Қазіргі драматургияның поэтикасы

«Қазақ филологиясы» кафедрасы

№ 10 ОМӨЖ тақырыбы

Филология ғылымдарының кандидаты, доцент

ДРАМАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАР ТІЛІНДЕГІ БЕЙВЕРБАЛДЫ ҚАТЫНАС ТҮРЛЕРІНЕ МЫСАЛДАР ДӘЙЕКТЕҢІЗ.

Драмалық шығармаларда белгілі бір идеялық – эстетикалық таным образды суреттеуде көрініс табады. Драматург көркем образдың тілі арқылы өмір шындығын, қоғамдық құбылыстарды, табиғатты, адам тағдырын бейнелеп көрсетеді. Көркем образда екі түрлі ерекшелік – жинақтау, жалпылық сипаттарды топшылап – түйіндеу және даралау, жеке қасиет – белгілерді нақтылы түрде көрсету – осы екеуі іштей астасып, қабысып жатады десек, олар да тек сөз арқылы сыртқа шығады.

Драмадағы ең басты нәрсе – тіл, екіншісі – қимыл. Сөйлеу кезіндегі жазумен беріле алмайтын бет, дене қимылдары, ми мен ишара (мимика, жест), эмоция, дауыс ырғағы, екпін, пауза театрдың ажырамас көркем бірліктері.

Коммуникацияның вербальды емес құралдары –ең алдымен интонациямен, мимикамен, ишаралармен, сонымен қатар, бет-бейне арқылы берілетін ситуативтік шарттылығымен қамтылады.

Драмалық кейіпкер мінез-құлқының болмысы оның ішкі интенциясына негізделетін әрекетінен ашылады. Гегель бұл туралы: «Әрекет – адамның болмысы мен оның мақсатын айқындаудағы нақты көрсеткіш бола алады», – деген болатын [1]. Сондықтан драмада персонаждар мінез-құлықтарының айқын көрініс табатынына таңғалуға болмайды. Драмалық персонаждар қақтығысты жағдайларда ойнауға мәжбүр болғанда, бәрінен бұрын олардың тілдік және тілдік емес әрекеттерінің қатысымдық негізі ашылады. Персонаждың қатысымдық әрекетіндегі мінез-құлқы мен мәнері кейіпкерлерді сомдауда негізгі құрал болады. «Пьеса персонажы автордың қандай ойды айтқысы келгеніне қарай анықталады» [2]. Алайда драмалық дискурс персонаждардың мінез-құлқын ғана емес, бір мезгілде екі кейіпкердің арасындағы қатысымдық талаптардан туындайтын жағдайларды да қамтиды. Әдеттегі драматургиялық қатысымдық жағдаят кейіпкерлерді белсенді әрекетке итермелейді. Драмалық әрекеттің дамуы бір қатысымдық жағдаяттан екіншісіне өтуде коллизиялық қақтығыстарды қамтып отырады. Гегель «бай коллизиялы жағдаят – драмалық өнердің артықшылығы», – деп көрсетеді [1.,с. 213]. Мұндай күрес драмада интрига деп аталып, ол дами келе, қарама-қайшылықтың жойылуына немесе жаңасының пайда болуына әкеледі. Жағдаятты сипаттайтын қарама-қайшылық күрделі болса, қарама-қарсы қойылған кейіпкерлердің қызығушылығы күштірек болып, автордың иллокуциялық ұстанымын айқындай түседі.

Бейвербалды амалдарды зерттеу алғаш рет Г. Спенсер, В. Вундт зерттеген. Көптеген ұлттар мен халықтардың тіліндегі бейвербалды элементтер жүйелі әрі

Бейвербалды амалдардың көркем шығармада берілуінің бірнеше жолдары бар:

1)бейвербалды амалдар бір сөзбен беріледі. Мысалы, ыржию, тыржию, ажыраю

2)бейвербалды амалдар фразеологизмдер арқылы беріледі. Фразеологизмдердің жасалуында көз, мұрын, бет, ауыз, тіл, тіс, қол бейвербалды амалдар еркін сөз тіркесімен беріледі. Мысалы, қолын ұсынды.

Мимикаға, әдетте, адамның бет-әлпеті қатысады. «бет-әлпет» ұғымының ауқымына маңдай,

1)қабақ соматизміне байланысты кинемалар (қабағын түю, қабағы дірілдеу);

2)қас соматизміне байланысты кинемалар (қасы дірілдеу, қасын көтеру);

3)көз соматизміне байланысты кинемалар (көзі бақыраю, көзі алаю, көзін

4)тіс соматизміне байланысты кинемалар (тісін шықырлату);

5)тіл соматизміне байланысты кинемалар (тілін шығару);

6)бет соматизміне байланысты кинемалар (бетін тыржиту).

Қарым-қатынас процесінде ер адамдар мен әйел адамдар арасындағы гендерлік қатынасты да білдіреді. Мысалы, Құлаша сақалын саумалап отырды да, орнынан лып етіп тұрды,- деп ер азаматқа қатысты болса, ал бет шымшу, ернін сылп еткізу, бет сызу- әйел-қыздарға тін.

Қорыта келгенде, ишара – адамның ішкі көңіл-күйінен хабардар етуді білдіреді.

Көркем шығармаларда дене қимылының төмендегі қалыптары жиі қолданылатыны анықталды: жатқан кездегі дене қалыбы (бүк түсіп жату, шынтағына жастық отырған кездегі дене қалыбы,екі тізесін құшақтап отыру болса, ал тұрған кездегі дене қалыбы мықынын таянып тұру- деген сияқты тіркестер кездеседі.

Құнанбай сол қолын шұғыл көтеріп қап «Доғар» дегендей ишарат білдірді.Мұнда негізгі ойды білдіріп тұрған ишарат – сол қолын көтергені.

Көздің қозғалысы (көзін алақтату, көзін қысу, көзінің құйрығымен қарау,

І. Бастың қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:

Басын шайқау – әлденеше рет басты оңға, солға

. Біреудің ойымен, пікірімен үзілді-кесілді келіспеу. Мысалы, Ербол төреші

Басын изеу – басты бір немесе бірнеше рет.

Амандасу, сәлемдесу.

Бас ию – басты сәл төмен иген қалыпта кінәсін, айыбын мойындау.

Қадірлеу, құрметтеу, қадірлі адамға сый көрсету. Мысалы, Ұлы

Басқа біреудің артықшылығын, үстемдігін мойындау, мойынсұну.

• Басынан сипау – алақанмен маңдай тұсынан бастап әлденеше

Мүсіркеу, аяу. Мысалы, Дәркембай атаға жаны ашып тістене

• Басын төмен салу – басын төмен иіп, аяғының

Ішкі алай-түлей сезімді өзгелерге білдірмеуге тырысу. Мысалы, Болыс

ІІ. Беттің қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:

• Бетін теріс бұру - әңгімелесіп отырған адамнан жүзін

Ұялшақтықты, қарапайымдылықты, қысылған-қымтырылуды білдіру.

«Бет жырту» тұрақты тіркесі. Мысалы, Олар ренжіскенімен, бет

• Бетін басу – екі қолымен, алақанымен бетін басу.

Мағынасы: 1. Қатты қорқуды, шошынуды білдіру. Мысалы, –

Қалың қайғыға батуды, тұйыққа тірелуді білдіру. Мысалы, Аяқ-қолы

ІІІ. Ұялу. Мысалы, Бетті бастым,

Қатты састым,

Тұра қаштым жалма-жан (Абай).

• Бетім-ай (-ау) – сұқ саусақты бетке батыра түсіп,

Мағынасы: әлдекімнің қылығын, істеген ісін жақтырмау, жаратпау. Мысалы, Әкеме

• Бетін шымшу – сұқ саусақ пен бас бармақты

• Бетінен сүю – сұхбаттасып отырған адамның бетінен сүю.

Еркелету, жақсы көруді білдіру. Мысалы, Ірі, қапсағай денелі

Ұзақ уақыт көріспеген адамдардың жолығысқанда бір-біріне білдіретін ишараты.

• Бата беру (ас қайыру) – екі қолды бір-біріне

Ас ішіліп болғанын білдіретін ишарат. Мысалы, – Дастарқанның

ІІІ. Маңдайға байланысты қолданылатын бейвербалды амалдар:

• Маңдайынан сипау – сұхбаттасының маңдайынан алақанымен сипау. Мағынасы:

ІV. Көз, қабақ, қастың қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:

• Көзін алақтату – қасындағы адамға көзін кең ашып,

• Көзін қысу – қасындағы сұхбаттасына бір көзін қысып

Әзілдеу, қулану. Мысалы, – Апа, – деді Тілеукен.

• Көзін жыпылықтату – екі көзін бірдей қатарынан бірнеше

• Көзін қадау (оқты көзін қадау) – қасындағы адамға

Қорқу, абдырау, абыржу. Мысалы,

• Көзін төмен салу – жанарын кірпіктерімен қалқалап, төмен,

• Көзін төңкере қарау – қасын керіп, көзінің қарашығын

• Сызданып қарау – қасын керіп, басын кекжиткен күйінде

• Қас-қабағымен нұсқау – қабағын көтеріп әлдекімді нұсқау. Мағынасы:

• Қабағын шыту – қабақ түю. Мағынасы: біреуге күш

• Қасын керу – екі қабағын я болмаса бір

V. Мұрынның қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:

• Мұрнын тыржиту – мұрын еттерінің жиырылуы. Мағынасы: мазақ

• Мұрнын шүйіру – мұрнын тыржитып, демін ішке алу.

VІ. Ерін мен езудің, ұрттың, ауыздың қатысымен жасалған бейвербалды

• Ернін сылп еткізу – жымқыра ұстаған еріндерін тез

• Ұртын томпайту – екі ұртына ауа толтырып, ерінді

Бұл оның: «Ала күшік мықты ит болады», – дегені

VІІ. Таңдай, тіл және тістің қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:

• Таңдайын қағу – тілді таңдайға бірнеше рет жабыстырып-айырып

• Тілін шығару – тілін созып сыртқа шығару. Мағынасы:

• Тісін қайрау – үстіңгі және астыңғы қатардағы тістерді

VІІІ. Сақал, мұрт, иектің қатысуымен жасалған бейвербалды амалдар:

• Сақалды шошайту – кеудені көтеріп, басты шалқайтқан кезде

• Иек қағу – иекті төменнен жоғары шұғыл көтеру.

1. Амандасудың ишараты.

2. Бір нәрсені түсінбеген кезде сұраудың ишараты.

• Қолын шығару – сұқ саусақ пен ортаңғы саусақ

• Қол көтеру – көбінесе оң қолды, кейде екі

Қарғыс айту. Мысалы, – Қарғыс атсын ол күнді!

Біреудің көңілін аудару. Мысалы, Әй, Әбілқайыр хан! Әй,

Жүрісті тоқтатуды өтіну. Мысалы, Қуғыншылар қатты желіске салып

Қабылданған шешімге қарсы шығу немесе жақтап дауыс беру.

• Қолмен ишара жасау – алақаны төмен қаратылған қолын

• Қолын (қос қолын) беру, созу, ұсыну – қос

Қоштасу ишараты. Мысалы, – Кәне, достым, – деді

– Жақсы, қош бол! – дедім мен де қолымды

• Саусақтарын ұсыну – сұхбаттасына жай қимылмен саусақтарын созу.

• Қол алысу – екі адамның бір-бірінің қолын алуы.

1. Сәлемдесу ишараты. Мысалы, Атаман, Сырым, Торғын үшеуі келеді.

2. Екі жақ, екі тараптың келісімге келуі. Мысалы, Келістік

• Қолдасып қоштасу – екі адамның бірінің бірі қолын

• Оң қолын төсіне (кеудесіне) қою – оң қолының

Ассалаумағаләйкум, – деп оң қолын кеудесіне қойып сәлем берді

• Қос қолды кеудеге қою – қос қолдың алақанын

• Қолын кеудеге апарып, бас ию – қос қолдың

• Қол бұлғау – шынтақтан бүгілген немесе тік жоғары

Жанына шақыру, жақын келуді сұрау, өтіну. Мысалы, Бірақ

• Орамалын (қолға ұстап) бұлғау – орамалды оңды-солды, алға-артқа

• Тымағын (қолға ұстап) бұлғау – ер адамдардың басындағы

• Қол жаю – алақаны жоғары қаратыла ашылған қолды

Қолын (кейде екі қолын да) алға созып, алақанын

• Қолды теріс жаю – қос қолдың алақанын теріс

• Қолымен нұсқау – қолымен әлдебіреуді нұсқау. Мағынасы. Сілтеу,

• Қол қусырып бас ию – қос қолдың алақанын

Шал жанына келгенде Жапал тұрып,

Бас иіп, сәлем берді.

• Қос қолын төбесіне көтеру – қос қолдың ашық

• Қол соғу, қол шапалақтау – қос қолдың алақанын

• Қолымен ымдау – қолмен әр түрлі қимылдар жасау.

• Саусағымен шақыру – жұмылған қолдың сұқ саусағын бүгіп-жазу.

• Саусағымен нұсқау – саусағымен (көбінесе сұқ саусақпен( әлдебіреуді

• Сұқ саусағымен нұсқау – сұқ саусақты алға қарата

• Саусақтарын қозғап қол бұлғау – алақаны өзіне қаратылған

• Жұдырық түю – түйілген жұдырығының сырт жағын

• Бармағын тістеу – адамның өз қолының (саусағын) саусақтарын

• Бас бармағын көрсету – қолдың барлық саусақтарын жұмып,

Мағынасы: тыныштық тілеу. Мысалы, Даусым қаттырақ шықса керек. –

• Жүрегін алақанымен басу – алақанын кеудесінің сол жағына,

• Оң алақанын кеудеге басу – оң қолының алақанын

ХІ. Өзге де жиі қолданылатын бейвербалды амалдар:

• Баурына басу (алу) – қасындағы адамның басын кеудесіне қоюы.

• Төс соғысу – екі адамның бір-бірімен төс тигізе

• Кеудесін қолымен басу – алақанын көкірек тұсына қойып

– Аға, рахмет, – деп кеудесін қолымен басып кейін

• Кеудесін бұраң еткізу – сұхбаттасынан кеудесімен бұрылып кету.

• Арқасынан қағу – қасындағы адамның арқасынан алақанмен бірнеше

Еркелету. Мысалы, Дәрмен сол үшін Асанды қасына шақырып,

• Екі бүйірін таяну – қос қолымен екі бүйірін

Душар болды дерт қатты,

Науқастанды – дерт батты,

Алғанын тастап сарбазым

Алыс жолға жөн тартты!..

• Нан ұстау (жеу) – нанның шетінен үзіп алып

• Көзге түрту – сұқ саусақпен немесе қамшының ұшымен

Сонымен, тілдік қарым-қатынастағы қатысымдық мақсаттың мәнмәтінге, яғни, жағдаятқа тікелей байланысты болатыны сөзсіз. Яғни қатысымдық мақсаттың табысты іске асуы қатысымдық стратегия мен қатысымдық тактиканың тиімді қолданылуына байланысты. Тілдік әрекеттің жоғары нәтижесіне қол жеткізу сөйлеушінің ұстанған стратегия мен тактикасына тәуелді. Демек, стратегия сөйлеушінің өзіндік көзқарасы тұрғысынан екшелген, көздеген мақсатқа жету барысында вербальды және бейвербальды құралдарды қолдану арқылы жүзеге асады. Ал тактиканы сөйлеуші мен тыңдаушының арасындағы эксплицитті және имплицитті мәннің, белгілі мен белгісіздің, тың және жалпы қолданыстардың арақатынасын білдіретін спонтанды тілдік үдеріс деуге болады.

Қорытындылай келсек, драмалық туындының мәтінін коммуникативтік көзқарас тұрғысынан қарау келесі тұжырымдарға келуге мүмкіндік берді: Драмалық шығарманың коммуникативтік ерекшелігі коммуникативті өзара іс-қимыл екі деңгейде жүзеге асырылады: сыртқы және ішкі. Сыртқы коммуникацияның деңгейі автордың әлеуетті оқырмандармен диалогы, ал ішкі коммуникацияның деңгейі - кейіпкерлер арасындағы коммуникативтік өзара іс-қимыл болып табылады. Бұл ретте коммуникацияның ішкі жүйесі автордың сыртқы коммуникациядағы міндеттерімен негізделген. Осылайша, сыртқы коммуникация мынадай жүйенің бар болуын көздейді:

1) автор (адресант) мен оқырман (адресат));

2) өзара іс-қимыл интенциясы: драмалық туындының мәнін айқындайтын оның себептері мен мақсаты; соңғысы адресатта шығармада ұсынылған көркем шындыққа (екінші интерпретация) қатысты пікірді қалыптастырудан тұрады.);

3) өзара іс-қимыл тәсілдері: адресаттың санасына ұтымды және эмоциялық әсер ету; ұтымды әсер бір нәрсеге сендіру (дәлелдеу) ретінде жүзеге асырылады, ал эмоциялық әсер сенімге ықпал ететін эмоциялық ая құруды көздейді;

4) өзара әрекет ету құралы: драманың мәтіні авторлық ойды кодтайтын және оқырман-адресатқа мағынаны декодтауға мүмкіндік беретін белгі жүйесі мен белгісі ретінде;

5) өзара іс-қимыл нәтижесі: авторлық мақсатқа сәйкес келетін шындыққа қатысты жаңа іс-қимыл жасау.

Осы тұрғыдан драмалық туындыны үш элементті құрылыммен сипатталатын бірыңғай коммуникативтік әрекет ретінде анықтауға болады:

- драмалық шығарманың илллокутивті құрамдас бөлігі адресатты айқын позициямен келісімге шақыру болып табылады, ал келісімге қол жеткізу үшін негіз-таңбалар мен олардың арасындағы өзара қарым-қатынас авторлық орнату белгілерінде берілген: таңбалардың салыстырмалы және/немесе қарама-қарсы қойылған әлеуметтік-психологиялық сипаттамалары және драмалық дискурстың жанжалды сипаты болып табылады.

1. 
   Гегель Г.В.Ф. Эстетика: в4 т. М.: Искусство, 1968. Т. 1. – 312с
   
2. 
   Будагов Р.А. О сценической речи // Филологические науки. 1974. № 6. С.3-14.
   
3. 
   Нұрғали Р.Қазақ драматургиясының жанр жүйесі. Монография. А.,Өнер, 1958,б. 400.
   
4. 
   Рүстембекова Р. Бейімбет Майлиннің драматургиясы. А., Жазушы, 1969, 120б.
   
5. 
   Ғабдуллин Н. Ғабит Мүсірепов – драматург. А., Өнер, 1982, 191 б.
   
6. 
   Дүйсенов М. Қазақ драматургиясының жанр, стиль, мәселесі. А., Ғылым, 1977, 176.
   
7. 
   Ордалиев С. Конфликт және характер. А., Жазушы, 1970, 184 б.