Б 63(5К) ■f 94 Jew шттшш f t
жүктеу/скачать 13,81 Mb. Pdf көрінісі
|
| б 63(5К) ■f 94 Jew шттшш f t i f f щ »£ s r шШш Г іЩ л п ИЯЦ ьж М й И е ^ИВ р ^-^ я ш к йЗ?» ■ ?• v;Jrfe • л і * Ж f t ' ЗЦЯ X 4 Ш OCL -' 1 Я Ш Й В Ж to t- ■ V 5 - " . 5 К « к З Д О i Ы & У м яр ^ у л - ЗИ- К З : V ! С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекөттік университеті ҒҰЛАМА ТҰЛҒА. ТАҒДЫР. ТАҒЫЛЫМ (Әлкей Марғұлан туралы естелік мақалалар, деректі әңгімелер, очерктер, өлең-арнаулар) “ЭКО” баспасы Павлодар 2004 ББК 72.4 (2) Ғ-33 Қазақстан Республикасы Прөзидентінің Жолдауында усынылған «Мәдени мүра» арнаулы орта мерзімді бағдарламасы бойынша Редакция алқасы: Арын Е. М. (бас редактор), Талтенов А А (бас редактордың орынбасары), Қудабаев Ь Ж (қурастырушы, жауапты редактор), Ақышев А А , Артықбаөв &.О., Бәделхан А., Енсөбаев ТА. Жанғүлова А.И., Жуматавва Е.Ө., Жүсіп Қ.П., Жүсіпов Н.Қ., Ер. Жүсіпов, Исмадиева С.А. Қадысова P., Маиүлан Д.Ә., Мерц В.К., Сарбалаев Ж , Шапауов Ә. Ғұлама. Тұлға. Тағдыр. Тағылым. (Әлкей Марғұлан туралы естелік мақалалар, деректі әңгімелер, очерктер, өлең-арнаулар). - Павлодар: ТОО НПФ “ЭКО”, 2004. - 254 с. ISBN 9965-610-19-9 Бұл кітапқа Сарыарқаның сары даласында туып, қазақтың рухани күшінің қайнар көзін еліміздің түкпір-түкпірінен инемен құдық қазғандай іздеп, мәдени мурағаттардың сырын ашып, оның нәтижесін халықтың ортақ игілігіне айналдырып, халқына паш еткен қазақтың ғүлама ғалымы Әлкей Хақанұлы Марғұланның тұлғалық табиғаты, тағдыры, тағлым боларлық мұралары жайлы көз көрген әріптестерінің, замандастарының, ақын - жазушылардың, ғалымдардың естеліктері жинақталып отыр. Кітап ғылыми қызметкерлерге, аспирантарға, жоғары оқу орындары мен мектеп оқушыларына, студенттерге, сондай-ақ ғалымның өмірі мен ш ығармаш ылығы жайлы мағпумат алғысы көлетін жалпы көпшлік қауымға арналады. ...... Ғ-140101000 0005 (-04) * ISBN 9965-610-19-Ь / і С Торвйавд Павлодар уні - ‘I И йь / k ^V ствэ н н о г о У'Г им. С. Тс.',;. ■ з етыңг .лекетті тотіжн • % ф* © “С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті", 2004 и -ЗГ Алтын емес, балаларыма одан да қымбаттырақ дүниені қалдырып бара жатырмын. Сократ Ерлан Ары н экономика еылымының докторы, профессор КЕМЕЛ ОЙДЫҢ КЕМЕҢГЕРІ! (Алғы сөз) Ықылым заманнан бері қай елдің елдігін, халықтың халықтыәын танытатын белгілерінің бірі - маңдайына біткен талантты перзенттерін қадірлей, қастерлей білуі. Тарихи дамуда, (тарихи сана мен м урагерлік мәдениет імізді қалыптастыруда) улттық аядан шыгып, әлемдік өркениетте өз орнын тапқан әуламаларымыз қаншама. Біздің мақсатымыз осы ата-бабапарымыз қалыптастырәан мәдени қундылықтарды өркениетке сай одан әрі дамытып, олар қалдырәан жәдігерлерді жас урпақтың санасына сіңдіру үшін, оны улттық мәдениет пен әлемдік мәдениеттің гуманист ік үрдістерімен үнемі толықтырып, жаңартып отыруымыз керек. Өнердің қандай түрі болмасың ол қашан да әлеуметтік ізгілікке қызмет ету арқылы өседі, марқайады, улы мураттарәа жетелейді. Сондықтан біз келер урпаәымызаа өрелі азаматтық сана мен биік рухани мәдениет қалыптастырамыз десек осы рухани дүниелерімізді жан-жақты терең зерделеп, шын жүрегімізбен қабылдай білуіміз керек. Бул тек бүгінгінің әана емес, ертеңгінің де алдында жауап беретін терең азаматтық парық. Барыңды баәалай білу ата-бабалардан қаләан рухани мураларды қалдырмай жинап, асылындай ардақтап, көзінің қарашыәындай сақтап, ақыл-таразысына тартқанда әана, өткеннің дурысы - өнеге, бурысы - бүгінге сабақ болмақ. Ал осыны жүзеге асыру, ол - елін сүйген, ултын сүйген жүректің, болашаәым сәулесі болсын деген тілектің бірлігін биік мақсат арнасына түсіре білгенде әана жүзеге асатын салиқалы іс. Осындай аса үлкен жауапкершіліктің жүгін жүктеген қазақ халқының асыл перзенттерінің бірі әулама әалым Әлкей Хақанулы Марәұлан. Ол өз өмірін Қазақстанның көне мәдениетің ежелгі сәулет өнерін, әдебиетін этникалық саласын, көркем өнерің архөологиясын, этнографиясын, отырықшылық егіншілік турмыс салтын оның тарихымен уштастыра зерттеуге арнаәан. Қазақ эпосының туу дәуірлерін анықтап, олардың тарихи-әлеуметтік негіздерінің сырын ашуда, сондай-ақ Орт алық Қазақст анны ң қола дәуірінде от ырықш ы мәдениетінің бір орталыәы боләандыәын әылымәа туңгыш рет дәлелдеп берген де осы Әлкей Хақанүлы болатын. Сырдария, Талас, Шу өзендері бойындаеы ежелгі қалалардың орнына аләаш рет археологиялы қ қазба жұмыстарын жүргізіп, Тараз, Отырар, Сайран, Сауран, Сыәынақ мәдениетін зерттеуі археология аылымына баәа жетпес мұра болааны белгілі. Академик Әлкей Хақанулы Марауланды еске алу ата- бабаларымыз қапдырган жәдігерлерімізді ой елегінен өткізіп өнеге туту деген сөз. Шындықтың бетіне тура қарап айтар болсақ мынаны мойындаәанымыз жөн: біздің көбіміз төл тарихымыздың тым тереңде тынып жатқан тылсым сырларын бертін келе, кеңес империясы ыдыраәаннан кейін әана шым-шымдап уәа бастадық. Басқа әылымдардың ішінде, әсіресе, тарих әылымы саласында озбыр идеология оза шапқанда жақтырмаәаны белгілі. Тарихымызды танимыз, ултымыздың улылыәын урпаққа улагат етеміз деп жүріп, кеңестік саясаттың қурбаны болган арыстарымыз қаншама. Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтурсынов, Магжан Ж үмабаев, Ж үсібпек Аймауытов, М іржақып Дулат ов, Халел Д осмухамедулы , Санжар Асфендияров, Мухамеджан Тынышпаев, Ермухан Бекмаханов... Бул тізімді әрі де соза беруге болады. Алдыңгы арыстарымыздың асыл енегесін жаләастыру үиіін алтын көпірлік қызмет атқаруга коммунистік өктемдік тусында да ақиқатты ашып айтар ақберен асыл туган кемеңгерлеріміз табылмай қаләан жоқ. Муқтар, Қаныш, Әлкей сияқты аааларымыздың әрқайсысы бір- 4 бір академия арқалайтын жүкті әасыр соқпаәынан сүрінбей алып шықты десек, асырап айтқанымыз емес. Еамдердің әр әрпі алтынмен жазуәа турарлық сондай асылдарымыздың арқасында тарихымыздың тамыры суаләөн жоқ. Бүгінде төл тарихымыздың тосын қырларына жаңаша мән беріп, әасырлар туңәиыәынан жауһар жәдігерлерімізді түгендеп жатсақ — соның бәрі алдыңәы толқын аәаларымыздың асыл өнегесі деп білеміз. Бул төңіректе әлі де болса талай-талай тушымды пікірлер мен туаырлы тужырымдар айтылар. Мақсат - улы тарихымыздың улаәатын әлемдік өркениет төріне шыәару. Осы жолда баршамыздың мүддеміздің бір арнаәа тоәысарына өз басым көміл сенімдімін. ш Ілияс Омаров ҚАДІРІ1І ӘЛЕКЕ! Сіздің 60 жасқа келуіңізбен байланысты көптеген ресми құттықтаулар болатыны сөзсіз. Сіздің өмір жолыңызды шолып- өтіп бірөр ауыз сөз айтуды өзімнің азаматтық борышым дөп санадым. Оқымысты ғалым болуға тырысу бар, оқымысты ғалым болу бар. Осы екі мағына бірімен-бірі байланысты болса да, қорытыла келе жекеленеді. Ілім саласы нда жүрген адам дар көп болғанмен тым мағнасындағы ғалы мдар сирек болады. Ертеде ғылыми дәстүрлер болмаған біздей халықтарда жайдақ белсенділер де аз болмады. Ал сіз болсаңыз, шын мағнасындағы Ғалымсыз, өз алдына дәстүріңіз бар Ғалымсыз. Бүкіл өмірді қалтқысыз, қалдықсыз ғылыми зерттеушілікке бермей, ғалым болу қйын. Ғылыми жұмысты біреудің қолымөн істеуге болмайды. Сіз болсаңыз ғылыми зерттеулердің қара жұмысында, соның нәтижесіндегі қорытындыларды да өз қолыңызбен, өз ойыңызбен жетіп келген ғалымсыз. Көп ізденетін ғалымның бірі Ермұхан бір әңгімесінде былай деген еді: «Советтер елінің қай архивына барсам да, менің алдымда Марғүлан болып кеткенін көрөмін». Сіз әрбір сапардан қайтқанда халыққа, тарихқа сәлемдеме ретінде көптеген бағалы ғылыми дерөктер алып қайтасыз. Осындай күйбеңі көп қажырлы еңбектеріңіз сізді еліміздің көрнекті ғалымының дәрежесіне жеткізеді. Жалпы тарих, тіл, әсіресе археология жөніндегі сіздің шығармаларыңыз ілімге қосылған үлкен үлес. Тағы бір тікелей айтатын сіздің зор еңбегіңіз - Шоқан шығармаларын зерттеп, ұлы ағамыздың ғылыми мүраларын тәптіштей жарыққа шығару. Бұл өз алдына бір таудай еңбегіңіз. Қорыта келгенде қаулай келе жатқан жас талаптардан: «ғалым қандай болу керек?» деген сүрағына «Әлкей Марғүландай бол» дей айтуға толық қақымыз бар. Деніңіз сау болып, әлі де көп жыл ғылыми табыстарыңыз бен елімізді қуантар деген ізгі тілекпен. 10/V I-1964 жыл 6 /7 , в V 0 /CSsz+^7 у / tf& ts ^иг^г? * Z Y ^ / “ . * " f у / / » ч « ? ** т л ~ * - _ < P ^y. * t * ^ s ? j £ 0 g * , * * , 0 » * /> '/* /> ? e *S a * y y J L ^ я / r ' ^ s c / ^ /7 *? f^ y /7 'f S?*€S r?cf>7 ^ ^ ^ ^tf^cy / Г 7 4 ^ $ * /* * /* « < & **<> ^ a . * . * * * « 4 < Г о ^ < г у / ^ „ . x j r „ • * * 4 ? S c O LC ^f ^ A a ^ c 7 7 ^ ? U s i ^ и ү & s? s? (S fJ /* /У Г > 3 * 'з Л р / "Ғ *« 4 л і te s ty * 0 > > ^ у / ^ / У л f -м д / л и с ' * / * я * * * г ~ w , ; £ С - 1 > < Г « . ' > /* * < *tc e c f/y + ^ t * * f 9 < ) P p 'ttU r x J f'/z e tt* ' + A U yfi& u ^W *. щ % a с # « /л % f >*-e -Ш Д ^ Ш /^ Л р Ш ^ S *f+ **s > £ * * £ o~* s? (ҒЪгг. £ V * ^ Г 3 . # & *"? *» /C y b J Z q , 9C& /Ғ J£/r&p*V *і~ 2 ' ~f ^ '^ * ^p* £ 4 ^6 ? 4 Sl0l*t 0*4*1*7 4&J0 e*K /£ / JC f /*c&p7C ' < f-r7 -i a -*-, ^ъугъ-х ^ J7> J^€iy6ecs, x *e & 'г * г / g /'fr& t ’y Uuy? A ^/C^> sy% s? У /■4tus2e £ о £ а ^ г % < щ Yvf к л * У * * С . ? / r r ~ " ' ^ ' 3 — f f t + f A * , У -^-7 Д/%4ьЛі,f l / f a f ^ j £os?s?t**t u^VX>4-1 У ^ 7 ' '* /& « . ^ . 'S f W. / 3 . - y*ZS~tS fC O tfl Jh* £ - у 6^ К p %S££*r C*V y O 9 ? sm 4 J> * / /5 6 * 4 cd b & j *l£ / л ^ г *> s i 'rti^ , J ^ У 7^ 'J ? * '’ V ^ rt* f* S С / У г 7 - / ? & ■ ■ 8 Н.А. БАСКАКОВ, Түрколог, филология еылымының докторы, профессор, РСФСР-дың, Қазақ ССР-ының, Түрікмен ССР-ыныңжәне Қарақалпақ АССР-ының еылымеа еңбегі сіңген қайраткері, финугор қоеамының корреспондент-мүшесі (Финляндия), Орал-Аптай қоеамының (ФРГ) қурметті мүшесі. ҒҮЛАМА ҒАЛЫМ Біздің алғаш кездескенімізге де талай уақыт өтіпті-ау - осыдан 1930жыл еді, Түрксібтіңжаңа дүбірлеп жатқан кезі. Қазақстанның астанасы Қызылордадан Алматыға сол тұста көшті. Жергілікті халық Алматыны бүрынғысынша әлі де Верный деп атайтын. Сол жылы көктемде Алматыда Бірінші Бүкілқазақстандық өлкетану Съезі ұйымдастырылды. Ж аңа ғана Москва Мемлекеттік университетін бітірген кезім, маған жаңағы Съезде “Қарақалпақ тарихының зерттелуі” деген тақырыпта баяндама жасау керек болды. Міне, осы съезде Әлкей Хақанүлы Марғүланмен тұңғыш рет таныстым, үмытпасам ж аңа ғана ұйымдасқан Қазақты ң Мемлкеттік университетінде қызмет істеп жүрді-ау деймін. Университеттің сол кездегі ректоры, Орта Азия мен Қазақстанның ірі тарихшыларының бірі С.Д. Асфендияров болатын Ол кісі бізден бір буын үлкен еді. Сол жылдары тек С.Д. Аяфендияровпен ғана емес, белгілі революционер Ә. Жанкелдинмен кездесу бақытына ие болдым. Сондай-ақ, F.T. Тоғжанов, Т.Ф. Рысқұлов сияқты асыл азаматтармен РСФСР Жаңа алфавит Орталық Комитетінде, кейін СССР Орталық Атқару Комитетінің жанындағы Бүкілодақтық Жаңа алфавит Орталық Комитетінде қызметтес болдым. Ол кезде біздің үстаз тұтатын түрколог ағаларымыз Қ. Жүбанов, Т. Шонанов, Г. Бегапиев, Н. Төреқұлов сияқты азаматтар болатын Кейін 40-70 жылдар аралығында Әлекең екеуміз түрлі қалаларда, шет елдерде небір додалы конференцияларға, конгрестер мен съездерге қатынастық. Бүл кезде түркологияның көш басына біздің қатарларымыз шыға бастаған. Түркология саласына түрлі қырынан ат салы сқан қазақстанды қ С.А. Аманжолов, М.О. Әувзов, М.Б. Балақавв, С.К. Сильчвнко сияқты ғалымдар мен жазушылар Әлекең екеуіміздің ортақ досымыз болатын. Осындайда еске түседі, түрлі-түрлі бас қосу, жиналыстар жиі болушы еді. Рас, олардың ішінде іш пыстырып, зеріктіріп жібөрөтін үзақ сонар мәжіліствр дө болатын. Мұндайда тарихшы, археолог, жазушы қатарларымыз бір-біріне “ұйқыашар” деген белгімен эпиграм м алар, төрттағандар бірқақпай әзілдер жолдайтын Бірде, қыпшақ тілінің тарихы туралы көбірек сөйлеп кету керек. Сәбеңнен — Сәбит Мұқановтан орыныма отыра бергенде мынадай қағаз келді. Отырғанда бас қатып, Сейлеп кетті Басқақов Әкелді екен қай құдай Москвадан қақсатып. Иә, ол бір әзіл-қалжыңымен жарасқаң жұмыла жүк кетергең қиындықтарды қызықтап көрген тамаша күндер еді. Бір ғажабы біздің буынның осынау жақсы қасиеті әлі де бір мысқал әрін тайдырған жоқ. Әлекеңмен талай күндер мен түндерім бірге өтті. Солардың ішінде 1968 жылы антропологтар мен этнограф тарды ң Халықаралық Конгресіне қатысу үшін Жапонияға бірге барған сапарым айырықша есте қалып қойыпты. Конгрестің өзекті тақырыбы этнолингвистикамен айналысып жүрген маған қарағанда Әлекеңе жақындау болатын. Осы сапар Әлекеңнің көл- кесір эрудициясы,, ғылыми ой-жүрісінің алымдылығы дүние жүзінің небір ығай мен сығай оқымыстыларын тәнті етті. Осы сапар Әлекеңнің ғажайып білікті адам бола түра білмекке қүштарлығына қайран қалдым. Бірде-бір экскурсиядаң бірде-бір кездесуден қалмай, не нәрсені дендец білгісі келетін сергектігі менің есімнен кетер емес. Ә.Х. Марғүлан - қазақ халқының маңдайына біткен ғүлама ғалымдардың бірегейі, Қазақстан тарихы мен мәдениетіне қатысты, құнын еш қаш ан жоймайтын айтулы еңбектерінің Ю авторы. Ол ашқан жаңалықтар мен пайымдаулар тек қана Қазақстан емес, адамзаттық тарих пен мәдениеттің дурыс түсінілуіне шапағатын тигізіп жатады. Біздің ортақ досымыз Әлекең ірі ғалымдығына қоса кісілігі мол азамат, адал да ақ жарқын дос, бойынан биік мәдениеттілік лебі шалқығаң әңгімеші. Әркім-ақ Әлекеңмен өткізген уақытын ең бір мағынылы шақтарға балайтыны сөзсіз. Сексен деген ғажап жас қой. Асыл досым Әлекеңді осынау мерейлі тойымен құттықтап, ең игі тілеулестігімді білдіре отырып, әйгілі “Қутадғу біліктен” бір ауыз өлең келтіргім келеді: Білімді біледі білімнің қадірін Білімсіз білер ме білімнің жарығын. Білімді әрқашан білгірлік көрсетер Білімнің түйінін біліммен сол шешер. 1984 ж. И.Н. ГУМИЛЕВ Тарихжэне география әылымдарының докторы, А. А. Жданов атындагы Ленинград Мемлекеттік университетінің профессоры. КЕМЕҢГЕР Ғылымның қиын жолын қатар бастаған әріптесімнің мүшел тойына куә болу бүл жалғанда бір ғанибет. Өткен өмір әсем бір түстей болып, көкіректе сайрап қоя береді. Мәселең дәл қазір менің көз алдыма басын ақ қырау шалған аймаңдай Әлкей Хақанүлы емөс, Лөнинградтағы Салтыков-Щөдрин атындағы кітапхананы әкесінің үйіндей жайлаған бозбала Әлкей елестейді. Қобыраған қою шашты.түңғиықойлы кезді, қызыл шырайлы, қыр мүрын жігіт әркімге-ақ мойын бүрғызушы еді-ау... Міне, мүшел тойдың осындай күндерді көз алдымызға алып келетінін байқаған шығарсыз... ^ Сол Әлекеңе жүзбе-жүз емес, ғылыми-көпшілік журнал бетінде тілеулестікті қалай білдірсе лайық деп ойландым. Ойландым да сәтінің келе жеткеніне қуанып отырмын. Қазақ халқының көнө тарихына қатысты сиясы кбппөгөн жаңалығымды жолдасам -журналдың да көңілінен шығармың журнал оқырманы да риза болар, менің түғырдан таймағанымды біліп, Әлекең де қуанып қалар дөп түйдім. Бір оқпөн өкі нөмесв одан да көп қоян атып түсіргенге не жетсін... Сонымен әңгіме “уар” тайпасы туралы. Ғылым үшін қателіктің бір ауыздан екінші ауызға кешуінен еткен зиян жоқ. Кене ғасырдың авторы Феофилакт Симокатта езінің “Тарих” атты еңбегінде уар мен гуын тайпалары бірігіп Т ил езенінің бойын жайлағанын айтады. Түркілер бүл езенді “уара” деп атаған. Әлгі уар мен гунн одағы 555 жылы батысқа ығысып, ездерін “аварлар” (абарлар-обрлар) деп атайды. Бүларды Фиофилакт Симокатта “лақабаварлар” деп атайды. Сонда автор, гунн немесе уар, вар деп қырық саққа жүгірткен аварлар кімдер? Тил деп отырғаны қай езен? Рас, бүл тақырып женінде кәл-кесір әдебиет бар, бірақ соның ешқайсысы уар немесе вар тайпаларының этникалық еншісін анықтап берген емес. 12 Х.В. Хаусиг “уарды” Ауғанстанның солтүстігін мекендеді, ал гунндер дөп есептейтін “хуннилер” Бактрияны мекендеді дейді. Бул орайда "уардың” түркі қағанатын жарып өтіп, Европаға бет алды деуі нандыра қоймайды. К. Енокидің ойынша, IV ғасырда Соғды мен Арал төңірегіне билігін жүргізген хиониттермен, солтүстігіндегі огорлармен (угрлар), сабирлармен, шығысындағы абарлармен, оңтүстігінде Соғдымен шекаралас дейді. Бүл қисынды пікір. 556 жылы түркіттер қол астына қараған “нағыз аварлар” 688 жылы мүкрендермен тізе қоса отырып азаттық алды. Азаттық түргеш қағанаты дегенмен мүкрендер - “сары” абарлар - “қара" ру деп аталды. жүктеу/скачать 13,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|