Қазақстан тарихшыларының Ұлттық конгресі қазақстан тарихы: инновациялық ТҰжырымдамалар мен дәуірлеу

65
честве методологии выступает положение цивилизационного подхода о выявлении самоценности об-
щества, его места в мировой истории и культуре. Обоснование национальной модели исторического 
сознания путем интерпретации своего прошлого через автохтонные механизмы исторического пове-
дения нации [1, с. 8, 12-25] следует рассматривать как расширение вектора культурно-исторических и 
антропологических исследований. 
В то же время реконструирование фактов, самих событий уже не является целью или результатом 
работы: исследовательский дискурс заключен в изучении социальной психологии как внутреннего ме-
ханизма функционирования и поведения общества на историческом отрезке времени. На этом фоне до-
статочно симптоматичными выглядят различные толкования о самом предмете истории. Еще в конце 
1980-х начале 1990-х гг. прошли серьезные теоретические дискуссии в ряде международных академи-
ческих изданий: «History and Theory», «American Historical Review» [2, с. 214-223]. Предметный разго-
вор не обошел и русскоязычный сектор научных журналов: «Общественные науки и современность», 
«Отечественная история» и другие.
Знаковой переменой можно назвать стремление придать научность истории путем интеграции ис-
следовательской работы историка в методологию точных наук, где базовым конструктом теории и вы-
водов ученого выступает принцип верификации полученных данных. Однако в отличие от естествен-
ных наук, история не имеет в арсенале средств эксперимента: даже самое основательное исследование 
может получить только фрагмент, отблеск прошлого. Но развитие идеи в истории можно проследить, 
даже имея фрагментарный материал. Таким образом, историк получает не образ происшедшего самого 
по себе, а образ его восприятия и мысленной переработки [3, с. 445]. Иначе говоря, воссоздание цель-
ной картины исторического прошлого всегда основано на отрывочных, дискретных сведениях, полу-
чаемых из исторического источника как «реализованного продукта человеческой психики» [4, с. 54]. 
Последним, собственно, и объясняется, стремление к выведению особых, в отличие от естественных 
наук, критериев научности исторического исследования. «Поскольку субъективизм («наполнение оп-
ределенным смыслом... фактов и событий прошлого»), ...чаще всего расходится с объективным ходом 
общественно-исторического развития, постольку объем истинного объективного знания... будет отно-
ситься лишь к фактам, отражающим явления реальности, а не к ее сущности» [5, с. 260]. 
Общей  платформой  озвученных  концепций  выступает  постулат  об  отсутствии  четкой  дистанци-
рованности субъект-объектных отношений в процессе исторического исследования, когда «…мы не-
произвольно подгоняем взгляды и условия прошлого к нашему собственному настоящему и передаем, 
таким образом, наше понимание прошлого» [3, с. 237]. Признавая взаимную связь и обусловленность 
совершающихся в общественной жизни событий, М. Блок мотивировал необходимость историческо-
го подхода ко всем социальным явлениям, рассматривая историю как совокупность эволюционных 
изменений[6, с.8-14]. Утверждение о том, что в исследовании социальной эволюции выражается суть 
исторического мышления, обосновывает необходимость изучения исторического многообразия соци-
альной действительности [7, с. 27]. 
Тут можно выделить две составляющие, которые способны выступить интегративной основой для 
казахстанской историографии: это признание расширения проблематики исторических исследований 
как важнейшего показателя прогресса исторической науки и на этой базе формирование новых истори-
ческих субдисциплин. Очевидно, что теоретико-концептуальной основой будет выступать исследова-
тельский потенциал анналистов, как ее основоположников М. Блока и Л. Февра, так и поздних предста-
вителей Ф. Броделя и Ж. ле Гоффа. Если же трактовка исторического процесса учеными, причастными 
к «школе Анналов» на всех этапах ее существования, отличалась критикой представлений об истории 
как событийно-описательной или «объясняющей», то в отличие от французской исторической шко-
лы, гносеологическая рефлексия казахстанских исследователей нам представляется как гармоничное 
сплетение идей постмодернизма, синергетики, и, собственно, «школы Анналов». Последнее, в свою 
очередь, позволит иначе взглянуть на предметное поле исторических исследований и как следствие 
– изменение отношения исследователя к источникам как гносео-эвристическим и культурологическим 
установкам прошлого, что уже получает место в историко-источниковедческих коллективных и моно-
графических исследованиях [8-13].
Паттерны прошлого и современность: системность научных ризом
Одной из актуальных проблем фундаментальной исторической науки выступают теоретико-методо-
логические проблемы исторического познания становления и развития государственной независимос-
ти Казахстана. В данном аспекте задача состоит не в том, чтобы дать простой фактологический анализ 
распада империи и возникновения не ее месте малых государств с идентичной предопределенностью 
судеб. Феномен Казахстана в том и состоит, что вопреки ожиданиям глубокого экономического кол-

66
лапса и, как следствие, внутренней детонации полиэтнического социума, страна сумела бескровно и 
почти без всплесков гражданского неповиновения пройти труднопреодолимый путь признания госу-
дарства в международном сообществе как равноправного члена. Даже тот короткий отрезок времени, 
за который республика состоялась как суверенное государство, лишний раз свидетельствует о том, что, 
с одной стороны, происходит осмысление истории как единого всемирного процесса, а, с другой – все 
более подчеркивается локальность всякого исторического знания.
К настоящему времени остро назрела необходимость наполнения содержания казахстанской модели 
развития в новейшее время реальным научно-историческим знанием, которое состояло бы в установле-
нии главных причин и факторов успешности преодоления постимперского этапа и выхода Казахстана 
на магистраль самодостаточности. В ряду приоритетных задач можно выделить следующие:
– унитарный характер государственного строительства как гаранта целостности страны;
– формирование казахстанского социума не как новой этнической общности, а как общности граж-
дан разных национальностей на основе их гражданского самоопределения;
– модернизация народнохозяйственного комплекса;
– обусловленность проведения поэтапных политических реформ по фарватеру экономического бла-
гоприятствования;
– становление Казахстана как реально действующего актора на международной арене.
Не секрет, что по данным направлениям, равно как и по другим аспектам новейшей истории оте-
чества ведется ожесточенная борьба мировоззрений не только среди радетелей и недоброжелателей, 
но и между настоящими патриотами страны. Во многом это обусловлено фрагментированным исто-
рическим знанием о недавнем прошлом. Поэтому задача официальной исторической науки видится в 
создании целостной картины отечественной истории конца прошлого и начала нынешнего столетия во 
всем ее многообразии. При этом необходимо выявление структурных моментов развития казахстан-
ского общества. Это позволит  представить историю как особую сферу, наделенную своей бытийной 
спецификой,  а  с  другой  –  показать  ее  упорядоченность  и,  соответственно,  изобразить  ее  как  нечто 
понятное и рациональное.
В настоящее время подобный концептуальный анализ объективного исторического процесса невоз-
можен без учета общемировой тенденции интернационализации всех сторон жизни. Для Казахстана в 
данном случае он обуславливается сопряжением двух составляющих: движения в сторонуглобализа-
ции и приверженности Республики Казахстан идеям нового евразийства. Историческая наука в этом 
отношении  уже  сыграла  важную  роль  в  качестве  мобилизующего  общественное  сознание  фактора. 
Особенность момента состояла в том, что на вызовы современности по унификации социокультурных 
процессов она предложила парадигму вхождения в будущее общечеловеческой цивилизации на основе 
сохранения имманентных черт и национальной самобытности. Одновременно она выступила против 
цивилизационного противостояния Востока и Запада, континентализма и антлантизма. 
В данном контексте задача историков состоит в модернизации этих двух понятий от уровня неко-
ей «мессианской роли» и «особого мироощущения» до понятных всем сентенций полицентрического 
мира. В пространственно-временном измерении это означает, что глобализация в историческом из-
мерении коррелирует не с новыми империями и мировыми жандармами, а с сухопутными торговыми 
маршрутами по странам-сателлитам Великого Шелкового пути, не с хронологией и картографией за-
воевательных походов, а с кросс-культурным взаимообогащением и культивацией общемировых граж-
данских ценностей. Методологические подходы здесь далеко не беспроблемны, особенно в вопросе 
о взаимоотношениях между восточной и западной цивилизациями. Роль историков в данном случае 
найти точки соприкосновения между социально-культурными реалиями, геополитическими интереса-
ми и современными ценностно-нормативными приоритетами на основе истории народов евразийского 
субконтинента. При этом следует учитывать и тот факт, что эскалация национальных и этнических 
проблем во многом явилась реакцией на тенденции нарастающей унификации духовной и материаль-
ной культуры в условиях глобализации. Историческая наука Казахстана в этом отношении может не 
противопоставить себя западной техногенной цивилизации, а выступить ее равным партнером, про-
должая вносить, но уже в более интенсивном режиме, в копилку мировых ценностей веками копив-
шийся духовно-культурный потенциал общежития и толерантности. Обуславливается это тем, что в 
глобальном знании не может быть объекта без субъекта познания и что целостность мира, человечест-
ва предполагает в своей основе взаимозависимость образов и сущностей этой целостности.
Историческое знание: звенья исследовательских новаций
Крушение советской системы, как никогда ранее, актуализировало потребность  в ретроинформа-
ции как в силу необходимости лучше познать современность, так и как воплощение преемственности 

67
исторического процесса. Понимание того, что история как прошлое находится в тесной связи с совре-
менностью, интегрирована и тесно переплетена с ней, находит отражение в общественных, экономи-
ческих, социальных, культурных, политических процессах современности.
Приоритеты исследования при понимании исторических процессов определили два фундаменталь-
ных  вектора  исторической  эпистемологии:  принятие  априори  идеи  обособленности  гуманитарного 
знания и свойственных ему особой эмпирики как доказательной основы исследований с обязательны-
ми элементами визуализации результатов работы, и второе – использование методов точных наук как 
вероятностный подход объективности и научности исторического исследования. 
Последнее часто связывают со сциентизацией истории, проведением  междисциплинарных иссле-
дований и возникновением на этой основе новых исторических субдисциплин: психоистория, история 
ментальностей, гендерная история, клиометрия и т.д.  «Методологическая революция» 60-70-х гг. ХХ 
века в западной историографии, в 1970-1980 годы получила продолжение в работах И.Д. Ковальченко, 
с именем которого заслуженно связывают становление советской школы квантитативной истории, ак-
тивной интеграции исторических исследований в методологию естественнонаучных дисциплин. 
Особенностью современного этапа истории выступает тесная интегрированность, а порой – зависи-
мость протекания исторических процессов от информационных технологий как ключевого базиса пос-
тупательного развития общества. По выражению того же М. Кастельса, информационные технологии 
формируют не только образ современного общества, но определяют модели поведения и особенности 
его развития [14, с. 23-51]. Фундаментальная черта, которую привнесли в общество информационные 
технологии – интеграция как стирание физических границ и идеологических барьеров, привносит в ис-
следование процессов современной истории целый комплекс несвойственных традиционной истории 
терминов, категорий и положений, без которых понимание современной истории порой становится 
невозможным. 
Инфоpмационные пpоцессы в истоpическом пpошлом, как сpез истоpико-тематического вектоpа ис-
следований, получают ныне свое логическое pазвитие. Пpи этом пpедлагают pазличные интеpпpетации 
самого исследовательского наppатива: от пpименимости теоpии инфоpмации в истоpии до использова-
ния синеpгетики как общей методологии исследований [15-16]. Гносеологический тезис выстpоен на 
опpеделении задач истоpического исследования. Точнее, пpедставления о том, что поскольку исследо-
вание пpошлого базиpуется на инфоpмации как таковой, то и соответственно, данная категоpия должна 
выступать интегpативной основой исследовательского посыла анализа истоpических пpоцессов. Все 
социальные  пpоцессы,  связанные  с  хpанением,  пеpедачей,  пеpеpаботкой  социальной  инфоpмации  в 
пpошлом, должны быть пpоанализиpованы с точки зpения их инфоpмационного содеpжания, матеpиа-
лизации значения, знакового выpажения, pазличий интеpпpетаций [17, с. 6]. 
Источниковедческая  эвристика  выстроена  в  рамках  инновационных  представлений  о  формах  и 
возможностях анализа содержания источника исторической информации, которое материализовано в 
электронной форме. Рефлексия познания выражена как перенос акцентов на процессы функциониро-
вания, трансформации исторического источника в социокультурном контексте. 
Эволюция машиночитаемых источников в новый, электронный формат и обособление последних 
как самостоятельной формы источников, расширяет информационные координаты исторических ис-
следований  в  Казахстане.  Пристальный  интерес,  проявляемый  государством  и  обществом  к  своей 
истории, особенно актуализирует постановку вопроса анализа исторического процесса как многова-
риантной  интерпретации  исторической  действительности.  В  этом  контексте  электронный  источник 
отражает  многообразие  информационного  потока  о  процессах  и  явлениях  в  современной  истории 
Казахстана, выступает репродукцией состояния и динамики исторической компоненты, содержатель-
но отраженной во множестве однопорядковых, взаимообусловленных векторов синергий посредством 
ее материализации через цифровую среду. 
Информационное обеспечение гуманитарной науки Казахстана напрямую связано с исследованием 
специфики исторического мышления, поиском научных методов постижения исторического процесса 
в контексте философии истории. Не секрет, что до сегодняшнего времени специалисты-гуманитарии 
не в состоянии оперировать научным инструментарием, наработанным в мире за годы советской изо-
ляции. И даже сегодня информация о мировых достижениях доходит до них опосредованно, порой че-
рез тенденциозно интерпретирующие каналы. Между тем, информационный ресурс общества наряду с 
природным и техногенным становится цивилизационнообразующим фактором.
Небывалый рост исторических источников массового характера, характеризующих массовые явле-
ния и процессы, содержат как качественную, но в большей степени, количественную информацию. Это 
статистические материалы и данные конкретно-социологических обследований, делопроизводствен-

68
ная документация различных учреждений и организаций, документы личного учета и многие другие. 
Многообразие таких источников, получивших название «массовые», поставило перед теоретическим 
и прикладным источниковедением проблему выработки комплексного, интегрального подхода к их 
изучению.
В качестве общенаучной методологии источниковедческого исследования в данном случае высту-
пает теория информации, которая позволяет классифицировать исторические источники: по целям со-
здания, по способам фиксации информации, по каналам передачи, по формам отражения информации, 
по объекту отражения информации, по целевому назначению информации, по методам и принципам 
фиксации информации, по содержанию и характеру информации. Информационная деятельность как 
процесс  производства,  распространения,  хранения  и  использования  информации  реализуется  через 
многообразие средств, способов, носителей социальной информации. Вкупе вся совокупность их пред-
ставляет собой особый источник исторических данных, специфика появления и формирования кото-
рых обуславливает и соответствующие подходы и приемы исследования. 
Вместе с тем, до сих пор в изучении информации преобладает технократический подход, сужаю-
щий понимание сущности информации, ее роли в развитии общества. Попытки синтеза представлений 
об информации, способах анализа ее жизнедеятельности, роли в системе коммуникаций требуют уси-
ления междисциплинарности и поиска общенаучного метода. Подобный синтез подходов к изучению 
информации возможен лишь в гуманитарной сфере, в сфере исторического знания, что предполагает 
расширение объекта исследования и обновления методов источниковедческих, что в свою очередь, 
приводит к усложнению структуры источника, увеличении их количества и видов по мере развития 
общества и возникновения новых способов информации. 
Научно-истоpическое описание новой фоpмы инфоpмационной деятельности общества видится в 
двух исследовательских аспектах: в истоpико-описательном хpонологическом сpезе как социальной 
действительности; в источниковедческой тpадиции как пpедметного пpостpанства способов объекти-
вации и пpиемов извлечения контекстных данных в динамике анализа коммуникативного воздействия 
на социальные пpоцессы в истоpии. 
Литература
1. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 2003. – 288 б.
2. Кунина А.Е. Проблемы методологии в журнале «История и теория» (США) // Новая и новейшая история. 
– 2001. – № 5. – С. 214-223.
3. Дройзен И.Г. Историка. Лекции об энциклопедии и методологии истории. – СПб.: Изд-во «Владимир Даль», 
2004. – 579 с.
4. Медушевская О.М., Румянцева М.Ф. Методология истории: Учебное пособие. – М.: Изд-во РГГУ, 1997. 
– 72 с.
5. Ковальченко И.Д. Методы исторического исследования. – М.: Наука, 1987. – 438 с
6. Блок М. Апология истории или ремосло историка. – М.: Наука, 1986. – 255 с.
7. Иванов В.В. Соотношение истории и современности как методологическая проблема. – М.: Наука, 1973. 
– 288 с
8.  Источниковедение:  Теория.  История.  Метод.  Источники  российской  истории:  Учебное  пособие  /  И.Н. 
Данилевский, В.В. Кабанов, О.М. Медушевская, М.Ф. Румянцева. – М.: Изд-во РГГУ, 1998. – 701 с.
9. Савельева И. М., Полетаев А. В. История и время. В поисках утраченного. – М.: «Языки русской культуры», 
1997. – 797 с.
10.  Есмағамбетов  К.Л.  Әлем  таныған  тұлға:  М. Шоқайдың  дүниетанымы  және  қайраткерлік  болмысы.  – 
Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 504 б
11. Қинаятұлы З. Қазақ мемлекеті және Жошы хан. – Астана: Елорда, 2004. – 344 б.
12. Ермұқанов Б. Қазақстан: тарихи-публицистикалық қөзқарас. – Алматы: Ғылым, 2000. – 248 б.
13.  Современноесостояние  и  перспективы  развития  исторической  науки  Казахстана  и  России:  Сборник 
материалов  международной  научно-практической  конференции  /  Под  ред.  С.Ф.  Мажитова.  –  Алматы:  Тарих 
тағылымы, 2008.  – 424 с
14. Кастельс М., Киселева Э. Россия и сетевое общество // Мир России. – 2000. – №1. – С. 23-51
15. Бевзенко Л.Д. Социальная самоорганизация. Синергетическая парадигма: возможности социальных ин-
терпретаций. – Киев: Ин-т социологии НАН Украины, 2002. – 437 с.
16. Аршинов В.И. Синергетика как феномен постнеклассической науки. – М. ИФРАН, 1999. – 203 с.
17. Хвостова К.В., Бородкин Л.И. Роль информации в историческом прошлом // Роль информации в формиро-
вании и развитии социума в историческом прошлом. – М.: ИВИ РАН, 2004. – 326 с. – С. 5-8

69
МАХАТ Д.А. 
т.ғ.д., проф., 
Л.Н. Гумилев ат. ЕҰУ
«ОТЫРАР КІТАПХАНАСЫ» ҒЫЛЫМИ ОРТАЛЫҒЫНЫҢ МЕМОРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРЫ
ХХІ ғасырдың алғашқы он жылдығында мемлекеттік деңгейде ұлттық руханиятымызды түлеткен 
ерекше  оқиғалар  болғаны  белгілі.  Соның  бірі  де  бірегейі  «Мәңгiлiк  ел»  идеясының  идеологиялық 
тұтқасына  айналған  Күлтегiннiң  көктасы  көшiрмесiнiң  тарихи  отанының  төрiнен,  Л.Н.  Гумилев 
атындағы  Еуразия  мемлекеттік  университетінен  (ол  кезде  университет  мемлекеттік  деп  аталатын 
– Д.М.) орын алуы – үлкен оқиға болса, атақты Отырар кiтапханасының қайта түлеуі соның заңды 
жалғасы  болды.  Қазақстан  Республикасының  ұлттық  тәуелсiздiк  алуының  10  жылдығына  орай 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия мемлекеттiк университетiнiң кiтапханасы негiзiнде «Республикалық 
ғылыми-көпшiлiк «Отырар кiтапханасы» мемлекеттiк мекемесiн құру туралы Қазақстан Республикасы 
Үкiметiне ұсыныс жасалды. 
«Отырар кiтапханасы» ғылыми орталығын құрудағы негізгі мақсат: Қазақстан Республикасының 
тарихы мен мәдениетiне қатысты рухани-тарихи жазба мұраларын сақтау, сирек қолжазбалар мен кi-
таптарды  жинау,  жүйелеу  және  кеңiнен  пайдалану,  «Отырар  кiтапханасын»  ұлттық  рухани-мәдени 
орталыққа айналдыру болып табылды. 
 Қазақстан Республикасының тарихы мен мәдениетiне қатысты дүние жүзiнiң әр түкпiрiндегi көне 
қолжазбалар мен сирек кiтаптарды, заттай құндылықтарды, көне түрiк жазбалары мен жазу үлгiлерiн 
(мысалы ұзын саны 16 мыңнан асатын көне түркi сына жазулары қай елде, қай қалада, қандай кiтапха-
на мен мұражайларда сақтаулы тұр) анықтау, оларды бiр орталыққа шоғырландыру, археографиялық 
экспедиция ұйымдастыру, қолжазбалардың түпнұсқасын немесе көшiрмесiн сатып алу, оны ғылыми 
негiзге түсiру, жинақталған құнды мұраларды әлемдiк стандартқа сай сақтау, кiтапхана қорын байы-
ту, ғылыми-зерттеу мен библиографиялық талдау, жүйелеу жұмыстарын жүргiзу, электрондық байла-
ныстар арқылы дүние жүзiнiң мәдени орталықтарымен байланыс жасау, соның негiзiнде қазақ жазуы 
тарихы мұражайы бөлiмiн (музей письменности) құру міндеттері қойылды. 
    Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  2001-жылғы  6  шілде  күнгі  №  924  Қаулысына  сәйкес  Л.Н. 
Гумилев атындағы мемлекеттік университетінің ғылыми кітапханасынң негізінде «Отырар кітапхана-
сы» ғылыми орталығы құрылды. 
«Егеменді Қазақстан» газетінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы санында еліміздің бiр топ зиялыла-
ры республика халқына үндеу жариялады. Онда: «Тарихтың талқысына түскен тағдырымыз кезінде 
өткенді ойлауға, өмір сүріп отырған кезеңді талдауға, болашақты болжауға мүмкіндік бермеді. Бірақ 
«Ұлды ұл деп тәрбиелесең – ұл болады, құл деп тәрбиелесең – құл болады» деген Алаш даналығын 
ұстанып, ел басына түскен тауқыметке басымызды исек те, ақылымызды, игеміз жоқ. Сондай қасиетті 
қанымызға сіңірген және ділімізді сақтап қалған ұйықты – білім. Қазір сіз бен бізге ата-бабамыз ама-
наттап,  тасқа  қашап  жазып  кеткен  15  мың  түркі  жазуы  төрткүл  дүниенің  бар  түкпірінде  елімізден 
тысқары жерлерде сақтаулы тұр.
Сол ұлы ескерткіштің заңды мұрагерінің бірі – Қазақ елі, Күлтегін мен Тоныкөктің тасқа қашалған 
дастанында айтылғандай, «Халқымыз қайтадан еңсе көтеріп, халық болды».
«Енді ұлт боп ұйып, ақыл, қайратты, ниетті бір жерге» біріктірер кез келді.
Ұлтымыздың  ұйытқысы  –  Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың  тікелей 
қолдауымен Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті кітапханасының негізінде «Отырар 
кітапханасы»  ғылыми  орталығы  ашылып  отыр.  Бұл  –  елдігімізге  сын,  азаматтығымызға  таразы, 
парасаттылығымызға өлшем болатын тарихи шешім.
... Игілікті іске жұрт болып, жұмыла кірісейік!» [1]– делінген.  
  «Отырар  кiтапханасы»  ғылыми  орталығы  қоры  өткен  он  жылда  Әлкей  Марғұлан,  Сапарғали 
Бегалин,  Мұхамеджан  Қаратаев,  Тұрсынбек  Кәкiшев,  Оразкүл  Нұрмағамбетова,  Рабиға  Сыздықова, 
Серiк Қирабаев, Әлия Бейсенова, Ақселеу Сейдiмбек қатарлы ғалымдардың жеке кiтапханаларымен 
толықты. Ұлы ғалым Әлкей Марғұланның 100 жыл толу мерекесіне орай «Академик Ә.Марғұланның 
жеке  кітапханасы»  ашылды.  Ғалымның  қызы  Дәнел  Әлкейқызы  кітаптары  мен  қолжазбаларын, 
тұтынған жеке заттарын ғылыми орталыққа өткізді. Қазақ ССР ҒА-ның академигі, аса көрнекті ғалым, 
археолог, шығыстанушы, этнограф, тарихшы, әрі әдебиетші Әлкей Хаканұлы Марғұланның жеке кі-
тапханасында  700-ге  тарта  археология,  этнография,  шығыстану,  тарих,  өнертану  кітаптары  (қазақ, 
орыс, неміс, ағылшын, қытай, жапон тілдерінде), ғылыми зерттеу экспедицияларының қолжазбалары, 

70
Қазақстанның  археологиялық  картасы    және  жеке  пайдаланылған  бұйымдары  (компас,  көзәйнек, 
үлкейткіш  әйнек  (лупа),  фотоаппарат,  әмияны,  фото-суреттер  сияқты  жеке  заттары  да  [2]қойылған. 
Ә.Марғұланның әр жылдардағы экспедицияларының бағыт схемасы жасалған. Ғалымның қоры жыл 
сайын толықтырылып келеді. 
Ғылыми  орталықта    жазушы  C.  Бегалиннің  505  қолжазбасы,  оның  ішінде  кезінде  идеологиялық 
тұрғыдан басуға рұқсат етілмеген «Тасарал» атты Кенесары туралы дастаны және Төлеу Көбдіковтің 
қолжазбасы, Мәди Бапиұлы туралы көпшілікке белгісіз мағлұматтар, 1924 жылы ел аузынан жинаған 
Бұқар  жырау,  Қаздауысты  Қазыбек  би,  Досбол  би  туралы  тағы  басқа  қолжазбалары  сақталған. 
Қолжазбалардың ішінен Л.Толстойдың «Түлкі мен құр» (1914 жылы), Пушкиннің «Қыс», «Қысқы жол», 
«Аңдар» (1916 жылы), Лермонтовтан «Тамара», «Демон», «Терек», «Үш пальма», «Қайыршы» сияқты 
туындыларды (1945-1946 жылдары) аударғандығы туралы [3]мәліметтер кездеседі. Қолжазбалардың 
ішінде  латын  әрпінде,  араб  әрпінде  жазылған  қолжазбалар  бар.  С.Бегалиннің  «Тасарал»  поэмасы 
«Жетінші қазына» (Алматы, «Алаш баспасы», 2004 ж.) атты дастандар жинағында басылып шықты.C. 
Бегалиннің әдеби мұрасын оның ұлы Хамит Бегалин 2001 жылы ғылыми орталыққа тапсырған.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, көрнекті сыншы, ғалым-әдебиетші, 
академик  Мұхаметжан  Қожасбайұлы  Қаратаевтың  қорындағы  кітаптың  жалпы  саны  –  1060  дана. 
Олардың  дені  әдебиет  саласына  арналған,  оның  ішінде  ғалымның  өз  еңбектері,  басшылық  жасаған 
«Қазақ  совет  энциклопедиясының»  барлық  томдары,  қазақ  кеңес  ақын-жазушыларының  еңбектері, 
орыс классиктері М.Горький, Л.Н. Толстойдың шығармаларының толық жинағы, қырғыз жазушысы 
Ш.Айтматовтың,  өзбек  жазушысы  И.Солтонның,  қырғыз  ақыны  А.Токомбаевтың,  украин  жазушы-
сы Г.Довнардың қолтаңбамен берілген кітаптары, газетке жарияланған түрлі мақалалары, ескі газет 
қиындылары, диссертациялық, дипломдық жұмыстарға жазған пікірлері, хаттары бар. Ғалымның көп 
жыл пайдаланған жеке заттары: жазу құралдары, әр түрлі медальдары, фотоальбомдары, медальонда-
ры, ескерткіш жазулары бар сувенирлері, алғыс хаттары, алған құттықтаулары, үнтаспалары тағы басқа 
заттары [4]сақтаулы тұр. Академик Мұхаметжан Қаратаевтың артында қалған бай мұрасын ғылыми 
орталыққа әкеліп тапсырған оның балалары.
Белгілі  абайтанушы  ғалым,  жазушы-драматург,  аудармашы,  сондай-ақ  бірнеше  буын  өкілдерін, 
тәрбиелеген  ұлағатты  ұстаз,  Мемлекеттік  сыйлықтың  лауреаты  Қайым  Мұхамедхановтың  «Отырар 
кітапханасы»  ғылыми  орталығы  қорында  12  бума  қолжазбасы  сақтаулы.  Ғалым  қолжазбаларының 
дені Абайдың ақындық мектебі аясындағы зерттеулері мен Алаш көсемдерінің қызметі мен мұрасына 
арналған. Сонымен бірге қорда «Майданнан майданға», «Комиссар Ғаббасов», «Ер Білісай», «Перне» 
шығармалары және басқа да өлеңдері сақтаулы. Ұстазы Мұхатр Омарханұлының кеңесімен жазған 
Қазақ  Кеңестік  Социалистік  Республикасы  гимнінің  1945  жылғы  түпнұсқасы,  авторлық  құқығын 
қалпына келтіруді өтініп жазған хаты, 1992 жылы жазған гимні де ғалымның ғылыми орталықтағы 
жеке қорында. 2009 жылы Қайым Мұхамедханов қоры 12 беттен тұратын «Абайдың досы Михаэлис» 
қолжазбасымен, «Шуро» журналының №19 және «Вакть» газетінің қосымшасы (№1046), А4 форматты 
8 дана фотосуретпен, «Мен Абайды әке деймін» 3 DVD дискімен [5]толықты. Қайым Мұхамедхановтың 
«Отырар  кітапханасы»  ғылыми  орталығы  қорындағы  қолжазбалары  негізінде  шығармаларының  он 
томы жарыққа шықты. Ғалымның артында қалған жазба мұраларын жинастырып орталықтың сирек 
кітаптар мен қолжазбалар қорына тапсырған оның ұрпақтары.
Археолог, қазақ археология ғылымының негізін қалаушылардың бірі –Кемел Ақышевтің мұражай-
кабинеті де «Отырар кітапханасы» ғылыми кітапханасында орналасқан. Ғалымның жеке кітапханасын-
да 615 кітап пен ғылыми зерттеу еңбектерінің қолжазбалары қойылған. 1955 жылдан бастап өмірінің 
соңғы жылдарына дейін тарих және археология саласында жұмыс істеген ғалымның қорында оның 
ғылыми жолымен, рухани мұрасымен кеңінен таныстыратын сызбалар мен археологиялық карталар, 
суреттер мен диафильмдер [6]қойылған. 
Қазақстанның  еңбек  сіңірген  қайраткері,  ғалым˗ұстаз,  филология  ғылымының  докторы,  про-
фессор  Тұрсынбек  Кәкішев  өткізген  кітапхана  қоры  5600  дана,  оның  ішінде  сирек  кітаптар  мен 
қолжазбалар,  мерзімді  басылымдар,  жалпы  21  тілде  (қазақ,  орыс,  араб,  шағатай,  парсы,  қырғыз, 
өзбек т.б.) жазылған еңбектер бар. Қордың құрамында құнды кітаптар көптеп кездеседі. Мысалы: М. 
Қашқари «Түрік сөздігінің» үш томдығы (1997-1998 жж.), Б. Майлин шығармаларының 6 томдығы  
(1960-1964 жж.); «Манастың» 4 томы (1961-1962 жж.); С. Мұқановтың таңдамалы шығармаларының 5 
томдығы (1955-1957 жж.), Ғ.Мүсіреповтың «Шығармалар жинағының» 5 томдығы (1976 ж.), М.Әуезов 
шығармаларының 20  томдығы (1979-1985  ж.),  М.Әлімбаевтың 14  кітабы, «Қазақ қолжазбаларының 
ғылыми сипаттамасы» 6 том (1975-1989 жж.), «Қазақ халық әдебиеті» кітабының 6 томы (1986-1990 

71
жж.), Ә.Тәжібаев «Шығармалар жинағының» 5 томдығы (1978-1981 жж.), Пекиннен шыққан «Қазақ 
хисалары» және 20 папкадай қолжазбалар  (екеуі араб тілінде, Құранның тәбсірі (1930 ж.)) т.б.
2007  жылы  12  қаңтарда  әдебиеттанушы  ғалым,  филология  ғылымының  докторы,  академик 
С.Қирабаев пен жаратылыстану ғылымдарының докторы, академик Ә.Бейсенованың «Отырар кітапха-
насы» ғылыми орталығындағы мұражай-кітапханасы олардың сыйға берген кітаптары негізінде ашыл-
ды. Академиктер мұражай – кітапханасы  қорында жаратылыстану, тарих, тіл білімі, ауыз әдебиеті 
үлгілері, қазақ тіліндегі және орыс, өзбек, ұйғыр, түрік тілдеріндегі көркем әдебиеттер мен газет-журнал-
дар, ғалымның қолжазбалары, орыс және қазақ тілдеріндегі авторефераттар бар. Академиктер қорының 
бір ерекшелігі мұнда әдебиет мәселесіне қатысты республикалық, одақтық газет-журналдардың бірне-
ше жылғы басылымдары сақталған. «Қазақ әдебиеті» газетінің 1953 жылдан бергі, «Ана тілі» газетінің 
1990 жылдан бергі тігінділері, «Әдебиет және искусство» журналының 1953-57 жылдардағы нөмірлері, 
«Жалын» журналының 1969 жылдан 1998 жылдарға дейінгі нөмірлері, «Жұлдыз» журналының 1957-
2005 жылдардағы нөмірлері бар. Сол кездегі Одақ көлеміндегі «Вопросы литературы» журналының 
1957-1993 жылдардағы, «Дружба народов» журналының 1971-1989 жылдардағы, «Литературная уче-
ба» журналының 1978-1990 жылдардағы нөмірлері, «Литературное обозрение», «Мысль», «Простор» 
журналдарының бірнеше жылғы нөмірлері жинақталған. 
