Б ОӨЖ Тақырып №4 Сәбилік шақтың психологиялық ерекшеліктері.
Орындаған: Саулехан Айбол
Топ: АЯ 303
Сәби жасының ерекшелігі 1-3 жасқа дейін сәбилік кезең деп аталады. Осы кезде баланың денесі де, психикасы да ерекше қарқынмен дамиды.
Сәбилік шақта (1-3 жас) бала қарқынды дами бастайды. Психикалық дамуы үлкен өзгерістерге ұшырайды. Үш жас кезеңіндегі баланың ақыл –ойы едәуір жетілген болады. 3 жасқа дейіносындай үлкен өзгерістердің болуына бірнеше факторлар себеп болады.
Бірінші себеп – баланың тік жүре бастауы. Бала бір жастан асқаннан кейін өз бетімен тік жүріп, түрлі заттардың қасиеттерін үлкендердің көмегінсіз зерттей бастайды. Өздігімен жүрген соң заттардың кеңістіктегі арақашықтығын да ажырата бастайды, кеңістікте бағдарлану қабілеті дамиды.
Екінші себеп – әр заттың өзіне тән қызметін ажырату немесе балада заттық әрекеттің дамуы
Үшінші себеп – баланың ойыны және тиісті өнерге үйренуі.
Бұл әрекет түрлі, сондықтан ойын мен іс-әрекеттер бала психикасының дамуына үлкен әсер етеді. Алдымен ойыншық түріне немесе дыбысына қызықса, кейін оның нені бейнелейтініне мән береді. Баланың бойы бірінші жылына қарағанда 1,5 есе өседі, ал салмағы 2 есеге артады.
Ерте балалық шақ және мектепке дейінгі жас арасында 3 жас дағдарысыболады. Өзінің «менін» бөлініп шығу дағдарысы, әлеуметтік қатынастар жүйесін қайта қарау. Бала бағыты өзгереді. Егер де жаңа қатынастар дұрыс қалыптаспаса, оның ұсынысы қолдау таппаса, дербестілік шектеледі, балада үлкендермен қарым-қатынасында көрінетін дағдарыстық құбылыстар пайда болады.
Л. С. Выготский, Э. Келлер 3 жас дағдарысының 7 сипаттамасын суреттейді.
3 жас дағдарысының сипаттамасы:
негативизм – бала ересектер қойған талаптарға жағымсыз реакция көрсетеді. Негативизм таңдамалы да болуы мүмкін, ол отбасы мүшесінің біреуінің тілін ғана алмайды немесе бір ғана тәрбиешіні тыңдамайды, ал басқаларымен қалыпты қатынаста болады. Әрекеттің басты мотиві- барлығын керісінше жасау;
қыңырлық (упрямство) – бұл баланың өзі қалаған нәрсесін жасауға ұмытылуы. Өтпелі кезеңде қырсықтық ( строоптивость) көрініс беруі мүмкін. Бұл нақты бір адамға емес, ерте балалық шақта қалыптасқан қатынастар жүйесіне бағытталған. Дербестілік тенденциясы байқалады: бала барлығын өзі жасап өзі шешкісі келеді. Негізінен бұл жақсы құбылыс, дегенмен дағдарыс кезінде бұл өз еріктілікке алып келуі мүмкін.
наразылық-бүлікші (қасарыспалық) – кейбір балаларда ата-аналарымен конфликтілі жағдай жиі кездеесуі мүмкін, олар үлкендермен үнемі соғыс күйінде болады;
деспотоизм (шексіз билеушілік) –отбасында бір ғана бала болса көрініс береді. Бала қоршаған адамдарға өзінің билігін көрсетеді;
бағасыздану (обесценивание) –3 жас дағдарысының ең қызық сипаттамасы. 3 жасар бала ұрыса бастайды, сүйікті ойыншығын лақтырып тастауы мүмкін, бұл құбылыстың барлығы баланың басқа адамдарға деген өзіне деген қатынасының өзгеруі жайында хабар береді. Бала 3 жасқа келгенде көптеген жаңа әрекеттердің түрі пайда бола бастайды. Осы кезде психикасы да ерекше қарқынмен дамиды. Мұндай жаңа әрекеттерге сәбидің ойнайтын ойынының түрленуі, сурет салуы, жапсыру, құрастыруы жатады. Бейнелеу әрекетінің әр түрі мен шұғылданып, қарандашпен қағазға өзінше жазу жазып, шимайлап, түзу таяқшалар сыза бастайды. Бұлар сурет салу дегеннің өзі бір заттың бейнесін қағазға түсіру екенін түсінеді. Баланың алғашқы сурет салуы үлкендердің басшылығымен жүзеге асады.
Сәбилік кезеңде пайда болатын негізгі әрекеті рөлддік дидактикалық қимылды ойындар. Осы кезде бала үлкендердің әрбір әрекетіне еліктеп, көптеген заттармен әрекет етуді меңгереді. Қоршаған орта туралы түсінігі кеңейеді. Барлық психикалық үрдістер дамиды. Заттар мен әрекеті де ойынарқылы дамиды.
Сәбилік кезеңнен бастап, бала айнала қоршаған ортадағы заттардың қасиеттерін қабылдай бастайды. Заттардың арасындағы қарапайым байланыстарды байқап, осы байланыстарды өзінің іс-әрекетінде қолданатын болады. Осының өзі баланың құралдарды қолданып әрекет ету нәтижесінде болатын ақыл-ойының әрі қарай дамуының басты себебі деп саналады. Баланың жаңа құралдары пайдаланып, әрекет еуіне байланысты ойлау мен қабылдау әрекеті қалыптасады.
Екі жастың қабылдауында мынандай бес түрлі ерекшеліктер болады:
заттың суретін немесе адамның бейнесін фотографиядан көрген кезде ерекше белгілерін есте сақтау арқылы қабылдайды;
екі жастағы бала затты түстеріне байланысты ажыратып, қабылдай алмайды.
екі жарым, үш жастағы баланың көру арқылы қабылдауы жақсы дамиды.
үш жасқа келгенде 5-6 геометриялық форманы, 8 түсті ажыратады.
тілдің дамуына байланысты қабылдау қабілеті артады. Өйткені үлкендермен тіл арқылы қарым-қатынас жасау нәтижесінде көріп, естіп белгілі бір ерекшелікке байланысты қабылдайтын сипап сезу қабілеті дамиды. Сәбилік кезеңдегі негізгі әрекеттің барлығы тіл арқылы жүзеге асатын болғандықтан , бала екі жастың өзінде өзінің ана тіліндегі барлық жоғарғы және төменгі тембрдегі дыбыстарды ажыратуға мүмкіндігі болады. Сол сияқты сәбилік кезеңнің өзінде кеңістікті уақытты ажырату қабілеті арта бастайды.
Туйсіну, қабылдау (ұғу) дегеніміз – айналадағы заттардың, құбылыстардың сезім мүшелері аркылы мида бейнеленуі. Бұл зейін арқылы байқалады. Зейін белгілі бір жағдайдың адам психологиясында шоғырлануы, жинакталуы. Зейін қойып қабылданған көрініс, оқиға және т. б. ұзақ уақыт есте сақталады.
Ойлау. Ойлау аркылы сәбидің қалыптасып келе жатқан заттарға, құбылыстарға тән қасиеттерді, олардың байланысын біртіндеп есіне түсіру ерекшелігі. Ойлау кезінде кажетті жағдайлар жан-жақты талданады, толықтырылады, есте бар деректермен салыстырылады. Ойлау мидың күрделі кызметі арқылы жүзеге асады. Ойға алган нәрселер қайталануы бірімен-бірінің қатынасы арқылы орындалады. Сәбидің ойлау кабілеті ойнау барысында калыптасады. Ол айналадағы болып жатқан жағдайларды бейнелеу, ойға берілу аркылы көрініс табады. Ойлау қабілетінің 2 түрі бар. Біріншісі, сөзбен қисынды ойлаудың жалпы заңдылықтары нәтижесінде дәлелдеуге мүмкіндік туады. Екіншісі, көрнекі-бейнелі ойлау арқылы заттар және т. б. олардың салыстырмалы бейнесі көз алдымызға келеді.
Сенсорлық даму ақыл-ой тәрбиесінің негізі-сенсорлық тәрбие арқылы жузеге асады.Ол баланың сезімдік тәжірибесінің дамуын және баюын қамтамасыз етеді,заттардың қасиеті мен сапасы туралы түсінігін қалыптастырады.
1 жастан 3 жасқа дейінгі сенсорлық тәрбие балалардың әр түрлі сенсорлық әсерлерін байытуға бағытталған.Ол баланың жалпы ақыл-ой дамуының негізін құрайды, сенсорлық этолондар мен қарапайым рәміздік нысандарды меңгеруге негізделеді және кейінгі танымдық, интеллектуалды, шығармашылық қабілеттерді дамытудың алғы шарты болып табылады. Сенсорлық тәрбие жалпы сенсорлық қабілеттерді қалыптастыруды және балалардың бойында аналитикалық қабылдауда, түстердің үйлесімін заттардың пішіндерін тани білуді, шаманың жекелеген өлшемдерін ажыратуды көздейді.
Бала тілінің дамуы. Бала тілінің дамуы дыбыс аппаратының бүлшық еттерінің күрделі шартты және шартсыз қозғалысына сәйкес қалыптасады. Тілдің дамуы үшін, басқа адамдармен болатын қарым-қатынастың маңызы зор. Жаңа туған бала дыбыс аппараттарының шартсыз қимыл рефлекстеріне байланысты мағынасыз үн шығара алады. 2-ші айдан бастап дауыстай алады, ересек адамға еліктеп кейбір дауысты дыбыстарды қайталай бастайды, 3-ші айға жеткенде гу-гулейді, былдырақтап сөйлегісі келеді. Гу-гулеу мен былдырақтау оның дыбыс аппаратын дамытып, сөйлеуге дайындайды.
5-6 айдан кейін еліктеу арқылы жеке дыбыстарды, сөз буындарын айта бастайды. 6-7 айда ересектердің сөздерін қайталауға тырысады. Бірақ Бұл кезде, әсіресе жарты жарқа дейін, балаларда 1-ші сигнал жүйесі ғана дамығандықтан создің мағынасы жеке дыбыс ретінде қабылданады, бала создің нақты мағынасын түсінбей-ақ айта береді. Ал жарты жастан аса создің мағынасын түсіну қабілеті дами бастайды.
1,5 жаста сөз бен заттардың арасында байланыс туады, баланың тілі қалыптаса бастайды. Баланың ми қыртысында дыбыс орталығы мен сөйлеу орталығының арасында нервтік байланыс пайда бола бастайды. Кейіннен ол күшейіп, сөздерді құрастыру, 2-3 сөздің басын құрау қабілеттері пайда болады. Дені сау, жақсы дамып келе жатқан баланың бір жасында 6-10, екі жасында 250-300, үш жаста 1500, төрт жаста 4000, бес-алты жаста 4-5 мыңдай сөз қоры жиналады. Баланың тәрбиесіне, жоғары жүйке әрекетінің тобына, қозу мен тежелудің қасиеттеріне байланысты балалардың сөз қорының мөлшері әртүрлі.
Бала сөзінің алғашқы қалыптасуы – баланың сөйлеуге қажетті мидағы орталығы ана құрсағында жатқанда-ақ қалыптаса бастайды. Ол анасының сөйлеу реакцияларын есту анализаторлары арқылы қабылдайды да жарық дүниеге келгеннен кейін бұл реакциялар алғашқы үн – іңгәлаумен жалғасады. Бұл жерде ата-анасының ана тілінде, не басқа тілде сөйлеуінің үлкен маңызы бар. Олар қай тілде сөйлесе баланың алғашқы үні де, іңгәсі де, 2-3 айдан кейін пайда болатын былдырлауы да, ата-анасының сөз сараптауларына тікелей тәуелді. Яғни, нәрестелік, бөбектік кезеңдерде бала сөз реакцияларын, айналасындағылардың қимыл-қозғалыстарына, ым-ишараларына еліктеу арқылы өзіне ұялатады. Мектепке дейінгі балалық шақ – баланың сөйлеуінің және психикалық қалыптасуындағы маңызды кезең.
Балалар адамдардың сөздерін, құстар мен жануарлардың дыбыстарын, музыка әуенін, ағаштардың жапырағының сыбдырын туу сәтінен бастап түрлі дыбыстар жиындарына бөленеді. Бiрақ жалғыз ғана маңызды, тек қана баланың қарым-қатынасының мақсаттарына ересек қызмет көрсететiн сөйлеу дыбыстары, мәлiметтiң тапсыру құралымен және нақтылы әсерлерге түрткi болып табылады. Балдырған сөздердiң мағынасын түсiне де алмайды, сөзде айта алмайды, бiрақ ол интонацияны сезiнедi және мағына бойынша сөз танып бiледi.
Бала бiртiндеп бiз айтатын сөздерге құлақ салады, дыбыстарды қайталауға тырысады, естiп танып бiледi. Бала сөйлей бастайды, бiрақ барлық дыбыстарды дұрыс айтуда, буын құрылымын әрдайым айқын сақтай алмайды. Балалардың тілінің дамуы әртүрлi деңгейде болады. Кейбір балалар күрделi буын құрылымы бар сөзді және сөздерді таза және дұрыс айтады. Ал, кейбіреулері жас шамасы келсе де, сөзді әлi айқын жеткiлiктi айта алмайды, жеке дыбыстарды терiс айтады. Мұндай балалар көп. Бала тілін жан-жақты дамыту үшiн, балабақшада алған білімдерін үйде қайталауымыз керек. Мектепке дейінгі балалардың тілге үйрету, үйрену үрдісін үзiлiссiз жүргізгеніміз абзал. Ата-ана баласының тілін дамыту, сөйлесе білуге үйрету барысында негізінен үш түрлі тәсіл арқылы іске асырылады:
заттарды бақылатып, көрсету арқылы;
баланың түсінігін байқау, яғни сұрақтар қою, жауап алу;
сол бақылаған оқиғалары туралы дербес жаттығулар орындатып, көрген-білгенін тереңдете тиянақтап отыру.
Мысалы, балаға үй жануарларын бақылатса, олардың төлдері жайлы, ұқсастығы, келтірер пайдасы, бір-бірінен айырмашылығы туралы айтуды сұрау немесе баланың назарын ас әзірлеу үрдісіне аудару (тазалаймыз, қайнатамыз, қуырамыз, дәмін татамыз) т. б. сол сияқты.
Бала физикалық, психикалық және әлеуметтік тұрғыда баланың дамуы өте тез, аз уақыт ішінде дәрменсіз жаңа туған нәрестеден туа біткен реакциялардың аз жиынтығымен үлкен жолды еңсеріп, белсенді сәбиге дейін өтеді, ол қарап, тыңдауға, әрекет етуге, көмек алуға, қуануға қабілетті [1, 24 б.]. Сәбилер кезеңі екі фазадан тұрады (біріншісі – ұзақтығы 5-6 айға дейін, екіншісі – 12 айға дейін) және бір жыл дағдарысымен аяқталады. Бала кезінде баланың психикалық дамуы оның биологиялық және әлеуметтік жағынан дәрменсіздігімен және айналасындағылармен қарым-қатынас жасау мен өзара іс-қимыл жасаудың ең аз мүмкіндіктерімен анықталады. Сондықтан осы кезеңде бала дамуының басты бағыты – әлеммен өзара іс-қимылдың негізгі тәсілдерін меңгеру. Сәбилердің бірінші фазасына сенсорлық жүйелердің белсенді дамуы тән, яғни шоғырлану, бақылау, айналмалы қозғалыс сияқты болашақ бағдарлы реакциялардың қарапайым формалары. 4 айда жаңалыққа реакция пайда болады. Ол, атап айтқанда, жаңа затқа көзқарасты ұстап тұру ұзақтығында тұрады. Сондай-ақ есту қабылдауы (анасының дауысына реакция)затты ұстау және тексеру актісін қалыптастыру үшін үлкен маңызы бар тактильді сезімталдық дамиды. Сәбидің екінші фазасы басталғаннан кейін (шамамен 5 айда) баланың дамуында «сыну» болады. Оның басы бірінші бағытталған іс-әрекеттің – жету актісінің пайда болуымен сипатталады. Баланың психикалық дамуы үшін бұл акт өте маңызды болып табылады, өйткені оған байланысты пәндік қабылдау туындайды. Қол жеткізу актісінің арқасында кеңістікті қабылдау тереңдейді (қол созу кеңістігі). Қолдың белсенді дамуы негізінде, ол үлкен саусақты қарама-қарсы қою, балада затпен манипуляция мүмкіндіктері кеңейтіледі. Сондықтан, 4-тен 7 айға дейінгі жаста балада нәтижелі әрекеттер пайда болады,бұл заттың оңай қозғалуынан, одан дыбыстарды шығарудан көрінеді. 7-10 айға қатысты іс-әрекеттерді қалыптастыру жүзеге асырылады, яғни бала екі объектімен бір мезгілде, өзінен алшақ немесе бір-бірімен ара қатынаста өзара іс-қимыл жасауға үйретіледі. Сәбилер кезеңі аяқталған кезде (10-11 айдан 14 айға дейін) функционалдық әрекеттер пайда болады. Бұл іс-әрекеттер неғұрлым жетілдірілген қозғалыстармен сипатталады: ашу, салу, нанизация. Бұл ретте, егер бұрын бала бір тәсілмен әрекет етсе, ол ересектер көрсеткен және осы әрекетті бір заттарда жүргізген болса, енді ол барлық мүмкін объектілерде әрекет жасауға тырысады. Жету актісі баланың отыруын ынталандырады. Баланың пәнге тартылуының арқасында, бірақ оны тек ересек адамның көмегімен ғана ала алады, ол заттарға байланысты қарым-қатынас жасайды. Өмірдің екінші жарты жылдығынан бастап ересектерге көмек көрсету маңызды (іс-әрекетті ұйымдастыру, мақұлдау). Бұл ересектерге әсер етудің жаңа құралдары мен тәсілдерін қажет етеді [2, 101-104 бб.]. Дамудың ескі жағдайынан шығу баланың физикалық дербестігінің белгілі бір шектелуіне жауап реакциясы түрінде пайда болатын жағымсыз эмоциялардың пайда болуымен сүйемелденеді. Л.С. Выготский мұндай мінез-құлыққа «гипобулиялық реакциялар» деген атау берді, яғни қарсылық реакциялары, онда әлі ерік пен аффект дифференцияланбаған. Л.С. Выготский өмірінің бірінші жылының дағдарысын сипаттай отырып, оны автономды балалар тілінің пайда болуымен түсіндіреді. Ол баланың ортаға деген қарым-қатынасының өзгеруіне әкеледі, осылайша өмірге дамудың жаңа жағдайын туғызады. «Баланың әлеуметтік кеңістігіне қатысты әңгіме физикалық тұрғыда жүру сияқты рөл атқарады». Бұл кезең баланың дербестікке ұмтылуымен және сонымен бірге үлкендерге толық тәуелді болуымен сипатталады, бұл бірінші жылғы дағдарыстың басты қайшылығын құрайды. Қорыта келе, баланың осы даму сатысы басынан бастап психикалық дамудың өзара байланысты екі желісі бар: адам қызметінің ойларында бағдарлауды қалыптастыру және адам қызметінің тәсілдерінде бағдарлауды қалыптастыру. Бір линияны игеру екіншісін дамытуға мүмкіндік береді. Осылайша, бала кезінде баланы тәрбиелеудің негізгі міндеті баланың қоршаған ортаға барынша кең бағдарын кеңейту және дамыту болып табылады. Эмоционалдық қарым-қатынас баланың сәби кезіндегі қызметінің негізгі түрі болып табылатындығын ескере отырып, балада қалыптасатын бірінші қажеттілікті – басқа адамға деген қажеттілікті қанағаттандыру өте маңызды. Баланың әлемге деген сенімі мен сезімін қалыптастыру үшін ересектермен қарым-қатынас жасау керек, өйткені баланың ересек адамдармен дұрыс және жеткілікті қарым- қатынас жасағанда фонематикалық құрамы ана тілінің фонематикалық құрамын қалыптастырады. Бұл ретте қарым-қатынас эмоционалдық-оң сипатта болуы тиіс. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, нәресте кезеңі ең қысқа мерзім ішінде барлық психикалық процестердің қарқынды қалыптасуының маңызды кезеңі болып табылады деген қорытынды жасауға болады
Әдебиет: Валлон А. Психологическое развитие ребенка. – М.: Просвещение, 1997. – 195 с. Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. – СПб.: Союз, 2006. – 224 с. Обухова Л.Ф. Возрастная психология: учебник для вузов. – М.: Высшее образование; МГППУ, 2009. – 460 с.
