Б. Б. Мамраев ф.ғ. д., профессор, Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік

144 
 
Бұл  жерде  сопылық  құрғақ  ақылдан  гөрі  нақты  істі  дәріптеп  отыр.  Бұл  әсіресе,  мына  әзілде 
анық  байқалады.  «Шәйханаға  біреу  келіп:  Менің  ұстазым  сіздерге  өз  басынанан  әділетсіздікті 
өткерген, өткермеген  барлық адам оған төзбеуі керек. Өйтпейінше бүкіл адамзат дамымайды дегенді 
айт деді,- депті. Сонда Қожанасыр: - Ал,  менің ұстазым кез-келген нәрсенің байыбына бармай шешім 
қабылдамаңдар деп үйретті,- деген екен.»  
 
Жалпы көп адамдардың ойлау жүйесі шаблон түрінде болатыны рас. Олар көбіне көпшілік не 
ойласа  сонымен  келісіп,  қоғамда  қалыптасқан  көзқарасқа  көне  салатындар.  Мұндай  адамдар  белгілі 
бір дәрежеде жетістікке жетіп,  көп нәрсені иеленгенімен өмірдің көп қырларын түсіне бермеуі мүмкін. 
Кейбір  құбылыстар  олардың  назарынан  тыс  қалып  та  жатады.  Өйткені  олардың  өзгеше,  жаңаша 
ойлауға мүмкіндігі жоқ. Осыны мына хикая анықтай түседі. 
«Қожанасыр  күнде  шөп  артқан  есегін  шекарадан  өткізіп  жүріпті.  Оның  контрабандамен 
айналысатынын  білген  шекарашылар  бастан  аяқ  тексеретін  көрінеді.  Бірақ  дым  таппайды.  Ал, 
Қожанасыр күннен күнге байып бара жатады.  Сөйтіп, біршама уақыттан кейін ол  бұл ісін тастап, өз 
бетінше  тыныш  өмір  сүріпті.  Біраз  жыл  өткеннен  кейін  кезінде  шекарада  тұрған  адам  Қожанасырды 
кездестіріп,  одан  сол  кезде  немен  айналысқанын  сұрайды.  Сонда  Қожекең:  -  Мен  шекарадан  есек 
алып  өтіп  жүрдім  ғой,-  депті.  »  Бұл  әңгімеде  сопылықтың  негізгі,  маңызды  принциптерінің  бірі- 
мистикалық  мақсат  пен  тылсым  күш  адамдарға  олар  ойлағаннан  көрі    әлдеқайда  жақын  екендігі 
айтылып тұрған жоқ па ?  
 
Адамдар таным сәулесіне барар жол қалай басталатынын білмейді. Сондықтан сол жолды іздеу 
барысында  олар  өздеріне  дұрыс  деген  нәрсемен  айналысып,  соны  тану  жолындамыз  деп  ойлауы  да 
мүмкін.  Сөйтіп,  кейбір  қате  теориялармен  қаруланып,  уақытын  босқа  өткізіп,  ақиқатты  жалғаннан 
айыра алмайды да. Қожанасыр бұны әртүрлі әрекеттері арқылы көрсете білді. Мысалы: 
«Бірде  көршісі  тізерлеп  тұрып,  бірдеңе  іздеп  жатқан  Қожанасырды  көріп:  -  Молда,  не  іздеп 
жатырсың?- депті. –Кілтімді. – Сен оны осы жерде жоғалттың ба?- деп сұрапты көршісі тағы да. – Жоқ, 
үйде түсіріп алдым,- дейді Қожекең. – Онда неге бұл жерден іздейсің – деген көршісіне Қожанасыр: - 
Мұнда жарық қой»,- деп жауап берген екен.  
Қожанасыр-  адам  өзін-өзі  көретін  айна  іспеттес.  Бұл  айнаның  бір  ерекшелігі  үңілген  сайын 
ондағы  бейненің  қыры  жан-жақты  ашыла  түседі.  Өйткені  сопылықтың  негізгі  мақсаты  да  адамға 
мәселенің бір қырын ғана емес, оның барлық қырын жан-жақтан көрсету болып табылды. Сондықтан  
да Қожанасыр жайлы әңгімелерді тыңдап, оқып қана қоймай, оның мәнін терең түсінуді мақсат етуіміз 
керек.  Сонда  ғана  адамдар  әрбір  жағдайға  формальды  түрде  ойланып  қана  емес,    өз  жанынан 
шабыттанып баға бере алатын болады.  
Қожанасыр  жайлы  кейбір  хикаялар  адамның  санасы  қашан  да  тұрақты  деген  қалыптасып 
қалған көзқарасты жоққа шығарады. Ішкі және сыртқы қоздырғыштардың әсерінен адамның іс-әрекеті  
оның  көңіл-күйі  мен  денсаулық  жағдайына  орай  өзгеріп  отырады.  Бұл  мәселе  әлеуметтік  өмірде 
мойындалғанымен  философия  мен  метафизика  тұрғысынан  әлі  де  толық  қабылданбаған.  Олардың 
түсінігі  бойынша,  ең  керемет  дегенде,  адам  өзін  белгілі  бір  жағдайға  қарай  бейімдей  алады  .  Ал, 
сопылық  адамның  санасының  толық  өзгеруін  қалайтын  бағыт.  Сана,  ой  тұрғысынан  дамымаған 
адамның    шикізаттан  онша     айырмасы жоқ.  Мұндай  адамның  санасында  бірлік болмайды.  Десек  те, 
өзімді  өзім  толық  таныдым  деген  адамның  өзі  де  автоматты  түрде  өзінің  кім  екенін  білмей  қалатын 
кездері де болады.  
«Бірде  Қожанасыр  дүкенге  кіреді.  Оны  көрген  сатушы  қызмет  көрсетейін  деп  ыңғайлана 
бергенде Қожанасыр: - Сен менің дүкеніңе кіргенімді көрдің бе?- деп сұрайды. – Иә, дейді сатушы. –
Ал, сен мені бұрын-соңды көріп пе едің? –Жоқ, бұрын көргенім жоқ,- дейді сатушы. – Онда сен менің  
мен екенімді қайдан білесің?»- дейді Қожанасыр.  
Бұл әңгіме қарапайым әзіл ретінде қабылданып, адамдар Қожанасырды бір ақымақ адам  екен 
деп  түсінуі  мүмкін.  Бірақ  оның  сырын  тағы  да  бізге  сопылық  ағым  түсіндіріп  береді.  Мұнда  да 
мәселенің мәні тереңде жатыр.  
Қожанасыр хикаяларына адамдарды белгілі бір қалыптасқан ойға бағыттайтын философиялық 
жүйе емес, өзіндік ой-пікірді сақтайтын, оны қорғай алатын мүмкіндік ретінде қараған жөн.  
Қожанасыр  жайлы  хикаялардан  алынған  кейбір  тіркестер  афоризм  ретінде  тілімізге  еніп 
кеткен.  Мысалыға  айтар  болсақ:«Шындығында  бұл  солай»,  «Мен    ешқашан  шындықты  айтқан 
емеспін»,  «Мен  білгіштер  өздеріне  қоятын  сұрақтарға  ғана  жауап  беремін»,  «Үлгінің  аты  үлгі,  бірақ 
мен үйімнің қышын көрсетсем, оны ешкім алмайды».  
ХІІ-ХІІІ  ғасырларда  өмір  сүрген  Ахмед  Иүгнекидің  «Ақиқат  сыйы»  еңбегінде  тіл  өнері  жайлы 
«Ойлы  сөз  көпті  ұтар,  ойсыз  сөз  басты  жұтар»  деген  сөзі  тапқырлыққа,  шынайылыққа  негізделген 
Қожанасыр жайлы хикаялардың мәнін аша түседі. 

145 
 
Әдебиеттер тізімі: 
1. Идрис Шах Суфизм М.- 1994  
2. Тимошинов В.Культурология М.-1988 г. 
3. Арабско-русский словарь.  Ташкент «Камалак»,- 1994 г.  
4. Сөз тапқанға қолқа жоқ А.-1988 ж. 
 
 
 
УДК  372.461: 81 
ЭТНОКУЛЬТУРОВЕДЧЕСКАЯ КОМПЕТЕНЦИЯ 
СТУДЕНТОВ КАЗАХСКИХ ОТДЕЛЕНИЙ 
 
Карташёва А.Н. 
Атырауский государственный университет имени Х.Досмухамедова 
akartasheva@mail.ru 
 
      
Язык – один из существенных признаков нации – тесно связан с национальной психологией, с 
самосознанием и самобытностью народа. 
      
Немецкий  филолог,  философ,  языковед  В.Гумбольдт  указывал,  что  язык  выражает 
индивидуальное миросозерцание народа. 
      
За каждым языком – целая культура, оригинальное видение мира. 
      
Расширение горизонта мира через получение информации на другом языке – основной мотив 
изучения неродного языка. 
      
По мнению С.М.Соловьева, «народы, живущие особняком, не любящие сближаться с другими 
народами, жить с ними общей жизнью, - это народы наименее развитые … Самым сильным развитием 
отличаются  народы,  которые  находятся  друг  с  другом  в  постоянном  общении.  Но  понятно,  что  для 
плодотворности  этого  общения  необходимо,  чтобы  встречался,  сообщался  с  таким  другим  народом 
или народами, с которыми могла бы установиться мена мыслей, знаний, опытности» [1,161]. 
      
Подобную  же  мысль  продолжил  Абай  Кунанбаев  в  «Словах-назиданиях».  Обращаясь  к 
казахскому  народу,  он  пишет  в  «Двадцать  пятом  слове»:  «…  Главное  –  научиться  русской  науке. 
Наука,  знание,  достаток,  искусство-все  это  у  русских.  Для  того,  чтобы  избежать  пороков  и  достичь 
добра, необходимо знать русский язык и русскую культуру … Если ты будешь знать их язык, то на мир 
откроются и твои глаза.  
      
Человек, изучивший культуру и язык иного народа, становится с ним равноправным и не будет 
жить  позорно.    …  Изучай  культуру  и  искусство  русских.  Это  ключ  к  жизни.  Коли  ты  получишь  его, 
жизнь твоя станет легче. 
      
… Если хочешь, чтобы сын твой стал человеком, учи его и сделаешь тем благо ему и своему 
народу» [2, 187-188]. 
      
В наше время мотивация к изучению русского языка несколько изменилась.  
      
В контексте диалога культур любая культура представляет собой совокупность неповторимых 
и незаменимых ценностей, поскольку именно через свои традиции и формы выражения каждый народ 
заявляет о себе всему миру. 
      
Ни  одна  культура  не  может  претендовать  на  право  быть  универсальной  .  Все  культуры 
составляют  единое  целое  в  общем  наследии  человечества.  Культурная  самобытность  народов 
обновляется и обогащается в результате контактов с традициями других народов.  
      
В  Республике  Казахстан  русский  язык  в  соответствии  с  государственным  общеобязательным 
стандартом образования является учебным предметом, который изучается во  всех казахских группах 
неязыковых факультетов. 
      
Основной  целью  обучения  русскому  языку  является  формирование  и  развитие  речевых 
навыков  студентов  в  соответствии  с  их  профессиональными  интересами  и  для  общения  в 
общественно-политической и социально-культурной сферах.  
      
Задача  курса  сводится  к  формированию  у  студентов  коммуникативной  компетентности, 
которая охватывает знания языковой системы, владение языковым материалом, системными знаниями 
о мире, зафиксированными в языке, соблюдение социальных норм речевого общения.  
      
Коммуникативная 
компетенция 
имеет 
системную 
организацию, 
структура 
которой 
формируется  целым  рядом  составляющих,  между  которыми  устанавливаются  определенные  связи  и 
отношения. 
      
Основными 
базисными 
составляющими 
коммуникативной 
компетенции 
являются 
лингвистическая, языковая, речевая, этнокультуроведческая.  