Сирек  кездесетін  құнды  дүниелерді  де  осы  қордан  табуға  болады.  Қорда:  «Қазақтың  Біріккен 
Мемлекет  Баспасынан»  1948  жылы  шыққан  Абай  шығармаларының  толық  жинағы,  1933  жылы 
«Қазақстан»  баспасынан  шыққан  Т.Жароковтың  «Нептістан»  поэмасы,  «Қазақтың  көркем  әдебиет» 
баспасынан шыққан И. Байзақовтың шығармалар жинағы, Ә.Сәрсенбаевтың 1940 жылы шыққан «Ант» 
өлеңдер жинағы, Қ.Аманжоловтың 1948 жылы «Қазақтың Біріккен Мемлекеттік баспасынан» шыққан 
«Дауыл»  өлеңдер  жинағы  мен  1949жылы  шыққан  «Балбөбек»  жыр  жинағы,  «Қазақтың  Біріккен 
Мемлекеттік баспасынан» 1939 жылы шыққан «Батырлар» атты жинақ, Ғ.Мұстафиннің 1941 жылы 
«Қазақстан Біріккен Мемлекеттік баспасынан» шыққан «Өлім мен өмір» атты прозалық шығармасы 
бар. 1937 жылы  «Қазақстан мемлекет баспасынан» шыққан 5-сыныпқа арналған «Әдебиет хрестома-
тиясы», 1940 жылы шыққан «Қазақ әдебиетінің хрестоматиясының» 1, 2 – бөлімі, 1935 жылы «Қазақ 
көркем  әдебиет»  баспасынан  шыққан  217  беттен  тұратын  «Қазақтың  мақалдары  мен  мәтелдері», 
1939  жылы  «Қазақ  көркем  әдебиет»  баспасынан  шыққан  75  беттік  Нарманбеттің  өлеңдер  жинағы, 
М.Әлімбаевтың  «Қазақстан  Біріккен  Мемлекет  баспасынан»  1941  жылы  шыққан  «Толғау»  атты 
өлеңдер жинағы, «Ер Тарғын» жырының «Көркем әдебиет» баспасынан 1937 жылы шыққан нұсқасы 
да - қордың бағасыз байлығы. Сол сияқты 1948 жылы жалпы редакциясын С.Мұқановтың басқаруымен 
шыққан Қ.Жұмалиевтың «Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі» деген ғылыми 
еңбегінің орны ерекше. Сонымен қатар, мұнда С.Мұқановтың 1935 жылы «Көркем әдебиет» баспа-
сынан    шыққан  «Теміртас»  романы,  1936  жылы  «Қазақстан»  баспасынан    шыққан  «Айтыс»  атты 
шығармасы, 1938 жылы «Қазақ көркем әдебиет» баспасынан шыққан «Жұмбақ жалау» атты 3 бөлімді 
романы,  «Қазақ  көркем  әдебиет»  баспасынан  шыққан  А.Тоқмағамбетовтың  өлеңдер  жинағы,  1940 
жылы «Қазақ көркем әдебиет» баспасынан шыққан қазақ ақындарының «Тарту» атты жыр жинағы, 
орыс әдебиетінің классик жазушысы Н.А. Крыловтың қазақ тілінде «Қазақстан Мемлекеттік Біріккен 
Баспасынан» 1944 жылы шыққан «Мысалдар» жинағы, А.Бектің қазақ тілінде «Қазақтың Бірлескен 
Мемлекет Баспасынан» 1947 жылы шыққан «Арпалыс» романы, С.Сарғасқаевтың 1955 жылы шыққан 
«Сәуленің жаңа достары» шығармасы, 1949 жылы шыққан Ә.Сәрсенбаевтың «Төлдер айтысы», «Ақша 
бұлт», 1945 жылы шыққан Қ.Сатыбалдиннің «Әлия» атты шығармалары, М.Әуезовтің  «Ертегілер» 
жинағы бар. 
Мұражай  -  кітапханадағы  С.Қирабаев  қолжазбалары  да  құнды  дүниелер.  Мұнда  ғалымның 
«С.Көбеевтің жазушылық қызметі» деген тақырыптағы филология ғылымдарының кандидаты атағын 
алу  үшін  дайындаған  диссертациясының  қолжазбасы,  авторефераты,  докторлық  диссертациясының 
қолжазбасы,  сонымен  бірге,  Абай,  Жамбыл,  С.Сейфуллин,  Ж.Аймауытовтар  туралы  жазған  зерт-
теу  еңбектері,  мақалалары  мен  баяндамаларының  қолжазбалары  бар.  Әдебиет  зерттеушілерінің 
кандидаттық, докторлық диссертацияларының орыс тілінде 420 және қазақ тілдерінде жазылған 161 
авторефераты да осы қорда.
Ғалымның әр жылдары жазған оқулықтары мен ғылыми еңбектері  де  мұражай – кітапхананың 
төрінен орын алған. Олар: 1956 жылы жазылған «Ғ.Мұстафин» деген сын - библиографиялық очеркі, 
1976 жылы «Жазушы» баспасынан шыққан «Әдебиет және дәуір талабы», 1981 жылы шыққан «Шындық 
және шығарма», 1983 жылы шыққан «Шындық және шеберлік», «Уақыт және қаламгер», «Революция 
және әдебиет», «С.Сейфуллин», «Талантқа құрмет», «Тәуелсіздік рухымен», «Ұлт тәуелсіздігі және 

72
әдебиет» атты зерттеу еңбектері, орта мектептің 9-10 сыныптарына арнап 1982 жылы жазған «Қазақ 
әдебиеті» оқулықтары мен хрестоматиялары бар. 
«Отырар кітапханасы» ғылыми орталығы құрылғанда өздерінің жеке кітапхана қорларындағы кітап-
тарын табыс еткен ғалымның бірі ҚР Ұлттық ғылым Академиясының академигі Өтелбаев Мұхтарбай. 
Ғалымның қорға тапсырған кітаптарының саны 147. Олардың дені математика ғылымы саласынан: 
«Математическая  энциклопедия»  14  томдық,  В.А.  Стеклов  атындағы  математика  институтының  әр 
жылдары жарық көрген көп томдық, шетел математиктерінің кітаптары т.б. құнды еңбектер бар.
Көрнекті  фольклортанушы  ғалым,  филология  ғылымдарының  докторы,  профессор  Болатжан 
Шайзадаұлы  Әбілқасымов  2009  жылдың  9  мамырында  «Отырар  кітапханасы»  ғылыми  орталығына 
өзінің жеке кітапхана қорларынан 147 кітабын (қолтаңбасымен) және 50ден аса авторефератты сыйға 
берді. 
Жазушы Олжас Омарұлы Сүлейменов 1670 жылғы Қытайда басылған Шың Гу. Жоу Цзяның «Жоу 
дәуіріндегі даналардың шешендік сөздерінің түсіндірмесін» тапсырды. Еңбек Сұң дәуірінде ХІ ғасырда 
жазылған, көлемі 40 бет.
«Отырар  кітапханасы»  ғылымиорталығын  ашу  бастамасының  жанашыры  әрі  ұйымдастыру- 
шыларының бірі Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов қорында 236 кітап пен 45 журнал бар. Жеке 
қордан халық даналығын, жыр-дастандарды, тарих, әдебеит, саясат және басқа да ғылым салаларынан 
ғылыми зерттеулерді, жоғары оқу орындарына, мектепке арналған оқулықтарды табуға болады.
Жазушы-ғалым, «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығы директоры, филология ғылымдарының 
докторы,  профессор  Тұрсын  Құдакелдіұлы  Жұртбайдың  жеке  кітапхана  қорында  мұрағаттардың 
көшірмелері, қолжазбалар, Египеттен, Ираннан, Түркиядан, Монғолиядан, Қытайдан т.б. шетелдерден 
әкелінген қазақ тарихына қатысты 700 данадан астам атаулы кітап бар. Солардың ішінде Әл-Фараби, 
Әт-Табари, Ғазали сынды ғұламалар еңбектері, «Түнектен кейін атқан таң», Доктор Мухәммәд Сүһәйл 
Тоққуштың һижри жыл санауы бойынша 648-928 жылдары жазылған «Мысыр және Шам елдеріндегі 
Мәмлүктер тарихы», әлемдегі ең ұлы 72 томнан тұратын, 26 мың жылдың тарихын қамтитын, оның 
ішінде  көшпелі  түрік  жұртының  да  тарихтарынан  мағлұматтар  сақталған  «24  тарихтың»  толық  ба-
сылымы яғни қытай тіліндегі 24 томдық «Чиң дәуіріндегі (1616-1911 жж.) шекара өңіріне қатысты 
Мәнжу жазуындағы мұрағаттар тізбесі», профессордың шетелдерден алып келген сирек қолжазбалар 
мен құнды кітаптары [7]бар. Ғылыми орталықта осы қордағы бай материалдар негізінде түрлі гранттық 
тақырыптар бойынша іргелі зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Орталықтың он жыл бойы жарыққа шыққан 
кітаптарын дайындауда да қордағы деректер пайдаланылды және пайдаланылуда. Т.Қ. Жұртбайдың 
жеке  кітапхана  қоры  жыл  сайын  жаңа  кітап,  қолжазба  және  авторефераттармен  толықтырылып  ке-
леді.
 «Алтын орда» газетінің тілшісі Әшеева Рәзиға өзінің жеке кітапхана қорынан ХХ ғасырдағы қазақ 
әдебиетінің  көрнекті  өкілдері  Ғ.Мүсірепов,  С.Мұқанов,  І.Есенберлин,  Т.Ахтанов,  Т.Айбергенов, 
М.Мақатаев,  М.Шаханов,  Ұ.Есдәулетов  т.б.  жазушылардың  әр  жылдары  жарық  көрген  кітаптарын,  
1966  жылы  «Жазушы»  баспасынан  жарық  көрген    «Қазақ  совет  поэзиясының  антологиясының»  2 
томдығын,    діни  тақырыпта  жазылған  түрік  жазушысы  Фетхуллах  Гүленнің  «Очерктер-Мақалалар-
Пікірлер» (2008, 12 б.), Халифа Алтай Ғақыпұлының «Таңдамалы хадистер аудармасы» (1993, 112б.), 
«Ғибадатул-Ислам» (1994,128б.) кітаптарын «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығына сыйға тартты. 
Сондай-ақ, металлургия өнеркәсібіне, математика, физика, астрономия, заң терминдерінің саласына 
арналған  «Орысша-қазақша  терминология  сөздіктері»  мен  «Әскери  терминдердің  орысша-қазақша 
түсіндірме  сөздігі»  (Аманжолов  К.,  1982,  128  б.),  З.Күзекова  мен  Т.Тұяқбаевтың  «Қазақша-орысша 
дипломатиялық қысқаша сөздігі» сияқты еңбектер де бар.  
«Отырар кітапханасының» сирек кітаптар мен қолжазбалар қорында зерттеушілер мен ізденушілер 
үшін қажет ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында қағазға түскен төте жазумен жазылған (шағатайша, 
қадым, жадидше) құнды қолжазбалар сақтаулы.  Қолжазбаларды мазмұнына қарай: әдеби, ғылыми, 
діни қолжазбалар деп бөлуге болады. 
Әдеби қолжазбалар: шағатайша жазылған ғазалдар, рубайлар, хикметтер, қадымша және төте жазу-
мен жазылған өлеңдер, діни өлеңдер, дастандар, шешендік сөздер, мақал-мәтелдер. 
Діни  қолжазбалар:  хадистер,  діни  кітаптардың  түсіндірмелері,  Құранның,  Калам  шарифтің, 
Мұқтасардың аудармалары мен тәпсірлері.     
Ғылыми  қолжазбалар:  жылнамалық  және  құқықтық  тақырыптағы  қолжазбалар  мен  сөздіктер, 
ғылыми  танымдық  еңбектер  т.т.  Қолжазбалардың  тағдыры  да  ауыр,  олардың  дені  қасіретке  толы 
ХХ ғасырды сандық түбінде, үйлердің қабырғасында, қабір ішінде жасырынып жатып өткізген, көбі 
бұрын жарық көрмеген, зерттелмеген дүниелер. Қолжазбалар ел арасынан, жеке адамдардың қолынан 

73
жиналған, шағатайша және қадымша қолжазбалар толық емес, кейбір беттері жыртылған, жоғалған. 
Сондай˗ақ қалың қазақты қанға бөктірген кешегі тоталитарлық жүйе тарихын зерттеушілер, тарихтан 
тағылым алам деген қалың оқырман «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығының сирек кітаптар мен 
қолжазбалар қорынан, мемориалдық жеке қорлардан мәселеге қатысты деректермен, зерттеулермен, 
танымдық еңбектермен танысуына, қазақ зиялыларының артында қалдырған мол мұрасымен сусында-
уына әбден болады. 
Университет ректорының 2009 жылдың 27 наурызындағы «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығын 
қайта құру туралы» (№456 ж.) қаулысына сәйкес «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығынан сту-
денттер  кітапханасы  жеке  бөлініп,  «Университет  кітапханасы»  болып  қайта  құрылды.  «Отырар  кі-
тапханасы» ғылыми орталығы өз алдына ғылыми-зерттеу жұмысымен айналысатын орталық болып 
қалдырылды. Ғылыми орталық бүгінгі күні осы бағытта жұмыс атқаруда. 

жүктеу/скачать 3,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: