Қазіргі қазақ тілі (фонетика)
Буын және оған тән белгілер
жүктеу/скачать 0,54 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Сөздегі бір дауыстының немесе дауысты мен дауыссыздың бөлшек-теніп айтылуын буын
- Буынның түрлері
| Буын және оған тән белгілер
Сөз айтылғанда тұтас, бірден айтылмайды. Сөздердің ай-тылуында ауа толқыны үзіліп-үзіліп шығады. Бір сөздің ішінде ауа толқынына негізделген бірнеше бөлшек бола береді. Сөздегі бір дауыстының немесе дауысты мен дауыссыздың бөлшек-теніп айтылуын буын дейміз, өйткені ауа сөздің құрамындағы дауыстыларды айтқанда еркін шығады да, дауыссыздарды айт-қанда кедергіге ұшырайды. Сонда буын өкпеден келе жатқан фонациялықа ауамен тікелей байланысты болады. Сондықтан сөздің буынға бөлінуі дауысты дыбысқа байланысты. Сөзде қан-ша дауысты дыбыс болса, сонша буын болады, өйткені тек да-уысты дыбыс қана буын жасай алады. Дауыссыз дыбыс буын жасай алмайды, ол дауысты дыбыспен бірге буын құрамына кіреді. Мысалы: қа-ла, ө-нер, жас-тық, та-ма-ша,т.б Буынға тән негізгі белгілер: 1. буын болу үшін оның құрамында дауысты дыбыс болу керек және оның саны бір буында біреуден артық болмауы тиіс; 2. буында мағына болмайды. Кейбір сөздердің әрбір буы-ны лексикалық немесе морфологиялық мағынасы бар бөлшек-терге тура келіп қалады. Мысалы: ат-ты-лар-ға деген төрт буынды сөздің бірінші буыны – ат (түбір), екінші буыны – ты – сын есім тудыратын жұрнақ, үшінші буыны – лар- көптік жалғау, төртінші буын – ға – септік жалғау; 3. қазақ тіліндегі байырғы сөздер бірыңғай не жуан буын-ды, немесе жіңішке буынды болып келеді. Қазақ тілінде жуан және жіңішке буынды (аралас буынды) орыс және өзге тілдер-ден енген сөздер кездеседі; 4. қазақ тілінің байырғы сөздері, буындары екі дауыссыз-дан басталмайды; 5. тіліміздің байырғы сөздерінің соңында еліктеуіш сөз-дерден басқа екіден артық дауыссыз дыбыс келмейді. Қазақ тіліндегі буынның дыбыстық құрамы төмендегідей болып келеді: Бір дыбысты, екі дыбысты, үш дыбысты, төрт дыбысты. Ал орыс тілі арқылы енген сөздерде буын бес, алты дыбысты бола береді. Мысалы: спорт, пункт, спектр, спринт. Дыбыс-талу жағынан қарағанда сөйлеу жік – жігімен айтылған дыбыс шумақтарының тізбегінен құралады. Дыбысталудың шумағы өз ішінде кіші топтарға бөлшектенеді. Олар сөйлеудің фонетика-лық единицалары ретінде қаралады: 1) фраза, 2)такт, 3) буын, 4) дыбыс немесе фонема. Буынның түрлері Сөздің құрамында неше дауысты дыбыс болса, сонша буын болады. Мысалы: көк, жер, ал, ел, от деген сөздерде бір ғана дауысты бар, олар бір ғана буын құрайды. Буын құрамының түр-ліше болуына байланысты буынның қазақ тілінде үш түрі бар: ашық буын, тұйық буын, бітеу буын. жүктеу/скачать 0,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|