146 
 
      
Понятие  «коммуникативная компетенция»  в  группах  с  казахским  языком  обучения  выступает 
как ведущая, подчиняющая себе лингвистическую, языковую, речевую и этнокультуроведческую. 
      
Лингвистическая  компетенция  включает  в  себя  знание  о  русском  языке  как  системе, 
элементарные и необходимые сведения о современной русистике. 
      
Языковая компетенция включает знание самого языка, владение всеми языковыми нормами, в 
том числе орфографическими и пунктуационными.  
      
Речевая  компетенция  предполагает  овладение  различными  видами  речевой  деятельности: 
аудированием, говорением, чтением и письмом. 
      
Этнокультуроведческая компетенция предполагает знание наименований предметов и явлений 
традиционного  быта,  национальных  обычаев,  обрядов,  игр,  изобразительного  искусства,  устного 
народа  творчества,  русского  речевого  этикета  и  т.д.  В  нее  входит  и  знание  невербальных  средств 
общения – жестов и мимики. 
      
Важную  роль  в  формировании  этнокультуроведческой  компетенции  занимает  текст 
художественной  литературы  как  материал  для  упражнений  и  разборов,  как  средство  духовного  и 
эстетического воспитания студентов.  
      
Практический курс русского языка на многих факультетах является едва ли не единственным 
предметом,  открывающим  для  студентов  возможность  расширения  знаний  о  культуре  народов, 
соседствующих с Казахстаном, гуманитарных знаний о мире.  
      
Расширение кругозора и погружение в новую культуру ведет к формированию новых запросов 
в процессе познания. 
      
Большие  возможности  для  развития  этнокультуроведческой  компетенции  студентов  дает 
программный речевой материал. 
      
Например, при изучении речевой темы «Праздники. Обычаи. Традиции» студенты знакомятся 
1. с лексикой, обозначающей русские бытовые реалии: 
    
- наименования пищи и напитков  
(студень, окрошка, блины, кулебяка, кулич, квас, кисель, сбитень, медовуха и др). 
     
 - наименования одежды, обуви, головных уборов 
(зипун, салоп, шушун, косоворотка, полушубок, кокошник, армяк, толстовка, кафтан, понева, 
лапти, валенки и др.); 
2. с лексикой, связанной с культурой и религией русского народа  
      
- названия праздников, обычаев  
(рождество, масленица, крестины, святки и др.) 
       
- наименования игр 
  
(лапта, городки и др); 
3. с терминами родства  
(зять, теща, тесть, золовка, невестка, сноха, деверь и др.). 
      
Этнокультуроведческий  материал  целесообразно  подавать  в  сопоставлении  с  текстами  о 
родной культуре студентов. 
     
При  работе  над  понятием  «обряд»  сравниваются  свадебные  обряды  (сватовство,  свадьба) 
казахов и русских.  
      
Изучение  текста  «Масленица»  проходит  в  сопоставлении  с  текстом  «Наурыз».  Студенты 
определяют  обычаи,  связанные  с  Наурызом  и  Масленицей,  которые  кажутся  им  похожими, 
самостоятельно подбирают материал о русских народных играх и забавах. 
Сопоставление с родным языком поможет студентам более глубоко осознать культуру своего 
народа и ближе познакомиться с культурой другого народа. 
      
Занятия по темам,  на  которых  идёт постоянное  сравнение  культур,  завершаются  дискуссией. 
На обсуждение может быть вынесена какая-либо проблема. Например, по теме «Семья» может быть 
проведена  дискуссия  о  межнациональных  браках. В  процессе  обсуждения  студенты  могут  научиться 
критически мыслить и вести диалог. 
      
Большие возможности для формирования межкультурной компетенции студентов даёт работа 
с  фразеологическими  единицами,  фразеологический  фонд  русского  языка  является  одним  из 
важнейших компонентов языковой коммуникации.      
      
Опыт преподавания русского языка в казахской аудитории показывает, что студенты не всегда 
адекватно  воспринимают  и  используют  фразеологические  единицы,  так  как  слабо  владеют 
экстралингвистической информацией.  
      
Фразеология,  в  отличие  от  лексики,  менее  подвержена  языковым  изменениям,  сохраняет  в 
себе устаревшие слова, архаические формы и синтаксические конструкции (например, бить баклуши, 
притча во языцех, на босу ногу, точить лясы, попасть впросак, сломя голову, прописать ижицу и т.д.).  
Эта  способность  к    «исторической  аккумуляции»  особенно  ярко  проявляется  в  содержательном 
спектре.  Значительная  часть  устойчивых  сочетаний  связана  с  различными  реалиями  русского  быта, 

147 
 
фактами истории, древними народными верованиями, обычаями и обрядами [3,  c.5]. Фразеологизмы 
воспроизводят менталитет народа, его культуру.  
      
Целесообразно  включать  фразеологические  единицы  в  лексические  темы  занятий,  что 
расширит  словарный  запас  студентов,  сделает  изучаемый  материал  более  ярким  и  увлекательным. 
Например,  при  изучении  темы  «Язык  и  общество»  можно  включить  в  материал  занятия  такие 
фразеологизмы, как «найти общий язык», «говорить на разных языках», «тянуть за язык», «вертится 
на  языке»,  «держать  язык  за  зубами»,  «давать  волю  языку»,  «распускать  язык»  и  др,  микротемы 
«Человек.  Портрет.  Характер»  -  фразеологические  единицы  «ума  палата»,  «семи  пядей  во  лбу», 
«куры  не  клюют»,  «хоть  пруд  пруди»,  «семь  пятниц  на  неделе»,  «задать  стрекача»,  «навострить 
лыжи»,  и  др.,  микротемы  «Праздники»  -  фразеологизм  «не  всё  коту  масленица».  Упражнения  по 
активизации  в  речи  обучаемых  фразеологических  единиц  могут  быть  самыми  разнообразными: 
подбор  фразеологических  синонимов  и  антонимов,  составление  предложений,  поиск  аналогов  в 
родном языке и др.  
      
Таким образом, занятия по формированию этнокультуроведческой компетенции способствуют 
пониманию и уважению друг друга людей разных национальностей, культур и религий. 
                                                     
                                                        Список литературы: 
1. Соловьев С.М. Чтения и рассказы по истории России. – М., 1989.            
2. Кунанбаев Абай. Избранное. – М., 1981. 
3.  Бирих  А.К.,  Мокиенко  В.М.,  Степанова  Л.И.  Словарь  русской  фразеологии.  Историко-
этимологический справочник. - СПб, 1998. 
 
 
ӘОЖ 82 
 
СЕМБАЙ БЕРДІМҰРАТОВ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ТУҒАН ЖЕР ТАҚЫРЫБЫ 
 
Аманғалиева М.Ж. 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
 
Республикамызға танымал ақын Сембай   Бердімұратов  1921  жылы  15   қырқүйекте  қазіргі  
Атырау  облысы  он алтыншы кейде Теңізшіл    аталатын  ауылында   дүниеге   келген .  Әкесінің аты-
жөні Қолдасынұлы    Бердімұрат. Ол  да  сол  жерде   туып   өскен  екен. Октябрь   революциясына   
дейін   Гурьевтегі   орыс   байларына   балықшы болып, кейін   колхозда   балықшы   болып еңбек 
еткен. Ол өзінің жас кезінде толғаған бір өлеңінде: 
...Нардай әке құлады мәңгілікке 
Өмір тынды, қойылды заңды нүкте, 
Мүшел жасқа толмаған сәбилікте 
Жетім қалу шылылдап сәнділік пе?! 
Жатыр бұған қайғырмай қай бауырың, 
Көтермекке бөлісіп қайғы ауырын. 
«Тұлдыр жетім-сорлылар қалдыңдар»,-деп 
Құлпа апам жүр осқылап ойбауырын![6]. 
деп  жырлағандай  Сембай  ақын  он  екі  жасында  әкеден  жетім  атанып,  өзінен  төрт  жас  кіші 
інісімен  ана  қамқорлығында  қалады.  Тапшылық  пен  ащылықтың  дәмін  ерте  тартқан  жасөспірім  белі 
бекінбей  жатып  қолға  күрек  ұстайды.  1933      қайтыс      болған.  Сембай      Бердімұратов  1940    жылы   
Гурьевтегі      педучилищені  бітірген  соң    сол    кездегі  Бақсай  ауданы  аталған    ауданның    Сорочинко  
селосындағы  жетім  балаларды  тәрбиелейтін  үйде      тәрбиеші болып қызмет атқара жүріп кейін оқу  
ісінің  меңгерушісі, одан соң мектепке  мұғалім   болып   орналасты. Сол  кездері ақындық өнері бастау 
алып 1939 жылы 29 мамырда   Гурьев облысының    ақындарының   бірінші слетіне   қатысқан.  
С.Бердімұратов 1942   жылы      қаңтар  айының     басында   Совет  Армиясының Қатарына  
алынды  .  Соғыс      жалдарында      үш    рет  жараланған.  Майдан  даласында  көрсеткен  жауынгерлік 
батылдығы үшін екі «Қызыл Жұлдыз» орденімен және «Ерлігі үшін» медальдарымен     наградталды. 
1946  жылы     елге  аман-есен елге оралған соң аудандық  оқу   білімінде мектеп инспекторы болып 
тағайындалды.  Әр  жылдарда  Талғайраң,    Бақсай    мектептерінде      директор  болып  қызмет  атқарды. 
1957-1961 жылдары     аудандық «Ленин  жолы»   газетінің  бөлім   бастығы,  1965  жылы  аудандық   
оқу   біліміңің     меңгерушісі, 1975 жылы «Қазақ ССР мектептерінің үздік мұғалімі», 1984 жылы «ССР  
мектептерінің  үздік      мұғалімі»  атағы      берілді.  С.Бердімұратов  1957  жылдан    бастап          ауданда   
ақындар      айтысын      өткізуге  жетекшілік  еткен    ақын.  1958  жылдан  бері      Журналистер    Одағының   

148 
 
мүшесі. Өзі  де    облыстық, республикалық ақындар    айтысына  қатысып,   облыстың  «Бас   ақыны» 
куәлігін алған. Сырттай оқи жүріп жоғары білім алған. Облыстық,  республикалық   ақындар  айтысына   
қатысты.  
Қазақстан    Республикасының    білім    беру  ісінің    үздігі,  соғыс  және    еңбек  майдандарының  
сарбазы, ордендер мен медальдар   омырауын көмкерген ардагер ақын Махамбет Өтемісов атындағы 
тарихи-өлкетану мұражайын  қолынан   құрып, жәдігерлермен   толықтырылуына    өзіндік   мол үлес 
қосты.  С.Бердімұратов  жиырма  жылға  жуық  осы    қасиетті  орынның  директоры  болып  қызмет  етті
. 
2001 жылы 80 жас мерейтойына орай ақынға «Ауданның Құрметті азаматы» атағы  берілді[6]. 
Орайлы      ойы  оралымды,  өлең  жырының  өрісі  кең,  елдік  пен  ерлікті  жырлаған,    туған  жері 
туралы толғанған Сембай Бердімұратовты Атыраудың    ақиық  ақыны,  ардақталар  ақсақалдарының 
бірегейі деуге әбден болады. 1986 жылдан 1991 жылға дейін аудандық Ардагерлер кеңесінің төрағасы    
болып   қызмет  атқарды.  
Ақынның  алғашқы  өлеңдері  «Жазушы»  баспасынан  шыққан  «Жайқоныр»,  «Көңіл  әуендері», 
«Дала  дауасы» кітаптарына енген. Өлке баспасынан  шыққан «Туған жер тынысы» (1996ж),  «Өмір  
кезеңдері»  (2000ж),  Астанадан  қаласынан  шығарылған  «Тағдыр  таңбалары»  (2002ж),    Ақтөбе 
қаласынан шығарылған «Сезім саздары» (2006 ж) атты жинақтары басылып шығарылды. 2002 жылы 
«Арыс»  баспасынан  шығарылған  Атырау  ақын  жазушылары  кітапханасы  сериясымен  басылған  жүз 
томдықтың  он  бесінші    томы  С.Бердімұратов  шығармашылығына  арналды.  2004  жылы  «Тіршілік   
тынысы» атты өлеңдер  жинағы   жарық   көрді.  
Біз осы  мақаламызда  С.Бердімұратовтың туған  жер  туралы жазған  толғаныстарын  сөз  етеміз. 
Дана 
халқымызда 
«Туған 
жердей 
жер 
болмас,  
Туған  елдей  ел  болмас»  деген  салмақты  сөз  бар.  «Туған  жер-тұғырың»,  деп  еді  көреген  ұлы 
бабаларымыз.  С.Бердімұратовтың  туған  жері  –  Махамбеттей  ұлы  батырдың  кіндік  қаны  тамған,  асау 
Жайықтың бойы. Қазақта туған жер тақырыбына қалам тартпаған, Отанды, туған елді жырға қоспаған 
ақын жазушылар кемде-кем. С.Бердімұратов солардың бірі де бірегейі.  
Әдебиет  теоретигі,  академик  З.Қабдолов;  «Лирикалық  образ  –  сыршыл  өлең-  жырлардағы 
ақынның  өз  бейнесі;  оның  ішкі  бітімі;  ақынның  мың  иірім  көңіл  күйінен  –  нәзік  сыры  мен  сылқым 
сезімінен  өріліп  жасалған  өзгеше  кейіпкер»  дейді.  С.Бердімұратовтың  туған  жер  жайлы  жазылған 
өлеңдерінде ақынның ішкі дүниесінің сыртқы себептермен, әсерімен аса қатты толқынуы, автордың өз 
басының  алуан  –  алуан  нәзік  түйсіктері,  күйініш  –  сүйініштері  анық  аңғарылады.  Барлық  жақсы  игі 
істердің  бастауы,  жақсылықтың  жаршысы  –  Отан  ана,  туған  жер.  Туған  елге  деген  ыстық  сезімді, 
ыстық  ықыласты  сөзбен  айтып  жеткізу  мүмкін  емес.  Оны  тек  өз  жүрегіңмен  сезіне  отырып,  көрсете 
білуің керек.
 
Атырау туған өлкем келбеті кең 
Еркелеп бауырыңда ер жетіп ем.  
Жырынан Махамбеттің жігер алып 
Күйімен Құрманғазы тербетілген. 
Тайсойған, Кең Жылой мен ата Нарын            
Жырыма сенен жалын от аламын [7]. 
деп толғанады ақын «Туған жер» атты өлеңінде. 
«Туған жер тынысы» атты жинағы жыр сүйер қауым үшін шоқтығы биік туынды. Салиқалы да  
салмақты  көркем  сөздің  ісмері  жыр  жазу  жолына  кездейсоқ  келген  жоқ.  Ақын  бозбала  шағында-ақ 
өлең өрісіне қадам басқан болатын. Қарымды қаламын қарумен алмастырып майдан төрінде жауымен 
де айбынды айқаса білген қаламгер 1946 жылы соғыстан сағынышпен елге оралып, ұстаздық қызмет 
атқарды.  Жоғары  білім  алды.  Еліне  танылып,  еңбегі  жанып,  Одақтық  халыққа  білім  беру  қызметінің 
үздігі атанды. Туған жеріне деген ыстық сезімін мына өлең жолдарымен жолдайды: 
Ақын  жаным сені тежер бүгін кім? 
Ырғақ жаңа, сарын бөлек бүгінгі үн.  
Жә... Туған жер, асқақатаман алдыңда? 
Ғұмыр бойы құдіретіңе жүгіндім! 
Туған жерін қадірлемес жан бар ма? 
Кең жазық па ол, қия тас па, заңғар ма? 
Атамекен ыстық болып қалар-ау, 
Жүрегінде жылуы бар жандарға! 
Бұл  ақынның  туған  жер  алдындағы  кішілігі.  Кісілік,  туған  жер  алдындағы  кішілігі.  Ақындық 
ақтарылуы, дархандықтың белгісі.  
«Туған жер тынысы» жыр жинағы ақынның ұзақ жылдар жолдарынан сөз маржандарын терген 
бедерлі ойларының жемісі. Ақынның бұл жинағында азаматтық әуен, туған жер табиғаты мен болмыс 
бейнесі,  жастық  пен  махаббат  сезімдернін,  әкелік  пен  ағалық  ақыл,  намыс  оты  мен  ерлік  жолдарын 
паш ететін байлыққа кенелгендей боламыз.  

149 
 
Туған ел сенен бөлек бар ма мұңым,  
Арналған бәрі саған арман, ұғым. 
Татаусыз ақ жүректен ақтарылайын 
Көңілімде айтылар сыр барда бүгін 
Жыр бердік таусылмайтын өміріме 
Сенен асқан асыл жоқ көңілімде 
Соқпақты сапарыңда бірге келем,  
Көтеріп ауырын да жеңілін де. 
Сенім артып ынтымақ, бірлігіңе,  
Арқа таңдым, туған ел, ел, ерлігіңе 
Ата-бабам ғұмыры тең келмейді. 
Менің кешкен бүгінгі бір күніме [1]. 
- деп жырланған «Мақтанышым туған елге» атты өлеңінде ақын туған жерге деген еркелігін, 
жан  сырын  ақтара  салған.  Ақынның  асыл  маржандай  айшықты  ойлары  талай  оқырманның  жүрегін 
тебірентеді.  
Туған өлкем құдіретіңді жай ұқтым, 
Шөл қаныпты тұнығынан Жайықтың 
Атыраудың ақ шабағын азақ қып,  
Кең Нарынның құмдарынан байыппын. 
Аяулы өлкем, дағдыры-егіз, сыры-егіз,  
Не көрдің сен, не бердің сен білеміз. 
Ол туралы қанша дастан жазылды [2]. 
«Құдіретіңе  жүгіндім»  өлеңінде  тарихыңнан  сіресіп  тұр  сөреміз  –  деп  алады  да  әрмен  қарай 
туған жердің тарихына үңілдіріп, атамекеннің шежіресін төкпелетіп тізіп, адамзатты оның киесіне бас 
иіп, тағзым етуге шақырады: 
Ей, адамзат кеуде қақпа «өзім» деп, 
Ақжайықтың жағасына тізе бүк!-немесе, 
 
Ей, бауырым дандайсыма «тоқпын» деп,  
Атыраудың айдынына басыңды ій, -немесе, 
 
Зәру күнде жарылғаған елімді  
Мұнайлы өлке кәрі Ембіні қадірле! -немесе, 
 
Ей, адамзат бойың пәкте” нәзденбе 
Махамбеттің зиратына түс аттан 
- деп ескертіп отырады [2]. 
Ерлік тасып, өнер өрген мақтаныш мекенін жыр шумақтарына былай деп сыйғызады.  
«Сүйенішім туған ел»  
Туған елім құлатпас сүйенішім, 
Сүйенішім болмасақ сүйемісің. 
Жүрегіме суынбас жылу құйып, 
Мейріміңді елжіреп иемісің. 
Сәл қажысам жаныма қуат болған 
Сәл мұңайсам көңіліме шуақ толған 
Қанатымды қақтырған қияндарға 
Қаймықтырмай соқса да мың ақ боран- деп толғайды [5]. 
Осы  өлеңдері  арқылы  ол  туған  жеріне  көзінің  тірісінде-ақ  ескерткіш  тұрғызды  деуге  болады. 
Туған  жер  қасиетінің  ұлылығын  терең  сезіммен  тербете  жырлаған  арналы  ақын  осылайша,  Отанға, 
елге құрмет көрсетудің өшпес өнегесін танытты. 
Ол  -  өзінің  көркемдік  дәрежесі  биік,  тілі  жатық,  ғибраты  мол,  идеялық  мазмұны  терең 
шығармаларымен  қазақ  өлең  өнеріне  зор  үлес  қосқан  көркем  сөздің  шебері.  Сондықтан  да, 
С.Бердімұратов-жан-жақты өсіп өркендеген, кемелденген ақынның бірі болуға лайықты.  
  

жүктеу/скачать 5,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: