Қазіргі қазақ тілі (фонетика)
жүктеу/скачать 0,54 Mb.
|
ФонеÑика жÑне онÑÑ ÑалалаÑÑ-emirsaba.org 2
| жастың - қатаң с да-уыссызынан кейін тек қатаң т дауыссызы, жанның - үнді н дауыссызынан кейін тек үнді н дауыссызы.
Екінші, буын құрамындағы дыбыстың әуез қатысына қа-рай, мысалы, төмендегі бітеу буындар соңғы дауыссыздың әуез қатысына қарай жіктеледі: қаз — жуан езулік дауысызға аяқта-лып тұр; кез жіңішке езулік дауыссызға аяқталып тұр, құз — жуан еріндік дауыссызға аяқталып түр; күз — жіңішке еріндік дауыссызға аяқталып түр. Сонда, мысалы, тағы да ілік септігінің жалғауының варианттары бұлардың әрқайсысына талғап қана жалғанады: қаздың - жуан езулік з дауыссызынан кейін тек жуан езулік д дауыссызы, кездің - жіңішке езулік з дауыссызынан ке-йін тек жіңішке езулік д дауыссызы, құздұң - жуан еріндік з да-уыссызынан кейін тек жуан еріндік з дауыссызы, күздүң – жі-ңішке еріндік з дауыссызынан кейін тек жіңішке еріндік д дауыссызы. Әрине, бұл зандылықтардың реті бір түбірден бір қосым-шаға қарай бірдей бола бермейді: соңғы ұяң дыбыстан кейін келесі буынның бастапқы дыбысы ұяң бола бермей, үнді де бола береді. Алайда басты заңдылық яғни дыбыс талғампаздық 31 әр уа-қытта сақталып отырады. Сонда қазақ тіліндегі буынның басқы және аяққы дыбыстарының артикуляциялық және акустикалық белгілерінің лингвистикалық мәні бар болып шықгы. Лингвис-тикалық мәні бар фонетикалық құбылыстың әрқашан да артику-ляциялық және акустикалық тірегі болады. Бұл — іргелес ды-быстардың арасындағы фонетикалық шарт. Ал буын құрамындағы дыбыстардың бір-біріне икемделуі сингармонизм заңына байланысты екендігі жайлы деректер жеткілікті. Қазақ лингвистикасындағы сингармонизм теориясы көп мәселенің басын ашып берді. Сингармонизмді теориялық тұрғыдан зерттеу жеткілікті. Енді болса буын артикуляциясы мен акустикасын кешенді инструментал зерттеудің нысанына айналдыру кезекте тұр. Мысалы, қи (қый), ки (кій), құй (құй), күй (күй) немесе қиын (қыйын), киін (кійін), құйын (құйұн), күйін (күйүн) деген т.б. сөдердің буын құрамын сингармонизм тұрғы-сынан сипаттап шығу тек дауысты дыбыстарға байланысты бол-мау керек. Сингармонизмнің артикуляциялық белгісі ауыз куы-сындағы тілдің көлденең және еріннің езулік-еріндік қалпына қатысты десек, онда буынды бөліп-жармай, бүтін буынның тіл мен ерін артикуляциясын яғни "буын артикуляциясын" сипаттап шығу керек. Жалпы лингвистикалық, сондай-ақ түркологиялық ғылы-ми әдебиеттерге сүйенетін болсақ қазақ тіліндегі буын құбылы-сын сингармонизмнен тыс зерттеуге болмайды деп жорамал жа-саймыз. Себебі буын, оның дыбыс құрамы, дыбыстардың үнде-сім құрамы, ең бастысы буын жігін табудың әдісі сингармонизм арқылы шешілуге тиіс. Тіл құрамындағы басты бірліктердің бірі ретінде буынның тіл құрылымында алатын орны ерекше. Сондықтан да қазақ ті-лінің граммматикаларында (оқулықтар, оқу-әдістемеліктер мен оқу-құралдары) міндетті түрде буынға арналған бөлім беріліп отырса, буын жайына арналған зерттеулер де жоқ емес, өзге ұлт мектептеріне арналған оқулықтарда буын жайлы мәліметтер бар. Алайда қазақ тілі грамматикалары мен өзге де сол саладағы еңбектерде буынның құрылымы мен дыбыс құрамы ғана сөз болып келді. Ал зерттеу еңбектері болса, негізінен буынның акустикалық белгілерін сипаттауға арналды. Сөйтіп буынның артикуляциялық сипаты назардан тыс қалып келді. Егер кез-келген тілдік бірліктің (оның ішінде буын да бар) негізінде ал-дымен артикуляция жататынын ескерсек, онда буын мәселесінің шешімін артикуляциядан іздеуіміз керек болады. Ал оның акустикасы мен естілім белгілері сол артикуляциядан барып туындайтын қасиеттер екені лингвистикада даусыз дәлелденген. Қазақ тіл біліміндегі буын проблемасы негізінен буынның құрылым түрлері мен олардың дыбыс құрамын, фонетика- фоно-логиялық табиғаты, тілдегі қызметі мен буын жігі мәселелеріне арналған. жүктеу/скачать 0,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|