Қазіргі қазақ тілі (фонетика)
жүктеу/скачать 0,54 Mb.
|
| қабы (қап-ы), қара ғой (қара қой), ағ ешкі (ақ ешкі).
Орыс тілінде керісінше дауыстыларға дауыссыздардың ықпалы күшті болады. Қазақ тіліндегі дыбыстар жүйесі екі үлкен топқа жіктеледі: І. Айтылған кезде өкпеден шыққан ауа ешқандай кедер-гісіз шығатын дыбыстарды дауысты дыбыстар дейміз. Қазақ тілінде 12 дауысты дыбыс бар. Оның ішінде 9 біздің тілімізге тән дыбыстар. Олар а, ә, о, ө, ұ, ү, ы, і, е. Бұдан басқа екі қо- сынды дауыстылар (дифтонгоид) бар: и, у, э - орыс тілінен кір-ген сөздерде қолданылады. Қазақ тілінде дауысты дыбыстар үш жақты жіктеледі: 1. Тілдің қатысына (жасалу жолына) қарай жуан және жі-ңішке болып бөлінеді: Жуан дауыстылар: а, о, ұ, ы Жіңішке дауыстылар: ә, е, ө, ү, і Бірде жуан, бірде жіңішке айтылатын дауыстылар: и,у. 2. Дауысты дыбыстар жақтың ашылуына қарай ашық және қысаң болып жіктеледі: Ашық дауыстылар: а, ә, е, о, ө, (э) Қысаң дауыстылар: ы, і, и, у, ү, ұ 3. Ерін қатысына қарай езулік және еріндік болып бөлі-неді: Езулік дауыстылар: а, ә, е, ы, і, , (э),и Еріндік дауыстылар: о, ө, у, ұ, ү Дифтонгоид дауыстылар. Қазақ және басқа да түркі тілде-рінде қосынды, яғни дифтонг дауыстылар бар. Олар: у, и. Мысалы: киім – кійім, жиын – жыйын, ту – тұу ІІ. Дауыссыз дыбыстар – айтылған кезде өкпеден шыққан ауаның кедергіге ұшырап шығуынан болған дыбыстар. Дауыс-сыз дыбыстар үн мен салдырдан немесе тек салдырдан тұрады. Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар мыналар: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ф, х, ћ, ц, ч, ш, щ. Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстар үш жақты жіктеледі: 1. Дауыс (үн) қатысына қарай дауыссыздар қатаң, ұяң және үнді (сонор) болып үшке бөлінеді: Қатаң дауыссыздар: п,ф, с, ш, к, қ, т, ч, щ, ц, х ¦яң дауыссыздар: б, в, г, ғ, д, ж, з , ћ Үнді (сонор) дауыссыздар: р, л, й, у, м, н,ң 2. Айтылу (жасалу тәсіліне) қарай шұғыл және ызың бо-лып жіктеледі: Шұғыл дауыссыздар: б, п, д, т, ц, г, к, қ, ч Ызың дауыссыздар: в, ф, з, с, ж, ш, щ, ғ, х, ћ 3. Айтылу (артикуляциялық) орнына қарай дауыссыз ды-быстар 8 топқа бөлінеді: а) Ерін(билабиаль) фонемалар: п, б, м,(у) ә) Тіс пен ерін (лабиоденталь) фонемалар: ф,в б) Тіс (денталь) фонемалар: т, с, з, д, ц в) Тіл ұшы (альвеоляр) фонемалар: н, л, ч г) Тіл алды (палаталь) фонемалар: р, ш, ж, й 14 ғ) Тіл ортасы (препалаталь) фонемалар: к,г д) Тіл арты (веляр) фонемалар: қ, ғ, ң, х е) Көмей (фарингаль) фонемасы: ћ Дауыссыз фонемалардың сөз ішінде кездесуі біркелкі емес. Сөз ішінде кездесу ыңғайына қарай, қазақ тілі дауыссыздарын шартты түрде мынадай топтарға бөлуге болады: а) Сөздің барлық шенінде (басында, ортасында, аяғында) кездесе беретін дауыссыздар: с, ш, т, қ, к, м, з, ж, н, (у). Қазақ әдеби тіліне тыңнан енген ф, х, ч, ц тәрізді дыбыстар да сөздің барлық позициясында кездесе береді. ә) ж дыбысы сөз соңында сирек кездеседі. б) ћ дыбысымен келетін сөздер саны өте аз. в) Сөз соңында кездеспейтін дауыссыздар: б, д, г, ғ, в г) Сөз басында кездеспейтін дауыссыздар: ң, й ғ) Байырғы сөздердің бас позициясында сирек кездесетін фонемалар: п, л, р Аффрикат дауыссыздар – ц мен ч. Екеуінің әрқайсысы екі элементтен тұрады: ц-т, с; ч – т, шь. Дыбыстау мүшелері мыналар: өкпе, тамақ, көмей, дауыс шымылдығы, тамақ қуысы, ауыз қуысы, мұрын қуысы, тіл, кіш-кене тіл, таңдай, тіс, ерін, т.б. Дыбыстау мүшелерінің жиынты-ғы сөйлеу аппараты (речевой аппарат) деп аталады. жүктеу/скачать 0,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|