь әскерлері Тарбағатай таулары аркылы казак жерлеріне басып кіреді 
және осы жерде Аягөз манында казактардын кытайлыктарга карсы сонгы шайка- сы болды. Бұдан 
кейін Қазақстан мен Кытайдын карым-катынасы территория және сауда мәселелері- не байланысты 
болды. XVIII ғ. 60- 70 жж. казактар жоңғарлардан азат етілген өз жерлерi үшiн тегеурінді 
күрес жүргізді. Алтай, Тарбағатай тауларындагы ескi коныстарына ал- дымен керей және найман 
тайпалары, ал Жетісуға үйсін одағы ұмтылды. 
XVIII ғасырдың екiншi жарты- сында Абылайдың ішкі саясаты орта- лык билікті нығайтуға 
бағытталды. XVIII ғ. 30-ж. дағдарыстан кейін сұл- тандардын рөлін көтеру онай емес еді. Абылай 
улкен кауымдарды ұлыс жүйесімен баскаруды енгiзуге тырыс- ты. Абылай хан үш жүздің негiзгi 
бөлiгiнiң басын кайта құрап, казак мемлекеттiлiгiн жаңғыртты. Орталык билікті күшейтуде Абы- лай 
ханнын жасаған екiншi бiр ша- расы өз дәуіріндегі беделді, өнерлі жеке тұлғаларга сүйену болды. 
Абы- лай ханнын жанында XVIII ғ. ұлы жыраулары Бұхар жырау, Үмбетей, Тәттiкара; батырлардан 

Қабанбай, Бөгенбай, Малайсары, атақты билер Ұлы жүздегі Төле би және Орта жүз- дегі Қазыбек 
биді көруге болады. Осы және баска да шаралар мыкты орталықтанған мемлекет құруға не- гiз 
болды. Абылай хан (1771-1781) казактын мемлекеттiлiгiн сактап, бе- рік ұстау үшін данышпандык 
саясат жургiздi. Абылай ханнын белсенді iшкi және сырткы саясатына байла- нысты Казак хандығы 
мықты және біртұтас мемлекетке айналды.1781 жылы ерте көктемде Абы- лай хан кайтыс болды 
және ол Түр- кістанда Кожа Ахмет Йасауидін ке- сенесiне жерленеді. 

жүктеу/скачать 1,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: