Хайуанаттар  жайындагы  мысал  ертегілердің  классикалық  ерте-

Хайуанаттар  жайындагы  мысал  ертегілердің  классикалық  ерте-
гілерден  бір  ерекшелігі  -   жануаплар  аш аэтамас^щһіңбіркелкі бөлмауы.
Классикалық  ертегілердегі  түлкінің  өзінен  күшті  хайуанды  үнемі  жеңіп, 
ал, озінен элсіздерден жеңіліп отыратын турақты мінездемесі мысал ерте-
гілерде кездеспейді.
Мұнда  эпикалық  фон,  я  болмаса  кейіпкердің  элеуметпк-тұрмыстық 
жагдайын  сипаттау  болмайды.  Оцың  есесіно_
хіз
браттық сарын  мен  шарт- 
ты  түрде  алынган  жануарлардың  аллегориялық  образы  бар.  Ертегінің 
құрылысы көп жагдайда оның мазмұнынан шығатын афоризмді дэлелдеуге 
бағытталады.  Көркемдігі  жағынан  алғанда,  ішінара  өлең  мәтіндері  кез- 
дескенімен,  аполог формалары  көбінесе  қарасөзді  болып  келеді.  Ал,  өлең 
түріндегі  фольклорлық  аполог  жеке  жанр  ретінде  толық  қалыптаспаған, 
себебі  ХІХ-ХХ  ғасырда  эдебиеттің  жедел  дамуы  мысал  жанрын  эдеби
арнаға түсіріп жіоерген.
Сілтемелер жэне ескертпелер:
1.  Аникин В.П.  Русская народная сказка. М.,  1977. С.48-55.
2.  Этиологиялық  ертегілер  ежелгі  замандардағы  мәдениет  белімінде 
жа-
зылған. 
(
3.  Мифтік  сипатын  элі  күнге  дейін  сақтаған  мұндай  ертегілерді  ғылымда 
«мифологический 
животной 
эпос» деп те атайды.
199

ҚИЯЛ -  ҒАЖ АИЫ П  ЕРТЕГІЛ ЕР
Қиял-ғажайып ертегі -  қазақ халық эдебиетіндегі ең көне жанрлардың 
бірі.  Оның  шығу  мезгілі  -   алғашқы  қауымдық  қоғам  дэуірі.  Сондықган 
ертегінің  бұл  түрінде  адамзаттың  ертедегі  емірінің  көптеген  белгілері 
сақталған.  Мысалы,  матриархат  заманына  тэн  аналық  ру  мен  көптеген 
әдет-ғұрыптардың  көріністері  (дуальдық  ұйым,  аналық  мекен,  аналық 
неке,  кувада,  авункулат,  т.т.),  ерте  заманғы  анимизм,  тотемизм,  магия 
сияқты діни нанымдар мен сенімдер. Бірақ көне дэуірдің бұл көріністерін 
кейінгі  заманда  халық тек  қиял  ғана деп  түсінген.  Сол  себепті  де  ертек- 
шілер эңгімесін «ерте уақытта болған» деп ескертеді.
Қазақтың  қиял-ғажайып  ертегілері  жанрлық  жағынан  біркелкі  емес, 
оның  құрамында  алғашқы  қауымға  тэн  қарапайым  әңгімелер,  батырлық 
ертегілер  кездеседі,  сондай-ақ  тұрмыс-салтгы  авантюралық  шыгармалар 
да ұшырасады. Демек, ертегінің бұл түрі жанр жагынан синкретті.
Айтылмыш жанрдың сюжетіне, поэтикасы мен құрылысына батырлық 
жыр  үлкен  ықпал  еткен.  Көптеген  қиял-ғажайып  ертегілерінің  сюжеттік
желісінде  оатырлық  жырындағьщаи  тұрақты  прологтар  мен  эпилогтар 
бар.  Әдетте,  сюжеттің прологында ертегі  қаһармандарының кэрі  ата-ана- 
сы мен оның тууы туралы баяндалады: қартайғанша перзент көрмей, қубас 
аталған  кемпір  мен шал  Құдайдан  бала  сұрап,  әулие-әнбиелердің басына 
түнеп, жалбарынады.  Кемпір-шалдың тілегі қабыл болып, бір бала туады. 
Ол -  ертегінің бас кейіпкері,  батыр,  ержүрек жауынгер.  Ал,  бас  қаһарман 
туралы  эңгіме  біткен  соң  негізгі  сюжетке  жалғасатын  эпилогта  кейіпкер 
мен оның жанындағылардың эрі қарайғы тағдыры сөз етіледі. Эпилогтағы 
бас кейіпкер, коп жағдайда, негізгі сюжеттегі қаһарманның баласы немесе 
інісі  болып  келеді.  Ол  ендігі  жерде  ағасы,  не  әкесі  бастап,  үлгіре  алмай 
кеткен істі тындыруға тиіс. 
'   ,
Қазақ  қиял-ғажайып  ертегілерінің  сюжетгік  құрамы  да  эралуан.  Атап 
айтсақ,  онда  барлық  халықтың  өзі  шығарған  халықаралық  сюжеттер,  бізге 
басқа халықгардан ауысқан жэне тек өзімізге тэн сюжеттер бар. Бұл кездейсоқ 
емес. Қазақ халқы сахарада жеке, дара ғұмыр сүрген жоқ. Ол өмір бойы басқа 
халықгармен қоян-қолтық аралас, тығыз қарым-қатынаста болды.
ирте  заманда туып,  көне дәуірдщ көріністерш  сақгап  келсе де,  қиял- 
ғажайып ертегілер халқымыздың тұрмысын, салтын бейнелейді, күнделікті
200

өмірін көрсетеді. Әрине, өмір шындығын қиял-ғажайып ертегілер тікелей
сол  қалпында  емес,  эстетикалық  тұрғыда  алып  көрсетеді.  Өмірдегі  тар-
тыстар, оолмыс көріністері, адамдардың қарым-қатынасы -  бэрі халықтың 
эстетикалық рухында түзіледі.
Сөз болып отырған ертегілердің бас қаһарманы, эстетикалық мұраты -  
халық идеалы. Ертегі тек халық мұратын мадақгайды. Қазақ ертегілерінің
с  Қаһармандары  -   аңшы-мерген,  жауынгер-батыр,  кенже  бала,  тазша 
жэне  әлеуметтік теңсіздіктегі  бұқара өкілі.  Бұлардың бэрі  халық арманы- 
нан ЭР кезде туған идеал кейіпкерлер, яғни идеал -  тарихи құбылыс.  Ерте- 
де, ол таоиғаттың дүлей күштерімен алысып, күнделікті өмір үшін аң-айу- 
анаттармен  күрескен  кезде,  халықтың арманы, идеалы -  соларды жеңетін 
оалуан,  күшті батыр, мерген болды.  Ертегіде ол -  неше түрлі ғажайып та-
жалдармен соғысып, жеңіп шығатын аңшы-мерген.
Кейінгі дэуірде, адамзат рулық қоғамға көшкенде халықтың идеалы өз 
руьш  бөтен елден,  шапқыншы  жаудан  қорғайтын жауынгер  батыр  болды. 
Ьұл  беине  қазақ  ертегілерінің  біразында  кездеседі.  Рулық  қоғам  ыдырай 
Оастағанда -  идеал басқа. Енді ол -  ыдырап бара жатқан қоғамның дәстүрін 
қолдаушы,  ата  жолын  қуушы.  Ол  қазақ өміріндегі  қара  шаңырақгың  иесі
кенже  оала.  Біздщ  көп  ертегілерімізде  бас  кейіпкер  осы  кенже  бала  бо- 
лып келеді-
шарықтау  шегіне  жеткен  кезде  ертегі 
идеал  етіп,  мадақгайтын  бейне  -   әлеуметгік  теңсіздіктегі  бұқара  өкілі
жәбірленуші,  жапа  шегуші.  Бұл  кезде  қиял-ғажайып  ертегілер  өмірге  ті-
келеи  жақындап,  толық  бұқараланады,  бұқара  арманын  дэріптеп,  халық 
мұратын эстетикалық мұратқа айналдырады.
Айтылмыш  жанрдағы  басты  тақырып  -   сиқырлы  заттардың 
көмегімен бас қаһарманның небір ғажайыптар мен қыруар қиындықтарды 
жеңіп,  мұратына  жетуі.  Мұның  үстіне  үнемі  эділеттік  жеңіп,  зұлымдық 
эшкереленш  отырады.  Ертегілердің  бұл  түрінде  дэстүрлі  идеялардың 
жиынтығы 
оның 
композициясымен, 
сюжеттік  желілерімен 
жэне 
қаһармандардың  айқьш  анықталған  идеясымен  біте  қайнасып  кеткен.
ұл  қатаң  бірліктен  сэл  ауытқу  қиял-ғажайып  ертегісінің  мүлдем  бөтен 
тҮРш  туғызады.  Егер  қаһарман  барлық  күшін  сарқа  пайдаланып,  небір 
қиындықтарды  жеңіп  шықса,  ол  батыр  атағына  ие  болады  да,  мұндай 
қаһарманы  бар  ертегі  өзіндік  ерекшелігімен дараланатын  батырлық ерте- 
гілер деп аталады.  Екінші жағынан, дәстүрлі композициядан ауытқу қиял-
ғажайып  ертегілеріне  жақьш  эрі  біршама бөтен  идеялармен  байланысты- 
рылады.
Қиял-ғажайып  ертегілердің  классикалық  типі  қаһарманды  басқа 
дүниеге  атгандыру,  ғажайьш  құралдарды  табу,  қиын  тапсырмаларды 
орындау,  құда  түсу,  жауыз  күштерден  құтылу  сияқты  композициялық 
оөлшектерді  қамтиды.  Ол  көбінесе  қаһарманның  үйленуімен  жэне  таққа 
отыруымен  аяқталады.  Ертегілердің  классикалық  түрі  шығыс  пен  батыс 
халықтарына  кең  таралған.  Қазақгың  қиял-ғажайып  ертегілері  ерекше
201

дара тұрған дүнңелер емес, оның көптеген сюжеттері дүниежүзіне белгілі 
ертегілердің нүсқалары болып келеді  [1].
Ертегі,  әдетте қаһарманның үйден  аттануымен басталады.  Оның себеп- 
тері  де  эртгүрлі:  бірде  үйірімен  жылқы  үрланып,  агайынды  жігіттер  үрыны 
іздеп  шығады  («Сәрсенгали»),  бірде  мыстан  кемпірдің  алдын  ала  ескер- 
туі  бүзылып,  әкесі  оган  үлын  жіберуге  мэжбүр  болады  («Қаратай»),  бірде 
қаһарманның  шешесін  Алып  Қарақұс әкетіп,  қаһарман  оны  іздеуге  шыгады 
(«Қанбаба»).  Басталудың  мүндай  типтері  барынша  көне  болып  келеді. 
Ғажайып образдар арқылы өрнектелген табиғаттьщ жауыз күштері мен адам 
арасындагы арасалмақгьщ бүзылуынан сюжет арқауы тарқатьшып отырады.
Ежелгі рулықсалттардьщыдырауьша жэне отбасы ішіндегі алауыздықтың 
пайда болуына байланысты ертегіде де өзгеріс пайда бөла бастайды. Айталық, 
пөлигамдық  жагдайындагы  күндестік  әз  көрінісін  табады.  «Алтьш  айдар» 
мен  «Үш  қыз»  атгы  ертегілерде  бэйбіше  төқалдан  туган  баланың  өрнына 
күшік салып  қөяды,  хан төқалды  үйінен  қуып  жібереді.  Ал  «Байдьщ  кенже 
үлы  мен пері» ертегісінде  кіші ұлының берген  кеңесіне  шамданған  эке  оны 
үйінен қуып жібереді. Кейінірек қогамдағы қайшылықгар күшейе түскен кез- 
де ертегілерге элеуметгік сарын ене бастайды. Сөйтіп, ертегіде кедей жігітгің 
эйелін ұнатқан хан оны өлгіру ниетімен эртүрлі қиын жұмыстарға жұмсайды 
(«Барып кел де, алып кел», «Адам білмес тас»).
Сонымен,  қаһарман  үй-ішімен  қош  айтысып,  жолға  шығады.  Оның 
алдында неше түрлі  сиқырлы заттарды немесе қалыңдығын табу мақсаты 
тұрады. Кейде оны сапар шегуге итермелейтін өзінің табиғи эуесқойлығы 
болады.  Қолына  темір  таяқ  ұстап,  аяғына  темір  етік  киіп,  қаһарман 
беймәлім,  жат  сырлы  дүниеге  -   алыс  жолға  сапар  шегеді  («Ер  Төстік», 
«Қанбаба»).  Жат  сырлы  дүние  бірде  жердің  үстінде,  бірде  астында,  бір- 
де  көкте  болып  шығады.  Кейде  ол  адам  басып  өте  алмайтын  шөлді  құм 
дала арқылы ететін биік таулардың арғы жагында болады. Оған жету үшін 
дамылсыз  қозғалып  тұратын  «жаны  бар»  алып  таулардан,  жанып  тұрған 
теңізден немесе аспанды тіреп тұрған асқар таудан өту керек.  Қазақ ерте- 
гілерінде жырақ жатқан тылсым дүние ашылып  суреттелмейді, жалпыла- 
ма аталады жэне ол кәдімгі қазақ жеріне ұқсас болып келеді.
Ежелден дала перзенті -  кешпелі қазақ халқыньщ ертегілерінде  шек- 
сіз дала мен биік таулардың кездесуі -  таңданарлық құбылыс емес.  Оның 
пейзажы,  кебінесе,  шетсіз-шексіз  шөлге  айналып  отыратын  дала  мен 
көз  ұшында  көкжиекпен  астасатын  таулар  бөлып  келеді.  Рас,  кей-кейде 
шекаралық бір меже кездесіп қалып өтырады. Мэселен, биік таудың басын- 
да жалғыз үй тұрады, өның ішінде жалмауыз кемпір өтырады. Алайда, бұл 
арадағы  жалмауыз  кемпірдің  сақшылық  қызмегі  қөсалқы  рөл  атқарады. 
Кеп жағдайда қаһарман айдалада немесе дарияның жағасында өсіп тұрған 
жалғыз бәйтерекке тап болады. Ол ағаштың басындағы Алып Қарақұстың 
немесе  Самұрықгың  ұяда  жатқан  балапандарын  айдаһардың  аузынан 
құтқарады.  Сол  үшін  қаһарманды  Самұрық  жат  сырлы  дүниеге  жеткізіп 
салады («Адам білмес тас», «Сиқырлы құс», «Үш қыз» жэне т.б.).
202

құстың
м г о т і п т і   „ л  
и  
“  
’ *  
1  -----------~ ---------
Ш Ш І Г   й  
Ш Л Ь І
жаилау,  көкораи  шалғынды  аңғар  не  үлкен  қала  болып  келеді,  кей-кейде
Г \ / Г к П  
І І І О П   и р и о л а   « і п п і .  
____
£
_____________  
-  
’  
^
■
I  
адам ^ ғы баспаған құла дүз — Р  
І Р И  І Я Я Я І
қаланы үзақ шарлап, ешбір адамды кездестіре алмаған қаһарман  кенетген
Р  балаға тап  болады.  Оған  қарай  асыға  ұмтылып,  тақап  келғенде,  бала
!
3
ЫП  Ж  ,е^ еД1  Д| ’ 
Сөйтсе’  Ш   қаланың  тұрғындары
перілер екен («Онда бар да, мұнда алып кел»).
„  Ж ат СЫРЛЬІ 
ДҮниеде қаһарман бұрьшғы келбетін өзғергіп, адам танымас- 
таи Қадьпща келуі керек. Қаһармаңцы бүлайша бүркемелеу көптеғен елдердің 
ертеплерінде  кездеседі.  Самұрық құс  кейіпкерді  жұтып  альш,  қайта  құсады 
да,  оны  таньімаитын  вдллады  («Қанбаба»,  «Адам  білмес  тас»).  Бег  перде 
жамылған  қаһарман  бірде  қойылған  сұрақгардьщ  барлығына  «білмеймін»
ж ^ а п  береді («Бшмес»), бірде сүйкімсіз тазшаның кейпіне  келеді («Әли 
мен 
І э б и » ) ,
бірдебасынақойдыңқарьшынжамьшыпалады(«Ермек»)  т.т.
Қаһарманды  жат  сырлы  дүниеде  күтіп  түрған  не?  Ол -   мұңда  өзі  күй 
шығаратын домбьфа, адам білмес тас, қолма-қол тағам даярлайгын дастарқан
үюл 
Д ү н и е н і  к ө р с е т е п н  
айна,  ғажайып  қазан  сияқгы  сиқьфлы  заттар  Сон- 
д а и - а қ  
ол 
м ү ң д а  
су патшасыньщ қызы мен көк Тэңірінің қызы Күнікей сияқгы 
сұлуларға  тап  болады.  Сиқьфлы  заттардьщ  көмегі  мен  кеңесіне  сүйенғен 
қ а һ а р м а н  
жат  сьфлы  дүниеден  іздегенін  тауып,  жер  бетіне  оралады.  Қазақ 
ертеплерінщ көпшшшнде қаһарман жерге қайту жолында зұлым күиггердің 
кедерпсше ұшырамаи, қайту сапары сәтті аяқгалады. Алайда, зұлым күштер 
тап  берген  жағдайларда  кейіпкер  олардан  қашып  құгылуға мэжбүр  боладьг 
жалмауьп  кемшрден  қашқан  қыз  артьша  тарақ,  ине,  айна  сияқгы  затгар- 
ды  тастап  отырады,  ол  затгар  дереу  орманға,  тауға,  көлге  айналып  кетеді- 
қаһарман кеиде өзінщ жауьв ұстазынан бірде түлкі, бірде үйрек, бірде бальщ 
оольш, эртүрга аила-эдістермен шебер жасьфьша қашып қүгьшады («Қыздар 
мен жалмауыз кемгар», «Тазша бала», «Оқымысты бала»).
Қазақгьщ  қиял-ғажайып  ертегілері  қаһарман  үйленіп,  хан  болуымен 
тынады. Бұрынғы қызғаншақ хан мен оның зүлым уэзірі, ханның айуандық 
эрекетгеріне  көмектесуші  арамза  кемпір  мен  ағайьшды  сатқындардың 
оарлығы не қатаң жазасын тартады, не кешірім алады.
Қазақ  ертегілерінің  композициясы,  жалпы  алғанда,  Батыс  пен 
Ш
ы і ъ і с т ы ң
 
көптеген халықгарының ертегілеріне ұқсас боп келеді  Соны- 
мен  бФге  ол  өзіндік  сипатқа  да  ие.  Мысалы,  кейбір  ертегілер  даладағы 
жүтты  баяндаудан  басталады.  Жүттың  салдарынан  ел  басқа  жерге  қоныс 
аударады.  Ал,  ертегі  қаһарманы  ержеткен  соң  сол  елді  іздеуге  атганады.
итіп,  жүт  қаһармандардың тағдьфын  өзгертіп,  ертегілік  сюжеттің  бас- 
талуына ұитқы болады.
С ілтем елер және ескертпелер:  •
1 .Қараңыз:  Андреев  Н.  П.  Указатель  сказочных  сюжетов  по  системе  Аарне.
203

БАТЫРЛЫҚ ЕРТЕГІ
Батырлық  ертегілердің  басты  тақырыбы  -   ерлікпен  үйлену,  неше 
түрлі  қүбыжықтармен, адам жегіш  жалмауыздармен  соғысу, рудың,  елдің 
намысын қорғау. Қаһармандық үйлену болашақ батырдың өзіне қалыңдық 
іздеп,  үзақ жолға  сапар  шегумен  байланысты  болып  келеді.  Бүның  арғы 
түп негізінде өз руластарының ішінен қыз алуға тыйым салатын экзогамия 
заңы жатыр. Оның үстіне көне заманғы эндогамия заңы бойынша болашақ 
батыр  тек  тиісті  ғана  рудан  қыз  алуға  міндетті.  Міне,  осы  қызды  іздеп, 
ол  алысқа  аттанады.  Үзақ  сапарда  үшырасып  оның  жеңетін  неше  түрлі 
мақүлықгары,  сөз  жоқ,  ерте  кездегі  адамдардың  табиғат  күштері  туралы 
түсінік-пайымдарын  көрсетеді.  Қиял-ғажайып  ертегіге  қарағанда  мүнда 
қаһарман  тек  қүбыжық жалмауыздармен  ғана  қақтығысып  қоймайды,  ол 
тарихн жаулармен де соғысады, соның бэрінде ол жалғыз өзі жүреді.
Батырлық ертегі -  өзінің стадиялық тегі жағынан қиял-ғажайып ерте- 
гі мен қаһармандық эпос аралығындағы жанр, ол осы екеуінің де жанрлық 
белгілерін  бойына сіңірген.  Түптеп келгенде,  батырлық ертегінің бір бас-
қарамастан,  ол  өз  бетінше,  өз  жолымен  қалыптасып,  дамыған.  Батырлық 
ертегіде  жеке  адамның рулық үжымнан дараланып  шыға бастағаны  және 
ол  өзін  жеке  адам  ретінде  сезіне  бастағаны  көрініс  тапқан.  Табиғатқа 
толык тәуелді «эйтеуір, бір адамнан» басқа, керемет күш пен қасиеттердің 
иесі -  алып батыр түлғасы пайда болады. Ол -  алып батыр ғана емес, небір 
сиқыр сырларды білетін ерекше адам, сол себепті ол өзінің іс-эрекеттерінде 
керемет көмекшілерге  емес, қара басының қасиетіне, білегінің күшіне се- 
неді.  Егер  қиял-гажайып  ертегіде  керемет  көмекшілер дәріптелсе,  мүнда 
елден асқан батыр  мадақгалады, оның күші  мен  қимылы, ерлігі әсірелене
баяндалады.
Батырлық ертегілердің тақырыптық диапазоны соншалықты кең емес. 
Мүнда екі  сала түрлі топ  бар.  Бірі -  болашақ батырдың некелік сынақтан 
отуі:  қыздың  немесе  әкесінің  қиын-қиын  тапсырмаларын  орындау, 
балуандық пен мергендік сыннан сүрінбей өту, жаяу жарыста жеңіп шыгу, 
т.т.  Екіншісі -   эртүрлі  гажайып  мақүлықтармен  жэне  жау  елдің қолымен 
соғысу. Осы екі тақырыптық цикл кейін қаһармандық эпосқа көшеді, бірақ 
онда кейіпкердің бала кездегі ерлігі жеке тақырып болып қалыптасады.
204

Батырлық ертегілердегі  сюжеттің  өрілуі  осы  екі  тақырыптық  циклге 
сәйкес. Ягни, бұл жанрдағы шыгармалар екі үлкен бөлімнен түрады деуге 
болады.  Бірінші  бөлім -   некелік  сынақ  (немесе  ерлікпен  үйлену) -   қиял- 
гажайып ертегіде бар, демек,  сол жанрда қалыптасқан. Олай болса, бірін- 
ші тақырып стадиялық жағынан екінші тақырыптан бүрын шыққан.
Ал,  екінші  тақырып  туған  елдің  намысын  қорғау  актуальді  болып
тұрғанда
бұл
түскенде
аңшы-мерген енді батырға айналады.
Батырлық  ертегінің  стилі  де  өзіндік  белплерімен  сипатгалады.  Мұнда 
асықпай баяндау басым, біраз эпикалық тыныс бар. Батырдың жаумен айқасы 
шабытты түрде баяндалады. Осы қасиеттері мен тақырыбы (ерлікпен үйлену, 
жаумен  соғысу,  мақұлықтармен  шайқасу)  батьфльщ  ертегіні  қаһармандық 
эпосқа  барынша  жақындатады.  Қаһармандық  эпостағы  батырдың  образы, 
оньщ  мінезіндегі  ерлік  пен  қайсарлық,  сөз жоқ,  батырлық ертегінің  негізін- 
де  дамиды.  Халық  прозасының  бұл  жанры  батырлық  жырдың,  яғни  эпос 
жанрының аса маңызды қайнар көзі, көп бұлағының бірі.
Алайда,  қаһармандық  эпоспен  салыстырғанда  батырлық  ертегіде 
оқиғалардың  баяндалуы  кең  құлашты  эпикалық  түрде  емес  және  ерлік 
істердің пафосы батырлық жырдағыдай ұжымдық, бұқаралық сипатта бол- 
майды.  Мұнда  ел  тағдыры,  халық  өмірі  қаһармандық  эпостағы  деңгейде
эңгіме л енбейд і.
Қазақгың ^батьірлық  ертегілері  шығу  тегі  мен  сюжетінің  сипатына 
қараІГүлкен  екі топқа  бөлінеді^Бірійші  топта -  көне  батырлық ертегілер 
ЙС, скіііш і  Ш11ТЯ 
.......
техілер. 
ШЩШШШШШИШ^Ш^^^^^Ш
Архаикалық батырлық ертегінің сюжеті кейіпкердің бүкіл өмірбаянын
қамтиды:  а)  пролог,  яғни  кейіпкердің туу тарихы;  ә)  кейіпкердің  үйлену
үиленгеннен
жеңуі
тұтастану  түгел  болмайды.  Бұл
мұндаи
рулар
мен  тайпалар,  қалмақгар  мен  қазақтар  арасындағы  ұрыс,  жанжал,  оір  ру 
батырының  екіншіден  кек  алуы.  Кейде  ертегі  сюжеті  кейіпкердің ұрпағы 
туралы  эпилогты  да  қамтиды.  Екінші  топты  құрайтын  ертегілердің  дені
—  батырлық  жырдың  прозалық  түрі.  Бірақ  кейбірі  батырлық  жырдың 
мазмұнын  түгел  қайталамайды,  олар  басқа,  қосымша  оқиғалармен 
қаһармандық эпостың сюжетін толықгыра түседі. Ал, енді біреулері қиял- 
ғажайыптан батырлық ертегіге, эйтпесе, батырлық ертегіден эпосқа айна- 
лып  үлгермеген  шығармалар.  Мұнда  кейіпкер  тек  құбыжықтармен  ғана
кездеседі, я болмаса дұшпан елдің батырымен шайқасады.
Енді  мысал  үшін  «Керқұла  атты  Кендебай»  ертегісін  сипаттап
көрсетелік.  Бұл  -   қазақ  батырлық  ертегілердің  ішіндегі  ең  көнелерінің
205

бірі.  Бұл ертегініц сюжеті -  кейіпкердің өмірбаяны да, тақырыбы -  ерлік- 
пен  үйлену  жэне  жаудан  кек  алу.  Демек,  бұл  нағыз  классикалық  түрдегі 
коне ертегі. Осы ойымызды ертегінің мына белгілері толық дәлелдейді.
Біріншіден, көне батырлық ертегіге тэн қаһарманның тууы мен гажайып 
өсуі: «Кендебай ай сайын емес, күн сайын өсіпті; алты күнде күліпті, аппыс 
күнде жүріпті; алты жылда алып жігіт болыпты», -  дейді ертегі.
Екіншіден,  бала  кезінен  өте күшті,  асқан  мерген  болып,  керемет ерлік 
көрсетеді: «алысқанын алып ұра беріпті, күрескенін жыга беріпті, шыңырау 
құдыққа  құлаган  атандарды  жалғыз  тартып  шығара  беріпті,  көкжалды 
құйрығынан ұстап алып, бұлғап-бұлғап лақгырып кеп жіберіпті».
Үшіншіден,  батырға лайық керемет  аттың туып,  өте  жылдам  өсуі.  Ол 
адамша сөйлей біледі, алдағыны болжап, өткенді біліп отырады. Желден де, 
құстан да жылдам, ақылды да айлалы ат -  кейіпкер-батырдың жан серігі.
Төртіншіден,  батыр  ел  намысын  қорғаушы.  Ол  тыныш  жатқан  елді 
шауып  кеткен  ханның еліне  барып,  оның қиын тапсырмаларын  орындап, 
тұтқынға түскен халқын, малын алып қайтады.
Бесіншіден, ол кәдімгі батырға лайық ерлікпен үйленеді, ягни ертегі- 
ге 
тэн «қаһармандық үйлену» салтын орындайды.
Алтыншыдан,  батыр  жеті  басты  дәумен  де,  алып  арыстанмен  де, 
жәдігөй  сиқыршы  жалмауыз  кемпірмен  де  жалғыз  өзі  шайқасады,  оған 
бұл  жерде  ешкім  жәрдем  етіп,  араласпайды.  Міне,  бұл  батырлық  ертегі
:<Керқұла
Бұл
Жоқ. Мұнда сюжеттік желі бірыңғай дамымайды, бір ізбен жүрмейді, яғни 
ертегіде екі сюжет бар жэне ол екеуі бір-бірінен шықпай, кірігіп тұр. Бірін- 
ші, әрі басты сюжет -  Кендебайдың тұтқын болған елді іздеп, жау ханнан 
оларды  босатып  алуы.  Ал,  осының ішіне  жеке  сюжет енген:  елді  шапқан 
жау  ханның тапсырмасын  орындау.  Шынтуайттап  келгенде,  бұл  өте  көне 
сюжет, тіпті, осы ертегіні көнелендіріп тұрган да осы.  Бұл сюжет болмаса 
Кендебай  жау  елді  тауып  алып,  шайқасқа түсіп,  оларды  ойсырата  жеңіп, 
тұтқындағы  халқын  босатып  алар  еді.  Ал,  мұндай  сюжет  желісі  кейінгі 
дәуір  ертегілеріне тэн.  Оның үстіне  жаңағы  қосымша (екінші)  сюжетгегі 
эпизодтар мен мотивтер бұл ертегіге қиял-ғажайыптық та сипат беріп тұр, 
себебі олар кене хикая мен қиял-ғажайып ертегілердің компоненттері. Бұл 
заң дылықгы көне батырлық ертегілерінің бәрінен көруге болады.
Казақ батырлық ертегілерінің екінші тобында рулар мен тайпалардың,
оқиғалардың
Мұндай
эсерімен пайда болған немесе жырдың өзінен туған. Мысал үшін «Әлеуке 
батыр мен оның ұлы Орақ» атты ертегіні алуға болады.
Бұл  ертектің  тақырыбы  -   қазақ  пен  қалмақгардың  жауласуы,  ал, 
мазмұны  түгелімен  осы  екі  халықгың  соғысына  құрьшған.  Ертектің  сю- 
жеттік желісі ұзақ,  бірнеше  ішкі  сюжеттен тұрады,  сонымен  бірге  сюжет 
бірнеше стадиялық қатпарды қамтиды. Сюжеттің схемасы мынадай:
206

I. Пролог:
1.Әлеукенің тогыз баласы қалмақтармен  согыста қаза табады.
2.Баласыз  қалган  Әлеуке  әулие-әнбиелерді  аралап,  Тәңірден  бала 
сұрайды. Түсінде оган Баба Түкті Шашты Әзіз әйелің бір үл, бір қыз таба- 
ды деп аян береді.
3.Дүниеге Орақ пен Қарлыгаш  келеді.
II.  Негізгі оқига.
1 .Әлеукенің Әліби деген досы жаудан кек алуга аттанады.

жүктеу/скачать 22,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: