Б. К. Жумабекова биол гылым докт., Павлодар Мемлекеттік

пасіередлез,  листериоз,  қояидардың  миксоматоз,  дипилидиоз  сияқты 

адам  және  жануарлар  ауруларын  қоздырып  таратушы  ретінде  үлкен

қауіп тудырады,

Бүрге  сілекейі  улы,  гіапул  болады,  қышу,  ауырсыну  тудырады. 

Құстардың  және  тұяқтылардың  бүргелері  қанды  ұзақ  сорады. 

Қойларда  вермипсилла 

алакурт  үлкен  көлемде  (5-7  мың)  күніне 

500-700  г  қан  кетуін  тудырады  және  қатты  улану  -   өліммен 

аяқталатын  вермигісилез.  Бүргемен  зақымданган  койларда  гемоглобин

20 

%

  кемиді,  олар  қатты  азып  кетеді,  тістерімен  денесіндегі  қышыган 

жерлерін  тарайды,  жүні  40 

%

  түседі.  Блох  жұқтырган  мысык  пен 

иттерде 

дерматит 

пайда 

болады. 

Бөлмені 

және 

жануарды 

тексергеннен  кезде бүрге табылса диагноз қойылады.

Профн.іактикасы  және  емдеуі.  Жануарларда  бүргені  өлтіру 

үшііі  трихлорметафостың,  карбофостың  5  %  эмульсиясын,  0,2  % 

дибромның,  безнофосфаттың  эмульсиясын,  0,05 

%

  пермитринді,

0

,

01

-

0,02

  %-  циперметрин  эмульсиясы,  фенвалератты  қолданады, 

оларды  түк  басқан  жеріне  бүріктіру  арқылы  қолданады.  Жаңа  түскен 

жануарларды  тексеруден  өткізеді  және  қажет  жагдайда  бөлмелерді 

өңдейді, 

бүргелердің 

шыгатын 

жерлерін 

жогарыда 

айтылған 

препараттармен дезинсекция жұмысын жүргізеді.

60

3 

Адамның  трансмиссивті  ауруларының  табигн  ошактыгы 

туралы академик  Е. Н.  Павловскидің  ілімі

Жұктырушыдан 

таралатын, 

қоздырғыштар, 

аурулар 

трансмиссивті деп аталады.

Аурулар 

міндетті-трансмиссивті 

және 

факультативтік- 

трансмиссивті  болып  бөлінеді.  Біріншісіне,  ауру  малдан  дені  сау 

малға  спецификалык  таратушылардан  жүғатын  қоздырушы  аурулар 

жатады,  мысалы, 

пироплазмидоздар  -   иксодты 

кенелерден, 

лейшманиоз  — москиттерден.  Аурулардың  екінші  тобы  таратушыдан 

сондай-ақ жемнен,  судан,  сонымен  қатар зақымданған  малмен  жанасу 

барысында  жұғады.  Қоздырушыны  тасымалдау  механикалық  және 

спецификалық 

болуы 

мүмкін. 

Механикалық 

жагдайда, 

тасымалдаушының 

жұқтырушымен 

ешкандай 

биологиялык 

байланысы  болмайды,  қанатының,  аяғының,  бізтүмсығының  және 

денесінің  баска  мүшелерінің  комегімен,  рецепиентке  жүғуы  мүмкін. 

Спецификалық 

тасымалдағанда 

қоздырушы 

тасымалдаушының 

денесінде дамиды жэне инвазионға жетеді.

Тасымалдап  қансорғанда  (инокуляция)  ауыз  қуысы  аркылы, 

тасымалдаушының  (контаминация)  нысап  жэне  баска  экскреторлық 

өнімдерімен, 

тасымалдаушының 

жүмырткасы 

аркылы 

(трансовариальды)  және  біріктірілген 

әдіспен 

тарауы 

мүмкін. 

Трансмиссивті 

ауруларды 

меңгеру 

қоздырғыштарды 

тарату 

жолдарын,  олардың  айналып  жүруін  және  табиғатта  тараіуын 

анықтауға  жэне  осы  негізде  осы  аурулармен  түбегейлі  күресуге  жэне 

алдын алуға  мүмкіндік береді.

Табиги  ошактык  жәие  табиги  ошак. 

Е.  Н.  Павловскидің 

(1939)  анықтамасы  бойынша,  трансмиссивті  аурулардың  табиғи 

ошагы  күбылыс  деп  аталады,  коздырушы  -   спецификлық  таратушы, 

жэне  малдар  (коздырушы  сүйықкойма)  шексіз  ұзақ  уақытта  өзінің 

ұрпагының  алмасуы  барысында  адамнан  тәуелсіз,  табиги  жагдайда 

болады.  Бұл  қоздырушы  популяциямен  жұмыс  жасайтын  (ягни 

коздырушылардың 

бір 

типті 

жиынтыгы) 

барлык 

колдаушы 

кожайындарымен  және  тасымалдаушыларымен  жер  катпарының 

(территория)  бөлігі.  Осы  жерді  кайта  бөлгенде  сырттай  қосымша 

күресусіз,  коздырушы  тікелей  ұзақ  уақыт  айналып  жүруі  мүмкін. 

Табиги  ошак  коздырушылардың  барлық  эволюциясы  кезінде  пайда 

болган  жэне  арнаулы  климат  жагдайында,  өсімдікті,  топырақты  жэне 

жайлы  микроклиматта  адам  тұрмайтын  табиғатта  кездеседі.  Ол 

осындай  тайга  сияқты  ландшафтка,  ыстык  кұмды  шөлейтке,  далаға 

жэне т. б. бейім және биогеоценоз болып табылады.

61

Табиги  ошақта  биоценоз  компоненттеріне  жатады: 

донор 

(жабайы  жануарлар  -   жұқтырушы),  тасымалдаушы  (қансоргыш 

жәндіктер)  және  реципиент  (дені  сау  қабылдагыш  малдар).  Табиги 

ошақ  екі  компонентті  болуы  мүмкін:  донор  (резервуар)  және 

қоздырушы  немесе  тасымалдаушы  және  қабылдагыш  жануарлар. 

Табиги 

ошақты 

қоздырушылардың 

көбі 

тасымалдаушылардың 

денесінде  өмір  бақи  сақталып,  ал  кейбір  жагадайда  көбеюі  мүмкін. 

Жылу 

қанды 

жануарлардың 

қанында 

антител 

болгандақтан 

қоздырушылар  үзақ  сақталмайды.  Павловтың  классификациясы 

бойынша,  табиги  ошақтар  болады:  зоонозды  (Жамбыл  облысында 

авителлиноз 

ошагы), 

зооантропонозды 

(трихинеллез), 

түрақты 

(күйдіргі),  уақытша  (аусыл);  кеңістікте  тарату  бойынша  -   араласқан 

(трихинеллез ошагы) және лимиттендірілген; эпизоотологиялық кауіпі 

бойынша  —  айқын  қауіпті,  әлеуетті  қауіпті,  жасырын,  әрекететуші 

(валентті),  тоқталган  (әлсіз),  жойылган;  төзімділігі  бойынша 

-  

тұрақты және түрақсыз.

Адами табиги-ошақ ауруын жұқтыру жагдайлары:

кәсіптік 

малдардың  терісін 

сыпыру  (оба,  туляремия) 

барысында  немесе  өлікпен  жанасуда,  суы,  топырагы  ластанган, 

жабайы жануарлардың бөліністері, тагамдар (Ку-безгек) арқылы;

I  

жайылымда  және  жаппай  суарылганда  жабайы  жануарлардан 

жұқтырган, үй жануарларымен жанасқанда;

- 

қансоргыш  жәндіктер,  таратушы  кенелер  және  қоздыргыш 

сақтаушылар (энцефалит кене) арқылы.

ТМ Д территориясында 40 астам адамның табиги-ошақ аурулары 

бекітілген. 

Уй 

жануарларында 

осы 

категорияга 

жататындар: 

токсоплазмоз, 

пироплазмидоздар, 

трипанозомоздар, 

эстроз, 

трихинеллез,  альвеококкоз,  дифиллоботриоз,  описторхоз,  ет  қоректі 

токсокароз.  Табиги  ошақ  ауруларын  қоздырушыларының  сақтапуына 

жэне  қайталануына  себепкерлер  омыртқалылардың  550  астам  түрі, 

басым  бөлігі  кеміргіштер.  Ауруды  қоздырушы  оны  тез  қабылдайтын 

жабайы  жануарлар  жэне  олардың  эктопаразиттері  тек  қана  белгілі 

кеңістікте  болуы  мүмкін.  Табиги  ошақта  қоздыргыштардың  1  немесе 

бірнеше  түрі  пайда  болуы  мүмкін,  жабайы  жануарлардың  бір  немесе 

бірнеше  түрлері  -   қоздыргыш  донорлар.  Табиги-ошақ  ауруларымен 

күрес  бойынша  шаралар  эпизоотиялық  тізбектің  үзілуіне  багытталуы 

қажет:  «жабайы  жануарла  -   үй  жануарлары»,  биоценоздың  жеке 

компоненттеріне  немесе территория  ошагына әсер  ету, жеке жагдайда 

реципиенттерді  репелленттермен  иммундау  және  емдеу,  түтін  бүрку 

арқылы қоргау.

62

Өзін-өзі тексеру тестілері

1. 

Безгек  ауруын  масаныц  кай  түрі  тасымаллаушы 

болып  келеді?

A)*  Апорһеіез;

B) Сиіізеіа;

C) Аейез;

0

)С и

1

ех; 

\  

* 

; 

>

Е) Мапзопіа.

2. Жәндіктін  карынынын  жоғарғы  бетінін  буынының  атауы 

калай?

A) * тергит;

B)стернит;

C)плейрит;

О )

 сенсит;

Е) пульвилла.

3. Жәндіктің кай фазасы  рира  фазасына жатады?

A) балаңқұрт;

B) жұмыртқа;

C)*  қуыршақ;

О )

 имаго;

Е) балаңқұрттың  1  кезеңі.

4.  Оіріега  катары,  № таіосега  қатарасты,  Сега(оро«опісІае 

тұкымдасы:

A)  Екіқанаттылар  катары,  Қыскамұрынды  қатарасты,  масалар 

тұқымдасы;

B)  Екіканаттылар  қатары,  ұзынмұрынды  қатарасты,  шіркей 

тұкымдасы;

C)  Екіканаттылар  катары,  ұзынмұрынды  катарасты,  бәкене 

шыбын тұқымдасы;

О) Жәндік қатары, ұзынмұрынды  қатарасты, сона тұқымдасы;

Е)*  Екіканаттылар  қатары,  ұзынмұрынды  катарасты,  акбас 

тұқымдасы.

63

5. 

Төменде 

антылгандардың 

ішінен 

£ кіқа на гтылар

катарынын белгілерін таңдаңыз:

A)*  жақсы  жекеленген  жәндіктер  катары,  оларда  тек  қана 

алдыңгы  қатар  қанаттары  бар,  артқы  қанаттары  қысқартылган  және 

қыскартылган рудименттері барылдақ ретінде калган;

B)  қанаттары  жоқ,  денесі  жандарынан  жалпайган,  басы  адданда 

дөңгеленген, жай  көздерімен бірнеше  кысқа мүрттары бар;

C) 

4 

жаргаққанатары 

бар 

жәндік, 

олар 

кішкентай 

қабыршактармен жабылган;

Э)  басы  ұзартылаган  үлкен  жартылай  каталаңган  қанатылар 

және мойыны жаксы  көрінеді;

Е)  жаксы  жекеленген  жәндіктер  қатары,  екі  канатылығымен 

мінезделедікот. 

г ; 

-

6

.  Қай  екіканаіты   қан  соргыштың  ү р ы қ   салу  жері  жылдам 

а г а іы н   бүлак және өзен болып  келеді?

A) сонна;

B) бүрге;

C) маса;

О) ақбас;

Е)*  шіркей. 

|

7. Сонанын  қай   гұкымының өкілі ең  ірі болып  келеді?

A)*  ТаЬапиз;

B )Н уЬ отііга;

C ) Сһгузор&;

О) С и кх;

Е) Наешаіороіа.

8

. 

Сонаның 

ауы і 

апнараты  қаіі түрі е жатады?

A) қадалгыш;

B) сорушы;

C) кеміруші;

0

>*  қадал ғыш-кесуші-сору шы;

Е) қадалгыш-сорушы.

9.  Ақбастың  қай   түрінің  канатіары дақгы  болын  келеді?

A) Сиіех;

B) Сиіісоідоц

C ) ТаЬализ;

|>) Аесіез;

64

Е)*  ьеріосопорз.

10. 

Төменде  берілгендерден  шіркеіі  тұкымына  жататын 

түрін танданыз?

A) Сиіех;

B) Сиіісоісіез;

C)*  Вуззосіоп;

Аеёез;

Е) Ьеріосопорз.

11. 

Әрбір  жәндіктін  карын  сегментіиін  төменгі  беті  калай 

аталады?

A) тергит;

B)* стернит;

C) плейрит;

О) сенсит;

Е) пульвилла.

12. Жәндіктерде кандай  фаза  Іагуа фазасына жатады?

A)* дернәсіл;

B) жұмыртұа;

C) қуыршак;

Э) имаго;

Е)  1  сатыдағы дернәсіл .

13. 

Оіріега 

отряды, 

№та!:осега 

отряды, 

8ітиІіі(1ае

тұкымдасы:

A)  Қос  канатты  отряд,  Қыска  мұртты  отряд,  Масалар 

тұкымдасы;

B)* Қос  канатты отряд, ¥зы н  мұртты отряд, Шіркей тұқымдасы;

C)  Қос  канатты  отряд,  Үзын  мұртты  отряд,  Москиттер 

тұкымдасы;

О )

  Жәндіктер 

отряды, 

Үзын 

мұртты 

отряд, 

Жабыскак 

тұкымдасы;

Е) Қос қанатты отряд, Үзын мұртты отряд,  Акбас тұқымдасы.

65

14.  Қ андаіі  қос  қ а н а тт ы   кан сорғы ш тарды ң   сілекейінен 

сим улиидотокснкоз пайда болады ?

A) жабыскактар;

B) бүргелер;

C) масалар;

В | 

ақбас;

Е)*  шіркейлер.

15.  А кб астар д ы ц   м ұ р ты н ы ң   үш ы нда  орн аласқан ,  сезу 

ап п ар аты   қ а л а й  а т а л а д ы ?

A) сенсилла;

B) стернит;

C) плейрит; 

|

0

$ сенсит;

Е)*  пульвилла.

\

 

1

16.  М асал ар  ж ы л қ ы л а р д ы н   қандай  вн рустары н   қозды руш ы  

болы п т а б ы л а д ы ?

A) тұмау;

B) су-ауру;

C)* энцефаломиелит;

О) туляремии;

Е) оба.

17.  Қос  қ а н а т т ы   қан соргы ш тарды ң   зар ар л ы   әрекеті  қалай 

ж асалады ?

A) микробты  инфекция  қоздырғыштарын тарату;

B)  вирустарды тарату;

C) гельминттердің аралық қожайындары;

О)*  гематофагилар;

Е) қарапайым  патоген тарату.

18.  Е кі  қ а н а т т ы   ж әндіктердің  кеудесінің  қандай  бөлігі 

қ ан аты н  ж әне б а р л ы қ  үшу  бұлш ы қеттерін  а тқ а р а д ы ?

A) алдыңғы;

B) ж оғарғы ;

C)*  орта;

О) төменгі;

Е) артқы.

66

19.  Шіркейлердін  дернәсілдері  суда  қорегін  қалай  бейімдеп 

алады?

A) денесінің бүйірінде орналаскан, демтесіктермен;

B) денесінің алдыңғы бөлігіндегі хитин «тіспен»;

C)* ерекше желпуішті бүйір бойымен;

О) ректальды өсінділермен;

Е) артқы жапсырылған мүшемен.

20.  Берілген  жәндіктердің  қайсысы  ішінде  толык  түрленіп

дамиды? 

,

A) власоедтер, жабыскактар, биттер;

B) қандала, биттер;

C)*  қос қанатты  кан сорғыштар, үй шыбындары;

О) қандала, биттер, мамық жегі;

Е) власоедтер, биттер, мамық жегі.

21.  Берілген  жәндіктердің  қайсысы  ішінде  толык  емес

түрленіп дамиды?

A) кос қанатты қан сорғыштар;

B) қандапа, биттер, маллофагтар;

C) власоедтер, жабыскактар, биттер;

Ә) шіркейлер,  кандала, биттер;

Е)*  власоедтер, бүргелер, биттер.

22. Жәндіктер кандай даму сатысында түлейді?

A) ересек форма;

B) нимфа;

C)* дернәсіл;

О) жұмыртка;

Е) имаго.

23.  Қан  сорғыш  жәндіктер  жаппай  бас  салганда  уланудың 

қандай  нышандары  көрсетіледі?

A) конъюнктивит, жас агу;

B) ринит, ағыл-тегіл ағу, жас агу;

C) саливация, агыл-тегіл сілекей ағу;

О)*  құрысу, диарея, әлсіздік, сілекей ағу;

Е) шырышты кабаттың сарғаюы.

67

24. Жабысқақтар кандаіі  субстратқа жұмыртқа салады?

A)*  су аралық және су үсті өсімдіктері;

B) түрған су;

C) ылғалды топырак;

О )

 ағып жатқан су;

Е) көң, органикалық, бүзылатын заттар.

25. 

Сһгу$ор5 

тұқымдас 

жабыскақтардың 

басқа 

жабысқақтардан анырмашылығы  қандай?

A) ірі үлкен;

B) денесінің қара түсі;

C)* денесі  және қанаттары алақүла түсті;

Ә) денесі  сүр түсті;

Е) мөлдір қанатты.

26.  Қандай  абиотикалық  фактор  блохтардың  қоректенуіне 

әсер етеді?

A)* температура;

B) ылғалдық;

C )қы сы м;

О) жарық;

Е) жарықтылық.

27.  Адам  блохтарының орташа өмір сүру үзақгыгы?

A) 376 күн;

B)*  966 күн;

C) 500 күн;

О) 256  күн;

Е) 356 күн.

28.  Төменде  көрсетілген  түрлердің  атаулары  қандай  ит 

блохына жатады?

A) А трһірзуііа гоззіса;

B) Риіех іггііапз;

C) СегаіорһуІІиз ҒазсіаШз;

Ә) Хепоррзуііа сһеоріз;

Е)* Сіепосерһаііёез сапіз.

68

29. 

Төменде 

көрсетілген 

түрлердің 

атаулары 

кандаб 

еуролалық егеуқұнрық блохына жатады?

A) А трһірзуііа гоззіса;

B) Риіех іггііапз;

C) Сіепосерһаіісіез сапіз;

Й) Хепоррзуііа сһеоріз;

Е)* Сегаіорһуііиз Газсіаіиз.

30. Түйелердің су-ауруын таратушы?

A) шыбындар-каллифоридтер;

B)* жабысқактар;

C) масалар;

О) шіркейлер;

Е)  акбастар. 

<

69

Әдебиетгер

і

1  Балашов  Ю.  С.  Паразито-хозяиные  отношения  членистоногих 

с  наземными  позвоночными. -  Л.  :  Наука,  1982. -  320 с.

2  Баратов  Ш.  Б.  Слепни  (Әіріега,  ТаЬапісІае)  Таджикистана.  -  

Душанбе  : «Донши»,  1989. — 277 с.

3  Беклемишев  В.  Н.  Биоценологические  основы  сравнительной 

паразитологии — М . :  «Наука»,  1970. — 489 с.

4  Бошко  Г.  В.  Слепни  (Әіріега,  ТаЬапісІае).  Фауна  Украины.  -  

Киев  : «Наука Думка»,  1973. -  Т.  13. — вып. 4. — 205 с.

5  Вейзер  Я.  Микробиологические  методы  борьбы  с  вредными 

насекомыми (болезни насекомых). -  М.  :  «Колос»,  1972. — 621  с.

6

  Виолович  Н.  А.  Слепни  Сибири.  -   Новосибирск  :  «Наука», 

1 9 6 8 .-2 8 0  с. 

*

7  Глухова  В.  М.  Кровососущие  мокрецы  рода  Сиіісоісіез  и 

Ғогсірошуіа (Сегаіоро^опісіае).  Фауна СССР.  Насекомые двукрылые. -  

Л . :  «Наука»,  1989. — Т. 3. — вып. 5а. — 408 с.

8

  Гуцевич  А.  В.  Кровососущие  мокрецы  (СегаІоро§опіёае).

Фауна СССР. — М.  :  «Наука»,  1973. — Т. 3. — вып.  5. — 267 с.

9  Гуцевич  А.  В.,  Мончадцкий  А.  С.,  Штакельберг А.  А.  Комары 

(Сиіісоісіае). Фауна СССР. — Л . :  «Наука»,  1970. -  384 с.

10  Дубицкий  А.  М.  Кровососущие  комары  Казахстана.  — Алма- 

Ата,  1970. — 222 с.

11  Кадырова  М.  К.  Слепни  Узбекистана  (Оіріега,  ТаЬапісіае).  —

Ташкент :  Изд-во ФАН УзССР,  1975. — 227 с.

12  Кухарчук  Л.  П.  Кровососущие  комары  (Әіріега,  Сиіісісіае) 

Сибири  и  Дальнего  Востока.  —  Новосибирск  :  «Наука»,  1980.  -  

Т.  1 .- 2 3 2  с. 

■

13  Лутта А. С. Слепни  Карелии. -  М.,  1970. — 299 с.

14 

М ирзаева 

А. 

Г. 

Кровососущие 

мокрецы 

(Оіріега, 

Сегаюро§опіс1ае)  Сибири  и  Дальнего  Востока.  -   Новисибирск  : 

«Наука»,  1989. — 232 с.

15  Олсуфьев  Н.  Г.  Слепни  (ТаЬапісіае).  Фауна  СССР.  —  Л.  : 

«Наука»,  1977. — Т.  7. -  вып. 2. — 434 с.

16  Павловский  Е.  Н.  Методы  изучения  кровососущих  комаров

(Сиіісісіае). -  М.-Л.  :  Изд-во АН СССР,  1935. -   176 с.

17  Рубцов  И.  А.  Мошки  (8іти1іісіае).  Фауна  СССР.  -   Л.  :

«Наука»,  1956. — Т. 

6

.  вып. 

6

. — 859 с.  *

«/ 

*

18  Рубцов  И.  А.,  Янковский  А.  В.  Определитель  родов  мошек 

Палеарктики. -  Л.  I «Наука»,  1984. — 176 с.

70

19  Скуфьин  К.  В.  Методы  сбора  и  изучения  слепней.  -   Л.  : 

«Наука»,  1973. -  98 с.

20  Чиров  П.  А.  Слепни  (Эіріега,  ТаЬапісіае)  Киргизии  :  автореф. 

канд. д и с .... — М.,  1968. -   16 с.

21  Шакирзянова  М.  С.  Кровососущие  мокрецы  Казахстана.  -  

Алма-Ата : Изд-во АН КазССР,  1963.1120 с.

22  Шевченко  В.  В.  Слепни  Казахстана. — Алма-Ата  :  Изд-во  АН 

КазССР,  1 9 6 1 .-3 2 8  с.

М азмуны

4

10

Кіріспе 

3

1  Энтомологияға  кіріспе.  Медициналық  энтомология 

ғылым ретінде

2  Зиянкес  және  паразитті  жәндіктердің  адам  мен 

жануардың  трансмиссивті  ауруларын  жұқтырушылар 

ретіндегі сипаттамасы

1  Қансорғыш масалар және олардың морфобиологиялық 

мінездемесі -  Сиіісіёае 

14

2  Ш іркейдің 

морфологиялық 

және 

биологиялық 

ерекшеліктері  — Шшиіііёае 

22

3  Қансорғыш  шіркейлер -  СегаІоро§опіёае 

28

4  Соналар  (ТаЬапіёае)  -   мал  шаруашылығының  зиян 

келтірушілері. 

Соналардың 

морфологияы 

және 

биологиясы 

31

5  Москиттер және биологиясы -  ҒІеЬоіотіпае 

37

6

  Масалар жэне олардың мрфологиялық мінездемесі 

40

7  Қанатсыз гематофагтар 

50

3  Адамның 

трансмиссивті 

ауруларының 

табиғи

ошақтығы туралы академик Е. Н. Павловскидің ілімі 

61

Өзін-өзі тексеру тестілері 

63

Әдебиеттер 

жүктеу/скачать 3,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: