Б. Р. К,ожахметова МӘШҺҮр жүсіп

16.  Жәцгір  ханның  баласы  қайтыс  болып,  сегіз  күн  орнынан 

түрмай  жатып  калғанда,  көңіл  айтып,  басын  көтерткен  би-

шешен:

A) Едіге би;

B) Сырым;

C) Шоқан;

О) Тайкелтір.

17.  Үй  ішінде,  қалың  көрші  ортасында  ардақты  болган  игі 

адамдардың  дүниеден  кәшкеніне  өкініп,  оларды  еске  түсіру 

ретінде айтылатын шешендік сөз:

A) Жоқтау;

B) Сыңсу;

C) Жарапазан;

Э) Бата.

18.  Сегіз  жастагы  бала  Жүсіптің  ерекше  дарындылыгын 

байкап, атына «Мәшһүр» сөзін қосактаған кім?

A) Мұса Шорманұлы;

B) Шорман би;

C) Жаяу Мұса;

В) Қазыбек би.

19. «Сөздің көркі- мақал-ды,

Ердің  көркі-сакал-ды.

Сакалы жоқ көселер

Қасабалы тоқал-ды! » - деп қырғыз шешенін әжуалаған кім?

A) Бөлтірік би;

B) Шорман би;

C) Төле би;

В) Қазыбек би.

20.  «  ...  Кұралай  бастаған  киік  онбайды,  қатын  бастаған  кош 

онбайды.  Байтал  шауып  бәйге  алмайды.  Қатын  қайраттанса, 

қазан  кайнатпайды.  Қараң  қалган  елді  қатын  билейді!» 

деген  шымшыма  сөзбен  сынап-мінеу,  кекету  аркылы  Тоғай

ханның қадірлейтін адамы Бнқатынға жауап  қайтарған кім?

A) Жәуке би;

B) Шорман би;

C) Төле би;

Б ) Қазыбек би.

61

3  - нұсқа

1.  Қоңырат  руының  жас  билері  кәрі  кісіні  ортаға  алып, 

кекетіп  қалжыңға айналдырғанда:

«Арғымақ шабан болмайды,

Жалы  кетіп, арыса да.

Жақсы жаман болмайды,

Жасы жетіп қартайса да.

Дария  арам болмайды,

Ит пен  шошқа сарыса да», деген  кім?

A) Досбол шешен;

B) Тайкелтір би;

C) Саққұлақ шешен;

В) 

Байдалы би.

2. «Абылай аспас сары» бел кім?

A) Байдалы би;

B) Қазыбек би;

C) Бөлтірік би;

Щ Саққұлақ шешен.

3.  Шешендік өнер туралы  мына  пікірді  кім  айтты:  «...  шешен 

сөздің  тілі  уытты,  лепті,  әсерлі,  қанды  қайнатып,  жүрек 

тулатып,  естен  айырып,  ерікті  алып  кететін  күшті,  көрнекті, 

сәнді, мәнді тіл болады».

A) Ғ. Мүсірепов;

B) М. Әуезов;

C) М. Жұмабаев;

Б ) А. Байтұрсынов.

4. «Қазақтың 100 бн-шешені» кітабының авторы кім?

A) Н. Төреқұлов;

B) Ә. Бөкейханов;

C) М. Жұмабаев;

Э) А.  Байтұрсынов.

5. Ұлттық шешендік өнер  кімнен басталады?

A) Әл-Фарабиден;

B) Абайдан;

C) Жүсіп Баласагүннан;

Щ

 А. Байтұрсыновтан.

62

6. Аяафора деген  не?

A)  Сөз  басында  айтылар  түйіннің,  жеке  сөздердің  бірнеше  рет 

кайталануы;

B) Топ алдында айтылган сөэге шешендік сипат береді;

C) Бір затты екінші затпен алмастырып айту;

Й§ Құбылысты сурет арқылы көрсету:

7. Асты сызылган сөздер айшықтаудын  қай түріне жатады? 

Кім  кяплі көктің жерге қүлагынын,

Кім 

к ә р д і  

күннін ж ары қ сүраганын.

A) Анафора;

B) Эпифора;

C) Метонемня;

Э) Синекдоха.

8. Р иторикалы қ сүрақ дегеніміз....

A) Басты ойға назар аударту;

B) Айтылған сөзге жауап күту;

C) Бүтіннің бөлшек арқылы айтылуы;

О) Пснхологнялық паралелизм.

9. «Кедейлік үіп агайынды болады!

Үлкені  -   кежірлік,  ортанш ысы  -   ерінш ектік,  кенжесі  -  

үйкы!»,  деген  М әшьүр  Жүсіптің  сөзін  шешендік  сөздің  қай

түріне ж атқызуга болады.

A) Шешендік мақал;

B) Шешендік дау;

C)Бата;

Щ Шешендік жүмбақ.

10. Ойды аяктаныз.

«Түгел сөздің түбі бір, түн атасы ...»

A) Майкы би;

B) Әйтеке би;

C) Қазыбек би;

Р ) Моңке би.

63

11. «Қатын  өлді,  қамшының  сабы 

сынды», 

- деген  сөз  кімнен

калган? 

Ү

A) Жиренше шешен;

B) Әйтеке би;

C)Қазыбекби;

Б ) Мөңке би.

12.  1994ж.  жарық  көрген  «Бөлтірік  Әлменүлы  және  қазақ 

шешендік  енері»  атты  арнайы  монографиялық  зерттеудін 

авторы  кім?

A) Ж. Дәдебаев;

B) Қ. Елеусізұлы;

C) Г. Қосымова;

Б ) Н. Төреқұлов.

13. «Халық даналыгы» атты  еңбектің авторы кім?

A) Б. Адамбаев;

B) Қ. Елеусізұлы;

C) Г. Қосымова;

Б ) Н. Төреқұлов.

14.  «Шешендік  өнер  үш  қайнар  бүлақтан  нәр  алып 

сусындайды.  Біріншісі,  табиги  қабілет  пен  дарын,  екіншісі, 

теориялық  қисындармен  қаруландыру,  үшіншісі, тынымсыз, 

толассыз  еңбек,  жүйелі  жаттыгу»,  деген  сөздердің  авторы

кім?

A) С. Негимов;

B) Қ. Елеусізұлы;

C) Г. Қосымова;

Э) Н. Тереқұлов.

15.  1987  жылы  жарық  көрген  «Қазақ  әдеби  тілінің  ауызша 

түрі» деп аталатын еңбектің авторы кім?

A) Г. Қосымова;

B) С. Негимов; 

~

C) Қ. Елеусізұлы;

О) Н. Тереқұлов.

16. «Әдебиет танытқыш» атты еңбектің авторы кім?

A) А. Байтұрсынов;

B) С. Негимов;

64

С) Қ. Елеусізұлы;

0 )Н . Төреқұлов.

17.  Екі  нәрсені,  құбылысты  салыстыру  және  жанастырып 

жақындату  арқылы  астарлы тың мағына  беретін  бейнелі  сөз 

немесе сөз тіркесі күбылтудын кай түрі болып табылады?

A) Метафора;

B) Эпитег,

C) Теңеу;

О) Әсірелеу.

18. «Шешен  свз -  тауып  айтылған тапқыр сөз, акылға  қозғау 

салып,  ой  түсіретін  даналық  сез,  қиялға  әсер  етіп,  сезіміңді 

козғайтын  көрікті  де,  әсерлі  свз,  бүра  тартпас  дзлелімен 

тамсандырып,  тандай  қақтыратьін  білгір-білімді  сөз,  өтіп

кеткен  не  өтіп  жаткан  вқнғаны  жанды  жанды  суреттей  көз 

алдына  алып  келегін  суретгі  свз,  төксан  ауыз  свздін 

тобыктай  түйінін  жеткізетін  терең  мағыналы  түйінді  сөздің»

авторы кім?

A) Н. Тореқүлов;

B) А. Байтүрсынов;

C) С. Негнмов;

Б) 

Қ. 

Елеусізүлы.

19.  «Көріктеу,  меңзеу,  ауыстыру,  алмастыру,  кенштеу, 

пернелеу,  әсірелеу,  шендестіру,  дамыту,  түйдекгеу»  снякты 

әдеби  терминдердің  қазақша  баламасын  онлап  тауып,

калыптастырып кеткен кім?

A) А. Байтүрсынов;

B) Н. Төреқүлов;

C) С. Негимов;

О) Қ, Елеусізүлы,

20.  Ежелгі  Римдегі  шешендік  виер  дамуынын  ¥шаР  би'г' 

элемдегі  ен  атақгь.  шешеидердін  бірегейі  (б.э.  дей.нг.  106-13

ж.ж.) кім?

A) Марк Тулий Цицерон;

B) Платон;

C) Аристотель;

Б) Әл-Фараби.

65

4 -  нүсқа

1. ¥лтты қ шешендік өнер кімнен басталады?

A) Әл-Фарабиден;

B) Абайдан; 

••

C) Жүсіп Баласагұннан;

Б ) А.Байтүрсыновтан. 

:

2. Анафора деген не?

A)  Сөз  басында  айтылар  түйіннің,  жеке  сөздердің  бірнеше  рет 

қайталануы;

B) Топ алдында айтылған сөзге шешендік сипат береді;

C) Бір затты екінші затпен алмастырып айту;

В) Қүбылысты сурет арқылы көрсету.

3. Асты сызылған сөздер айшықтаудың қай түріне жатады? 

Кім  көрді кектің жерге күлағынын,

Кім  керді күннің жарық сүрағанын.

A) Анафора;

B) Эпифора;

C) Метонемия; 

й )  Синекдоха.

4. Риторикалық сүрақ дегеніміз:

A) Басты ойга назар аударту;

B) Айтылган сезге жауап күту;

C) Бүтіннің белшек арқылы айтылуы;

О) Психологиялық паралелизм.

5. «Кедейлік үш ағайынды болады!

Үлкені  —  кежірлік,  ортаншысы  —  еріншектік,  кенжесі  -  

ұйқы!»,  деген  Мәшьүр  Жүсіптің  сезін  шешендік  сездің  қай 

түріне жатқызуга болады.

A) Шешендік мақал;

B) Шешендік дау;

C) Бата;

О) Шешендік жүмбақ.

6. Ойды аяқтаңыз.

«Түгел сездің түбі бір, түп атасы ...»

А) Майқы би;

66

B) Әйтеке би;

C) Қазыбек би;

0 )  Мөңке би.

7. Қазыбек қай рудан шыққан?

A) Арғын;

B) Үйсін;

C) Алшын;

О) Найман.

8. Қазыбекке «қаз дауысты» деген атгы кім берген?

A) Қалмақтың ханы Қонтажы;

B) Төле би;

C) Абылайхан;

О) Әйтеке би.

9.  «Біз  -   қазақ  деген 

мал  баққан  елміз,  бірақ  ешкімге 

соктықпай 

жай 

жатқан 

елміз. 

Блімізден 

құт-береке 

қашпасын  деп,  жеріміздің  шетін  жау  баспасын  деп,  найзага 

үкі 

таққан 

елміз. 

Ешбір 

дүшпан 

басынбаған 

елміз,

басымыздан свзді асырмаған  елміз»,- деп  қай би айтқан?

A) Қазыбек бн;

B) Әйтеке би;

C) Төле би;

Ц) Тайкелтір би.

10. Қазыбек Қоңтажыға бнлік айтқанда неше жаста еді?

A) Он төрт;

B)Он;

C) Ои екі;

£>5 Тоғыз.

(Н

11.  Қалмақ  ханы  Қазыбектен  неше  үлын  бар  деп  сұрағанда, 

ол: «бір жарым» деп жауап береді. Оның мағынасы не?

A) Біреуі елге ие болады, қалғаны қатынға ие болады;

B) Біреуі сау, екіншісі ауру;

C) Біреуі ересек, қалғаны кішкентай;

В) Біреуінен басқасы қайтыс болган.

12. Қазьібектін ел билеген баласы кім?

А) Бекболат;

67

B) Қазымбет; 

^

C) Жолан; 

,

0 )  Бөлтірік.

13. Қазақ шешендік енері мазмұнына  қарай  нешеге белінеді?

А )3;

1 )2 ; 

-Щ

С) 4; 

К

0 )5 .

14. Шешендік дау мазмүнына  қарай  нешеге бөлінеді?

A) 5; 

'  ;4 

?

B) 2;

C) 3;

Б )4 .

15. «Бата,  сын  сөздер,  көңіл  айту, жубату,  естірту,  сыцсу,  әзіл 

оспақ,  сәлем сөз» шешендік сездін қай түріне жатады?

A) Шешендік арнау;

B) Шешендік дау;

C) Шешендік толгау;

О) Қанатты сөздер.

16.  «Нақыл  сөздер,  мақалдар,  жаңылтпаштар,  мысалдар, 

жүмбақтар, жарапазан,  қанатты сөздер»  шешендік сөздің  қан 

түріне жатады?

A) Шешендік толғау;

B) Шешендік арнау;

C) Шешендік дау;

Б ) Ар-намыс дауы.

17. Шешендік арнауда не көрсетіледі?

A) адамдар арасындағы қарым-қатынас;

B) халықтың философиялық көзқарасы;

C) заттың немесе рухани даулы мәселелерді реттейтін ежелгі әдет 

заңы; 

V

Е>) Халықтың ар-намыс дауы.

68

18. « ¥ л ы  жүзді кауға бер де, малға қои.

Кіші жүзді найза бер де, жауға қой.

Орта  жүзді  қам ш ы   бер  де, дауға  қой!»  деғен  ата-бабамыздан 

қалған  өсиет  сөзбен дау  шешу жолы  өзінікі  екенін дәлелдеген

қай би?

A) Қаз дауысты Қазыбек;

B) Әйтеке би;

C) Шәкі шешен;

О) Төле би.

19.  «Бір  бала  атадан  асып  туады, бір  бала  атамен  тең  туады, 

бір  бала 

көптен  кейін  туады»  деген,  сен  осы  үшеуінін 

кайсысың?», деп Абайға қай шешен айтқан:

A) Шәкі шешен;

B) Төле би;

C) Қаз дауысты Қазыбек;

О) Әйтеке би.

20. «Асқар тау төбе болар тас кеткен соң,

Ж ақсы  ауы л үры  болар бас кеткен соң.

Қадірі бәйбішенің бола бермес,

Қолынан  кара саба ас кеткен соң» ■ толғау соз кімдікі?

A) Қазыбек би;

B) Толе би;

C) Майқы би;

Щ  Абай.

69

Әдебиеттер

1  Қоңыратбаев  Ә.  Қазақ  әдебиетінің  тарихы.  -   Алматы  :  Санат, 

1 9 9 4 .-3 1 2  6.

2  Қазақтың ата  заңдары.  — Алматы  :  Жеті  жаргы,  2004.  — 1—8 т.  -

560 6. 

.

3  Жүсіпов  Н.Қ.  XX  ғасырдың  бірінші  жартысындаш  қазақ 

фольклортану ғылымы. -  Павлодар, 2003. -  246 б.

4  Молдабеков Ж.  Шешендік  :  оқу қүралы. -  Алматы  :  «Қарасай»,

2 0 0 9 .-4 3 2  6.

5  Мыңжан  Н.  Қазақтың  қысқаша  тарихы.  -   Алматы  :  Жалын.

1 9 9 4 .-3 6 0  6. 

.

6 Бартольд В. В. Сочинения. М.,  1968. -  5 т. -  226 с.

7 Негимов С. Шешендік өнер. -  Алматы  : Ана тілі,  1997. -  208 6.

8 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. -  Алматы,  1985. — 560 6.

9 Уәлиханов Ш. Мақалалар мен хаттар. -  Алматы,  1949. -  110 6.

10  Қүнанбаев  А.  Шығармаларының  толық  жинагы.  -   Алматы, 

1945, -  2 т . - 157 6.

11  Халид Қ. Тауарих хамса. -  Қазан :  Өренек,  1910. -  800 6.

12  Қосымова  Г.  Шешендік  өнердің  негіздері.  -   Алматы  :

Баянжүрек, 2007. -  296 6.

13  Төреқұлұлы Н.  Қазақтың  100  би-шешені.  -  Алматы,  1995. 

-  

384 6.

14 Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы.  Шыгармалары. -  Павлодар,  2006. -

-  8 т. -  400 6. 

I  ;

15 Қазақ совет энциклопедиясы.  1-т. -  Алматы,  1972. -  648 6.

16 Адамбаев Б. Шешендік сөздер. -  Алматы,  1990. -  167 6.

17 Әуезов М. Әдебиет тарихы. -  Ташкент,  1927. -  266 6.

18 Ер Едіге. -  Алматы,  1995. -  152 6.

19 Мәшһүр-Жүсіп  Көпейұлы. Шығармалары. -  Павлодар, 2008. -

-  6 Т. -  366 6. 

■

  . '  

'  ..;  .

20 Мұхтар Әуезов.  Шыгармаларының елу томдық толық жинагы.

-  Алматы : Ғылым. 2001. -  4 т. -  456 6.

21  Байбатша  Ә.  Қазақ  даласының  тарихы.  -   Алматы  :  Санат,

1988. 

к-

22  Салгарұлы  Қ.  Қазақтың  қилы  тарихы.  -   Алматы  :  Жалын, 

1992. 

| Ё Н И Ш Н

23 Елеусізұлы Қ. Адамның сұңқары. 1  Алматы, 2001. -   144 б.

24 Дәдебаев Ж. Шешендік сездер. -  Алматы,  1993.

25 Адамбаев Б. Ел аузынан. -  Алматы : Жазушы,  1989. -  368 6.

70

26  Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы.  Шығармалары. -  Павлодар,  2006. -

-  9 т. -  400 б.

27  Әбсадықов  А.  Хан  Абылай  :  тарихи  шындық  және  халықтық

таным. — Қостанай, 2000. -  245 б.

28  Адамбаев  Б.  Халық  даналығы.  -   Алма-Ата  :  Мектеп,  1976.  -

159 б.

29  Ахметов  3.  Әдебиеттану  терминдер  сөздігі.  -   Алматы,  1996.

240 б.

30 Қабдолов 3. Көзқарас. -  Алматы  : Рауан,  1996. -  256 б.

31  Зарецкая Е. Н. Риторика. -  М .: Дело, 2001.1480 с.

32  Мәшһүр-Жүсіп  Көпейұлы.  Шайтанның  Саудасы.  Таңдамалы 

шығармалары. — Павлодар :  ЭКО, 2005. — 2 т. — 456 б.

33 Кабдолов 3. Сөз өнері. -  Алматы,  1992. — 360 б.

34  Қожахметова  X.  Фразеологизмдердің  көркем  әдебиетте

қолданылуы. — Алматы,  1972. — 354 б.

35 

Сыбанбаева  А. 

Метафораның  тілдік  болмысы  және 

концептуалды метафоралар. -  Апматы, 2002. - 1 6 1 6 .

36  Байтұрсынұлы  А.  Әдебиет  танытқыш.Шыгармалары.  -

Алматы,  1989. — 304 б.

37 Дәдебаев Ж. Тавдамалы шыгармалар. -  Алматы  : Өнер, 2008. -

35° б.

38 Адамбаев Б. Асыл қазына. -  Алматы  : Ана тілі, 2009. -  320 б.

39 Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы.  Шыгармалары. -  Павлодар,  2007. -

-1 1  т. -  400 б.

40  Мәшһүр-Жүсіп  Көпейұлы.  Шыгармалары.  -   Алматы  :  Алаш,

2006. -  5 т. -  426 б.

41  Мәшһүр-Жүсіп  Көпейұлы. Шыгармалары. -  Павлодар,  2003. -

1 т. -  365 б.

42 Елеусізұлы Қ. Адамның сұңқары. — Алматы, 2001. — 144 б.

43 Сұбханбердина Ү. Дала уаялатының газеті. -  Алматы  : Ғылым,

1994.-816 6.

44.  Қоңыратбаев.  Ә.  Қазак  эпосы  мен  түркология.  —

  Алматы,

1987.-362 б.

45  Ахметов  3.  Өлен  сөздің теориясы.  — Алматы  :  Мектеп,  1973.  —

 

212 6.

46 Есхожин А. Шешендік шиырлары. — Алматы,  1993. —239 6.

47  Қосымова  Г.  Қазақ  шешендік  өнерінің  негіздері  және  тілдік

танымы. — Алматы  : Ғылыми баспа орталыгы, 2005. —

 296 б.

48  Баласағұн  Ж.  Құтты  білік /  Аударган  және түсініктеме  жазган

А. Егеубаев. -  Алматы  : Жазушы,  1986. -  145 6.

49 Шәкәрім. Шыгармалары. -  Алматы  : Жазушы,  1988. -  560 6.

71

50 

СеЙдімбек 

А.  Қарга  -   Тәнірінін 

емшісі 

//  Ана 

тілі.  -   1996.  -

№ 7 . - 7  6. 

:^ Я

31  Айтбаев  Ө.  А  Аудармадагы  фразеологиялык  кұбылыс  -  

Апиаты  : Ғылым,  1975. -   102 б. 

*

52 

Шәкэрім.  Шыгармалары. ~ Алматы 

: 

Жачушы, 

1988. -  5606.

53 

Сыздык 

Р. 

Свідер сойлейді. -  Алматы 

: 

Арыс, 

2004. -  232 6.

54  Рабгуіи.  Қисса-сүл-Әнбий*-и  :  Адам-Атадаи 

Мухаммед 

галайһи-уәссәләмпі  дейін  /  Татар  тілінен  аударган  Р.  Муканоаа.  -  

Алмзты 

: 

Арда, 

2006. 

-  

224 6.

72

М азщны

Алғы сөз 

3

1 

Қазақтың би -  шешендері және Мәшһүр Жүсіп 

9

1.1 

Шыңғыс хан заманындағы би-шешендер 

14

1.2 

Тәуке хан тұсындағы би-шешендер 

21

1.3 

Ресей патшалыгы заманындағы би-шешендер 

37

2 

Шешендік сөз -  қазақ ауыз әдебиетінің жанры 

43 

2.1 

Шешендік өнер және Мәшһүр Жүсіп 

45

Тестілер 

55

Әдебиеттер 

70

(

Б.  Р. Қожахметова

МӘШҺҮР ЖҮСІП ФОЛЬКЛОРИСТИКАСЬІНДАҒЫ

БИ-ШЕШЕНДЕРДІҢ СӨЗ ӨНЕРІ

Оқу құралы

Техникалық редактор Б. В.  Нургожина 

Жауапты хатшы А. К. Темиргалинова

Басуға  17.06.2014 ж.

Әріп түрі Тішез.

Пішім 29,7 х 42  !4. Офсеттік қагаз.

Шартты баспа табағы 3,34 Таралымы 500

жүктеу/скачать 3,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: