М. Әлімбаев. Өрнекті сөз — ортақ қазына. Алматы, 1967, 100-бет

Ж а м а н сайға су түссе,
— 
а
Өткел берм ес к е ш у ге
,— 
б
Ж а м а н кісіге м а л бітсе,
— 
а
С усы н бермес ішуге,
— 
б
Төрт т а р м а қ т ы м а қ а л - м ә т е л шу м а қ т а р ы н і іа
ш а л ы е
ү й қ а с та н соңғы жиі кездесетін — екінші мен 
төрті нші
ж о л д а р ы ұйқасып, бірінші мен үші нші ж о л д а п ы бі рыңғай 
ы р ғ а қт а т ұра т ы н ( а б а б ) кезекті ұйкас.
Қ о ш қ а р б о л а р қ о зы н ы ң
— 
а
М а ң д а й жері дөң б о л а р
— 
б
Ж а қ с ы б о л а р жігіттің
— 
а
Етек-жеңі к ең б ола р ,
— 
б
Ш а л ы с ұ йқ а с т а н кейінгі — бірінші, екінші ж ә н е төр- 
тінші т а р м а қ т а р ы ұ йқас ып, үші нші т а р м а ғ ы
бі рыңғ ай 
ы р ғ а қ т а т ұ ратын ( а а б а ) қ а р а өлең ұйқае ы.
Өз сөзіңді ш ек ер дейсің,
— 
а
Өзге сөзді бекер дейсің,
— 
а
Ө зің д і өзің х а н көтеріп,
— 
б
Өзге жүртты нөкер дейсің,
— 
а
Қ а р а өлең ү й қа с ын а н кейінгі — бірінші мен 
екінші, 
үшінші мен төрті нші ж о л д а р ұ й қ а с ып келетін ( а а б б) егіз 
1
ұйқас.
Қ а щ а , жайсаң б и л е р бар,
— 
а
Қасьш а ерген қ у л а р бар
— 
а
Б и д і ң басы қауақт ай
,— б 
Қ у д ы ң басы қуы қтай
,— 
б
Төрт т а р м а қ т ы м а қ а л - м ә т е л ш у м а қ т а р ы н д а шүбырт- 
пал ы жә не а р а л а с ұ й қ а с т а р да ү шы р а с а д ы , б ір а қ ондай 
ү й к а с т ар төрт т а р м а қ т ы д а н гөрі ү ш т а р м а қ т ы ,
әсіресе 
көп т а р м а қ т ы ш у м а қ т а р ғ а тән.
Көп т а р м а қ т ы м а қ а л - м ә т е л д ер шу м а ғ ы н ы ң үйқас ы,
әдетте, а й н ым а л ы келеді. Бі рі нд е ш ү б ы р т па л ы ү йқас тың ,
екіншісінде ш а лы с ұ й қ а с т ы ң өлшемі басым болады.
А қ ы л ы а с қ а н ж ақсыны
— 
а
А л ы с ы м деп ойлам а,
— б 
А қ ь і л ы жоқ ж аманды
— 
а
Ж а қ ы н ы м деп ойлам а,
— б 
Б ір сы на ға н ж аманды
— 
а
Е к ін ш і қайтып «қ и н а м а »,
— 
б
3— 1333
65

М а қ а л - м ә т е л ш у м а қ т а р ы н д а ғ ы ұ й қ а с т а р а я к қ ы ұйқас- 
та рм е н шектелмейді . М а қ а л - м ә т е л д е р д і ң шу м а ғ ын бірік- 
тіріп т ұ р ғ ан ұйтқы, негізінде, ма ғын а, л о г и к а л ы қ ой бол- 
ғ а н д ы қ т а н ш у м а қ - т а р м а қ т а р ы н ы ң басқы, тіпті ор т аң ғ ы 
сөздері ( б у ын д ар ы ) ұ йқ а с ып келсе де 
а я қ қ ы ұ й қ а с ты
ж о қ т а т п а й д ы .
С өз б е р ген ге ерме,
Б е з б ер ген ге ер.
С өз б а сы ң а бейнет боладьі,
Б ө з үстіңе к ө й л е к болад ы .
Ос ын да т а р м а қ б а с ын д а ғ ы сөз бен бөз ө з а р а ұ йқ а с ып
м а қ а л д ы ң шу ма ғ ын көркейтіп тұр. Б і р а қ ш у м а қ т ы ң не- 
гізгі ұ й қ а с ын қ ұ р а п тұ рғ ан о л а р емес, бейнет пен көйлек,
Сүрамсащ
—
арсы зды қ,
Ж а р а м с а қ
— 
қ ұ н сы зд ы қ .
Ө рісінен а у ғ а н м а л оңбас,
Қ о н ы сы н а н а у ғ а н е л оңбас.
Ж е р б ер ігін д е қо сы ң болсын,
Е л б ер ігін д е досьің б о л с ы н
,—
д ейті н ш у м а қ т а р м а қ т а р ы н ы ң б ас қ ы ұ й қ а с т а р ы д а (сұ- 
р а м с а қ — ж а р а м с а қ , өрісі — конысы, ж е р — ел) сондай 
негізгі ұ й қ а с т а р д ы
( а р с ы з д ы қ — құн с ы з д ық , ел — мал,
к ос ың — досың) 
күшейтіп, көм е к ші л і к қ ы з м е т а т қ а р ы п
т ү р ғ ан ы анық.
М а қ а л - м ә т е л д е р д е м а з м ү н - м а ғ ы н а бірінші, ал үйқас,
к ө р ке мд і к екінші қ а т а р л ы «мәселе». 
С он д ық т ан
ойды 
анық, қа те с і з дәл же т к і з у үшін бір сөз қ а н ш а рет қ а ж е т
болса, сонша рет қ а й т а л а н а береді. Көбінесе, ондай қай- 
т а л а н ғ ы ш сөздер етіс б а я н д а у ы ш б ол а ды д а т а р м а қ т ы ң
а я ғ ы н д а келеді, ал ұ йқ а с сол соңғы сөздің а л д ы н д а т ұра- 
ды.
К а р қ ы л а у м е н өседі,
Б а л а с ы л а у м е н өседі.
Қ ас батырдан қ о р қ а қ туады,
Кас ш е бе рд ен ш о р қ а ң туады,
Қас ж орғадан жортақ туады.
М ы с а л д а р д а өседі, т уа д ы деген б а я н д а у ы ш т а р әлдене- 
ше рет қ а й т а л а н ғ а н д а ү й қ а с ты сөздер с о л а р д ы ң а л д ы н ­
д а әр т а р м а қ т ы ң ортас ын д а, яғни ш у м а қ т а р д ы ң ішінде 
келген. Сол орнына қ а р а й мүндай ү й қ а с ты кейде ішкі
66

ұйкас деп те атайды. Б і р а қ бұл — өз а л д ы н а қ а р а л ғ а н -
дай дербес ұ й қ ас емес, а я к к ы ұ й қ а с т ы ң бір көрінісі. Ал 
ішкі ұ йқас өлең сөзді м а қ а л д а н гөрі қ а р а сөзді м а қ а л -
мәтелдерге тән. Енді өлең сөзді м а қа л - м ә т е л д е р д і ң тар- 
ма ғ ын д а кездесетін ішкі ұ й к а с т а р ғ а н а з а р а у д а р а й ы қ .
С егізбін деме,
— 
тоғызға ж олы ғарсы ң,
Т оғы збы н деме,
— 
д о ң ы з ғ а ж олы ғарсы қ.
Мұ н да 
б ас қ ы 
ұ й қас пе н
( с е г і з — т о ғ ы з ) ,
о р т а ң ғы
ү й кас (тоғыз — доңыз) бір ш у м а қ т а қ а т а р келген. Әлбет- 
те, мүндай «ішкі» ү й қ а с т а р ұ шт ас ы п келген м а к а л - м ә т е л
ш у м а к т а р ы қ ү л а к к а ж а йл ы , ж ү р е к к е ж ы л ы тиіп, м а к а л -
д ың ә с е мд і к - э с т ет ик ал ық әсерін а рт т ы р ад ы. Екі т а р м а к ­
ты егіз ұй қ а с ты осы бір ш у м а қ т а т а ғ ы бір е р е кше лі к бай- 
к а ла д ы . Ол — бірінші т а р м а к т ы ң а я ғ ы н д а ( о р т а сы н д а ) ,
екінші т а р м а қ т ы ң б а с ы н да келіп, ойды ж а л ғ а с т ы р ы п , ұй- 
ка сты күшейтіп тү р ға н сөз.
Мү н да й ү й қ а с ты үдемелі ү й қ а с деуге болады. Өйткені 
екі т а р м а к а р а сы н д а бір сөз қ а й т а л а у а р к ы л ы ұ й қ а с
удегендей, ма ғы н а ү л ғ а й ғ а н д а й эсер етеді.
Ұйқас — өлең сөзді м а қ ал - м ә т е л д е р д і ң негізгі қасиеті ,
к өрк емд і к белгісі. Ал ү й қ а с са па сы ен а л д ым е н
голық 
бунакты, теңдес ү й к ас т ы болу ына б ай ла н ыст ы.
Т ол ы к б ун а қт ы деп үш- төрт буыннан қ ұ р ы л ғ а н ұйқас- 
ты айтамыз.
Үйге кір е р д е ды бы с қ ы л ,
Ентелемей дұры с кір.
Б ер е р тәңір талап қы л с а ң ,
Н е табарсың қ а р а п тұрсаң.
Бі рі нші ш у м а қ ү ш буынды (дыбыс қы л — д ұрыс кі р),
екінші ш у м а к төрт буынды ( т а ла п к ы л с а ң — қ а р а п тур- 
сан.) ү й қ а с қ а қүр ыл ға н .
М а к а л - м ә т е л ш у м а к т а р ы н ы ң бәрі бірдей б ұла й т о л ы қ
б уна қт ы ұ й ка с т а р д а н ж а с а л а бермейді. Қ а з а к м а қ а л -м ә-
тәлдері нің қ о р ы нд а бір-екі буынды тол ымс ы з б ун а қт а р -
дан қ ұ р ы л а т ы н ш у м а қ т а р да аз кездеспейді.
Ж ет ім ш ілік көп көрген
Үш шақыртпай «д» демес.
А ш а р ш ы л ы қ көп көрген
Өзі тоймай «мә» демес,
—
деген т ерт т а р м а к т ы , кос м а ғ ы н а л ы ш у м а к т а ғ ы негізгі 
үй ка с бір буынға (ә — мә) к ү р ыл ға н . Ұй ка стың әлсіздігі

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: