Оқу əдістерін топтастыру

құрылымды,  мол  ақпаратты,  баяндалуы  қисынды,  білім  мəнін  ашу 
жүйелікке негізделеді.  
Дəрісбаян  ғылыми-көпшілік    жəне  академиялық  болып  ажыралады. 
Өткен  материалды  қорытындылауға,  қайталауға  шолу  дəрісбаяндары 
қолданылады.  
Қазіргі  кезеңде  дəрісбаян  əдісін    қолданудың  көкейкестілігі  ірі 
бөлімдер  мен  жеке  тақырыптарды  игеруде  оқу  материалын  топтап 
ұсыну (блок) тəсілін пайдалану қажетттігінен туындап отыр.  
Оқу  сөз-жарысы  (дискуссия)  əдіс  ретінде  нақты  проблема 
бойынша  пікір  алмасуға,  жекеленген  көзқарастар  білдіруге 
негізделеді.  Сөз-жарыс  барысындағы  оқушының  ой-пікірі  өзінің 
меншікті  шешімі  не  басқа  тұлғалардың  ғылыми  –теориялық 
ұсыныстары  болуы  мүмкін.  Оқу  сөз  –жарысының  басты  қызметі  –
шəкірттердің танымдық ұмтылыстарына дем беру.  
Сөз жарыс жəрдемімен оған қатысушылар жаңа білімдерді игереді,  
өз  пікірлерінің  дұрыстығына  не  қателігіне  көзін  жеткізеді,  өз 
көзқарастарын қорғап қалуға үйренеді,  басқалар ой топшылауларымен 
есептесу қажеттігін түсінеді.  
Кітаппен  (оқулықпен)  жұмыс – кітап  оқу  сөздік  əдісінің  аса 
маңызды түрлерінің бірі. Бұл əдістің тиімділігі –оқушы өзіне қолайлы 
жағдайда,  өз  түсініміне  орай  оқу  материалын  қалауынша  қайталап 
игеруге мүмкіндік алады.  
Баспа көздерімен оқу жұмысын атқарудың бірнеше жолы бар: 
- конспектілеу - оқылған  ақпараттың  қысқаша  жазбасы  не  баяны. 
Конспектілеу  түрлері-  түгелдей  көшіру,  іріктеумен  таңдап  жазу,  
толық  не  қысқа  конспект  түзу.  Оқушы  конспектіні  үшінші  тұлғаның 
атынан  емес,  өз  атынан  жасағаны  жөн,  осы  жағдайда  оның  дербес 
ойлау қабілеті дамиды;   
- тезистер  түзу - негізгі  идеяларды  белгілі  бірізділікпен  қысқаша  
баяндау; 
- реферат  құрастыру – тақырып  бойынша  бірнеше  ақпарат  
көздеріне  шолу  беріп,  олардың   мазмұны  мен  формасына өз  бағасын 
беру; 
- мəтін  жоспарын  жасау - мəтінді  бөлімдерге  келтіріп,  
əрқайсысына атама беру; жоспар жай не күрделі болуы мүмкін; 
- сілтемелер  беру  (цитирование)-  мəтіннен  өзгертілместен  бөліп 
алынған  көшірме.  Сілтемеге  байланысты  қойылатын  талаптар: 
əдептілік  болуы,  мағынаның  өзгеріске  түспеуі,  сілтеме  алынған 
еңбектің авторын,  атамасын,  баспа орыны мен атын,  жария жылын,  
бетін дəл келтіру; 
- түсініктеме  беру  (аннотация)-  оқылғанның  мəнді  тараптарын 
жойып алмастан, қысқа,  ықшам баяндау (ауызша не жазба); 

- пікір  беру  (рецензирование)-  оқылған  жөнінде  өз  ойын  білдіруге 
арналған қысқаша ауызша не жазба баян.  
- анықтама  (справка)  түзу  –ізденіс  нəтижесінде  жинақталған 
ақпарат  бойынша  мəлімет.  Анықтамалар  түрі - өмірнамалық  дерек,  
сандық- статистикалық,  жағрапиялық,  терминологиялық жəне т.б. 
- формальды  –қисынды  модель  жасау - оқылғанды  сөз-сүлбе 
(схема) күйінде жеткізу; 
- тақырыптық  тезаурус  құрастыру - тақырып,  бөлім  не 
түгелдей  пəн  бойынша  тірек  ұғымдардың  реттелген  жиынтық 
тізімін жасау;   
- идеялар  матрицасын  жасау  -  біртекті  заттар,  құбылыстар 
жөнінде  келтірілген  түрлі  авторлар  еңбектеріндегі  салыстырмалы 
сипаттамаларда кесте формасына келтіру;  
- пиктографиялық жазба –сөзсіз бейнелеу. 
   
Білім  көзіне  орай  топтастырудың  жəне  бір  реті - бұл  көрнекілік 
əдістер.  Көрнекі  əдістерді  пайдалану  барысында  ақпараттық 
материалды  игеру  оқу  процесінде  көрнекі  құралдар  сүлбе  (схема),  
кесте, сурет,  модельдер,  приборлар,  техникалық құралдарды тікелей 
қолдануға  тəуелді. Бұлардың бəрі оқушының сезім тетіктеріне ықпал 
жасауға  негізделіп,  сөздік  жəне  практикалық  əдістермен  бірге 
пайдаланылады. 
Оқудың  практикалық  əдістері - оқушының  іс-əрекетіне,  оқу 
қызметтеріне  негізделеді.  Бұлардың  басты  міндеті  –тəжірибелік 
ептіліктер  мен  дағдылар  қалыптастыру.  Мұндай  топтастыруда 
жаттығу,  лабораториялық жəне тəжірибелік əдістері бірігеді.  
Жаттығулар – материалды  игеру  не  игерілгеннің  сапасын  көтеру 
мақсатында  оқу  əрекеттерін  (ақыл  не  қызметтік)  көп  мəрте 
қайталаумен орындау. 
Жаттығулар  ауызша,  жазба,  графикалық  жəне  оқу-еңбектік  болып 
ажыралады. 
Ауызша  жаттығулар  оқушылардың  сөйлеу  мəдениетінің,  
қисынды ойлау,  ес,  зейін,  таным мүмкіндіктерінің дамуына 
ықпал жасайды.  
Жазба  жаттығулардың  басты  міндеті  игерілген  білімді  бекіту 
жəне 
олар 
бойынша 
қажетті 
ептіліктер 
мен 
дағдыларды 
қалыптастырып,  қолдануға бейімдеу. 
Оқу-еңбектік  жаттығулар  ерекше  əдістер  тобын  құрайды. 
Бұларды пайдалану нəтижесінде оқушылар теориялық біліктерін еңбек 
іс-əрекеттерінде  қолдануға  үйреніп,  еңбек  құрал-саймандарымен,  
лабораториялық  жабдықтармен  қатынас  жасауға  дағдыланады, 
құрастырушылық-техникалық ептіліктерін дамытады. 

Оқушылардың  өзіндік  əрекеті  мен  дербес  жұмыс  істеуіне 
байланысты 
қалаған 
жаттығу 
қайта 
жасау, 
дағдылану,  
шығармашылдық сипатына ие.  
Оқу процесінің белсенділігін көтеру, оқу тапсырмаларының сапалы 
орындалуына  түсіндірмелі  жаттығулардың  тиімділігі  орасан. 
Бұлардың  мəні – оқушы  орындап  жатқан  əрекетіне  сипаттама  береді, 
осыдан жаттығу ісі мен білімі көтеріңкі саналылықпен меңгеріледі.  
Лабораториялық жұмыстар əдіс ретінде оқушылардың өз бетінше  арнайы 
приборлар  мен  құралдарды  пайдалана  отырып,  тəжірибе  не 
эксперимент жүргізуіне негізделген. Жұмыс дара не топта жүргізіледі. 
Бұл  əдісті  қолдану  барысында  оқушылар  жоғары  белсенділік  жəне 
дербестікпен  қатысып,  зерттеу  істеріне  етене  араласуға  мүмкіндік 
алады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
3. Оқу əдістерін шəкірттердің танымдық əрекеттеріне  
орай топтастыру 
 
Танымдық  іс-əрекет  сипаты  оқушының  ойлау  белсенділігінің 
деңгейінен  көрінеді.  Мұндай  топтастыру  тұрғысынан  келесі  əдістер 
түрі ажыралады: түсіндірме – көрнекілі (ақпаратты – рецептивті, іштей 
түсіну),  қайталай  жасау  (репрадуктивті),  проблемді  баяндау, 
бөлшектеп ізденіс (эвристикалы) жəне зерттеу.  
Түсіндірме – көрнекілі  əдістің  мəні – оқытушы  əрқилы  құрал-
жабдықтар көмегімен дайын ақпаратты хабарлайды, ал оқушылар оны 
қабылдайды,  түсінеді  жəне  есте  қалдырады.  Оқушылардың  танымдық 
іс-əрекеті  дайын  білімдерді  есте  қалдыруымен  еленеді,  бірақ  бұл 
бейсаналық  деңгейде  де  болып,  ақыл-ой  белсенділігіне  ешқандайда 
əсер етпеуі ықтимал. Осыдан түсіндірме, яғни ақпаратты- іштей түсіну 
əдісі əрдайым тиімді бола бермейді.  
 
 Қайта жасау (репродуктивті) əдісте оқытушы ақпаратты дайын 
күйінде  хабарлап,  түсіндіреді,  ал  оқушылар  оны  меңгеріп,  ұстаз 
тапсырмасымен  сол  күйінде  қайталап  айтып  береді.  Білім  өзгеріске 
түспейді,  оқушыдан шығармашыл белсенділік талап етілмейді.  
Қайта жасау əдісінің,  ақпараттық іштей түйсіну əдісіндегідей басты 
тиімділігі-  уақыт,  күш  қуат  үнемділігі.  Бұл  əдіс  қысқа  уақытта,  көп 
күш  жұмсамай  ауқымды  көлемдегі  білім  қоры  мен  ептіліктерді 
түсіндіріп  жеткізуге  мүмкіндік  береді.  Сабақ  барысындағы  көп 
қайталаудан  білім  бекімі  бірқанша  жоғары  болады.  Бірақ  бұл  əдіс  те 
оқушылардың  ой  белсенділігін  көтеруде  өзінің  тиімсіздігімен 
байқалады.  
Проблемді  оқу  əдісі  -  оқу  процесіндегі  орындаушылық  қызметтен 
шығармашыл  іс-əрекетке  өту  құралы  ретінде  танылады.  Бұл  əдістің 
мəні – оқытушы мəселе ұсына отырып,  оның шешімін береді,  таным 

процесіндегі  ой  өрісінің  даму  жолын  көрсетеді.  Оқушылар  дайын 
білімдерді,  қорытындыларды  тек  қана  түсініп,  есте  қалдырумен 
шектеліп қалмай,  дəлелдер қисынына,  ой пайымдау тəсіліне бақылау 
қояды. Мұндай əдісті қолдану барысында оқушылар таным процесінің 
тікелей  қатысушысы  болмағанымен,  мұғалімнің  ой  топшылауларына 
зер сала отырып,  өздеріде проблема шешуге үйреніп барады.  
Танымдық  процестің  біршама  жоғары  деңгейде  танылғаны - бұл 
бөлшектеп  ізденіс  (эвристикалық)  əдісі.  Бұл  əдіске  байланысты 
оқушылар  күрделі  оқу  проблемасын  толықтай  бастан-аяқ  шешпестен, 
проблеманы бөлшектерге келтіріп,  оларды бірінің ізімен екіншісіне жауап тауып 
отырады.  
Оқытушы  мұндайда  оқушының  ізденіс  əрекетіндегі  əр  қадамына 
назар сала отырып,  оған бағыт-бағдар сілтейді. 
Оқудың 
зерттеу 
əдісі – оқушының 
білім 
игерудегі 
шығармашылдық  ізденісіне  басты  назар  аударады.  Бұл  əдісті 
қолданудағы  басты  мақсат-  оқушының  білім  игерудегі  саналылығын 
көтеру,  құбылыстар  мен  оқиғаларды  нақты  күйінде  қабылдамай,  
олардың  мəн-мағынасына  тереңдей  ұғынуға  үйрету,  қорытындылар 
жасауға  баулып,  игерген  білім,  ептілік  жəне  дағдыларын  тұрмыста 
қолдануға жаттықтыру. 
Бұл əдістің бір кемшілігі – көп уақыт жұмсауды талап етеді. 
Жоғарыда аталған дəстүрлі əдістерінің бəрі оқушының таңдау,  есте 
қалдыру,  мұғалімнің  айтқанын  қайталау  əрекеттерін  дамытуға 
бағытталып,  шын  мəніндегі  шығармашыл  еңбек,  белсенді  таным 
мүмкіндіктерін өрбітуде тиімсіздік танытады. Бұл кемшілікті белсенді 
жəне  жедел  əдістермен  толықтыруға  болады.  Оқудың  белсенді 
əдістері – оқушы іс-əрекетіне өнімділік,  шығармашыл- жасампаздық 
жəне  ізденісті - зерттеу  сипатын  беретін  жол-жобалар  тобы.  Оқу 
танымдық  процесте  шəкірт  белсенділігін  көтеруге  дидактикалық 
ойындар,  нақты  ситуатцияларды  талдау,  іскерлік  ойындар,  
проблемді  мəселелерді  шешу,  алгоритм  бойынша  оқу,  ақыл 
шабуылы (“мазговая атака”), жеке ұғымдармен жұмыс істеу. 
Жедел əдістер – қысқа уақыт аралығында оқу сеанстарына ұзақтай 
ендіру жолымен көзделген іс-əрекетке үйретуде қолданылады (шомдыру 
əдісі). Бұл əдістер бизнес,  маркетинг,  шет ел тілдерін,  практикалық психология мен 
педагогиканы оқытуда кең қолданылуда.  
Қазіргі  уақыттары  жалпы  педагогикада  теориялық  негізін  тауып,  
оқу-тəрбие  процесіне  еніп  жатқан  бұрын  соңды  естімеген  əдістер 
тобын  келтіруге  болады:  суггестопедия - иландыру  жолымен  оқыту; 
гипнопедия  –ұйқыда  оқыту;  фармакопедия -  дəрі-дəрмек  қолданып 
оқыту.  Бұл  əдістердің  бəрі  адамның  табиғатындағы,  ішкі 
мүмкіндіктеріне қозғау салып оқытуға бағытталған. 

Сонымен,  əдіс  көп,  оның  топтастырылуы  да  сан қилы,  əрқайсысы 
өз  алдына  тиімді  де,  кемшілігі  де  жоқ  емес.Осынысына  көз  жібере 
отырып,  зерделі  ұстаз  оқу  мақсатына,  мазмұнына,  алдындағы  оқу 
субъектіне  сай  келетін  нақты  əдіс  таңдайды,  оны  қолданудың 
жолдарына мəн береді. 
   
 
8.3.   Оқу құрал – жабдықтары 
 
Оқу  əдістері  белгілі  оқу ( дидактика)  құрал - жабдықтарымен  іске 
асырылады.  Оқу  құрал-жабдықтары  -  бұл  білім  алу,  ептіліктер 
қалыптастыру  көздері. «Оқу  құрал  –жабдықтары»  түсінігі  кең  жəне 
тар мағынада қолданылады. Тар мағынада бұл түсінік оқу жəне көрнекі 
құралдары,  көрсетпе  жабдықтар,  техникалық  саймандар  жəне  т.б. 
байланысты.  Ал  кең  мағынада  оқу  құрал-жабдықтары  деп  білім 
мақсатын іске асыруға жəрдемші жағдаяттардың бəрін түсінеміз, яғни 
оқу  əдісі,  формасы,  мазмұны,  сонымен  бірге  оқудың  арнайы 
бұйымдарының  бəрі  осы  оқу  жабдықтарын  құрайды.  Оқу 
құралдарының  көмегімен  дүниені  тікелей  де  жанама  тануды 
жеңілдетеміз.  Олар,  əдістер  сияқты  оқу,  тəрбиелеу  жəне  дамыту 
қызметтерін  атқарып,  оқушыларды  ынталандыруға,  оқу-танымдық  іс-
əрекетті  басқару  мен  бақылауға  пайдаланылады.  Дидактикалық 
құралдар төмендегідей тіркеледі: 
 
     
- көру  (визуалды)  құралдары  -кестелер,  карталар,  табиғи  объекттер 
ж.т.б.; 
- есіту(аудио)құралдары-радио,  магнитафон,  əн-күй  аспаптары 
ж.т.б.; 
- есіту-көру құралдары-дыбысты фильмдер, теледидар ж.т.б.; 
- сөздік құралдар - оқулықтар, мəтіндер; 
- оқу  процесін  авмоматтастырушы  құралдар – тіл  кабинеттері,  
компьютерлер,  ақпараттық  жүйелер,  телебайланыс-  қатынас 
тораптары; 
- сөз,  сөйлеу,  ым-ишара,  дене қозғалыстары. 
 
8.4. Оқу əдістері мен құралдарын іріктеу 
 
Педагогикалық  қызмет  əдістері  мен  жабдықтарын  таңдау  көптеген 
объектив  жəне  субъектив  себептерге  тəуелді,  атап  айтатын  болсақ,  
олар:  
- оқу заңдылықтары жəне оларға негізделген принциптер; 
- адамның  оқу,  тəрбие  жəне  дамуына  байланысты  жалпы 
мақсаттар; 
- нақты білімдену –тəрбие міндеттері; 

- оқуға болған ынта деңгейі; 
- нақты оқу пəнінің əдістемелік ерекшеліктері; 
- материал мазмұны; 
- материал игеруге бөлінген уақыт; 
- оқу материалының саны мен күрделілігі; 
- оқушылардың дайындық деңгейі; 
- шəкірттердің оқу дағдыларының қалыптасу дəрежесі; 
- дəріс түрі мен құрылымы; 
- оқушылар саны; 
- балалар қызығулары мен ықыласы; 
- оқу  еңбегі  процесінде  қалыптасқан  ұстаз  бен  шəкірт  арасындағы 
қарым-қатынас (қызметтестік не əміршіл - əкімшіл); 
- материалды – техникалық қамсыздандырылуы; 
- педагогтың  тұлғалық  ерекшеліктері  мен  біліктілік 
деңгей- дəрежесі.  
Аталған  жағдайлар  мен  шарттарды  ескере  отырып,  
оқытушы  нақты  əдіс пен құрал – жабдықты іріктеу,  таңдау жөнінде 
шешім  қабылдайды  немесе  дəріс  өткізудің  жағдайына  орай  бірнеше 
əрқилы əдіс не құралды біріктіре пайдалануды көздейді.  
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалары 
 
1.  Оқу əдісі деген не? 
2.  Өзіңізге таныс əдістер топтамасына сипаттама беріңіз? 
3.  Оқу əдістерінің қай топтамасы,  сіздіңше,  сəтті берілген? 
4.  Оқу əдістерін іріктеуге ықпал етуші жағдаяттарды атап беріңіз? 
5.  Қай жағдайда зат не құбылыс оқу құралы ретінде танылады? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

9-дəрісбаян. Оқу формалары
 
 
Жоспары 
 
1. Оқу формасы түсінігі 
2. Оқу формаларының қалыптасуы мен жетіліп баруы 
3. Оқу процесін ұйымдастыру формалары 
4. Оқу түрлері 
 
 
9.1. Оқу формасы түсінігі 
 
Оқушылардың білім мазмұнын игеру іс-əрекеттері əрқилы формада 
жүзеге асып барады. 
Латын  сөзі  «форма»  тысқы  бейне,  сырттай  көрініс,  қандай  да 
нəрсенің  құрылымы  дегенді  аңдатады.  Оқуға  байланысты  форма  екі 
мағынада  қолданылады: 1) оқу  формасы; 2) оқу-ұйымдастыру 
формасы. 
Дидактикалық  категория  ретінде  оқу  формасы  оқу  процесі  
ұйымдастырылуының  сырттай  көрінісін  білдіреді.  Ол  оқу  процесінің 
мақсаттары, мазмұны, əдістері мен құрал-жабдықтарына, материалдық 
жағдайларына, қатысушылар құрамы жəне т.б. элементтеріне тəуелді. 
Оқушылар  санына,  оқу  уақыты  мен  орынына,  іске  асыру  тəртібіне 
орай оқу формасы əрқилы болып келеді. Қазіргі мектеп тəжірибесінде 
келесідей  оқу  формалары  қалыптасқан:  жеке-дара,  топтық,  толық 
сыныптық, ұжымдық, жұптастық, дəрісханалық жəне дəрісханадан тыс   
сыныптық  жəне  сыныптан  тыс,  мектептік  жəне  мектептен  тыс,  
əлбетте,  мұндай  топтастырудың  (классификация)  жетілген  ғылыми 
негіздемесі  əзірге  болмай  тұр.  Дегенмен,  осы  тұрғыдан  оқу 
формаларының көптүрлілігін біршама ретке келтіру мүмкін. 
Жеке-дара  оқу  формасы  мұғалімнің  бір  оқушымен  педагогикалық 
қатынасқа келуінен құралады. 
Оқудың  топтық  формасында  оқушылар  əрқилы  мүдде- 
мақсатқа орайласқан топтарда оқиды, тəрбиеленеді. 
Толық сыныппен жұмыс   (фронталь)  формасы  оқуда  мұғалім  бір 
мезетте  барша  оқушылармен,  біркелкі  тапсырма,  міндет  белгілеп, 
сынып  қатысушыларының  бəріне  ортақ  іс-əрекеттер  төңірегінде 
бірқалыпты оқу жұмыстарын алып барады.  
Оқудың  ұжымдық  формасы.  Бұл  оқу  түрінің  фронталь  оқу 
формасынан  өзгешелігі:  сынып  оқушылары  өздеріне  тəн  ара  қатынас, 
өзара ықпал жасау ерекшеліктерін сақтаумен біртұтас, мақсат-мүддесі 
ортақ,  біртекті  жұмыс  бағытында  бірігіп,  бекіген  ұжым  ретінде 
қарастырылады.  

Жұптасып  оқуда  негізгі  өзара  байланысты  оқу  əрекеттері  екі 
оқушының қатысуымен орындалады.  
Дəрісханалық    жəне  дəрісханадан  тыс,  сыныптық    жəне  
сыныптан тыс, 
мектеп  ішілік  жəне  мектептен  тыс    оқу 
жұмыстары өздерінің өткізілетін орындарымен белгіленеді.  
Оқу  ұйымдастыру  формасы – бұл  оқу  процесінің  жекеленген 
бөлігінің  құрылымы,  дəрістің  белгілі  бір  түрі  (сабақ,  дəрісбаян, 
семинар, саяхат, факультатив дəріс, емтихан, сынақ жəне т.б.) 
Оқудың  ұйымдастырылу  формалары  əрқилы  негіздемелерге 
байланысты қарастырылуы мүмкін.  
- Оқу  процесінде  басым  болған  мақсатқа  орай – кіріспе  сабақ; 
білімді тереңдете оқыту дəрісі; практикалық сабақ; білімді жүйелестіру 
жəне қорытындылау сабағы; білім, ептілік жəне дағдыларды бақылау, 
тексеру сабағы; аралас сабақ формалары.  
- Дидактикалық  мақсаттарға  орай – теориялық,  практикалық, 
еңбектік, аралас  сабақтар  формалары; 
Жеке-дара  өтілетін  дəріс  түрлері:  репетиторлық , тьюторлық, 
менторлық, гувернерлық, отбасылық оқу, өзіндік оқу. 
Ұжымды-топтық  сабақ  түрлері  өз  ішіне  дəрісбаян,  семинар, 
конференция,  олимпиада,  оқу  саяхаттары  жəне  іскерлік  ойындарды 
қамтиды.  
Даралықты-ұжымды  дəрістер-пəн,  тақырып  жұмыстарына  толық 
шомдыру  (погружение),  шығармашылдық  апталары,  ғылыми  апталар, 
жоба (курстық, диплом) жұмыстары. 
9.2. Оқу формаларының қалыптасуы мен жетіліп баруы 
 
Оқу  формалары  қозғалысты,  қоғам,  өндіріс,  ғылымның  даму 
деңгейіне  тəуелді  пайда  болады,  өрістейді,  бірі  бірімен  ауысып 
отырады.  Əлемдік  білім  тəжірибесі  тарихында  əрқилы  оқу  жүйелері 
қалыптасып,  олардың  əрқайсысы  өзіне  ыңғайлы  оқу  формаларына 
сəйкес, қолданылған.  
Алғашқы  адамзаттық  қауымның  өзінде-ақ  тəжірибені  бір  адамнан 
екіншіге,  ересектен  жас  əулет  өкіліне  өткізу  мақсатында  жеке-дара 
оқыту жүйесі іске асырылды. Бірақ мұндай жолмен көп санды оқушы 
қамту  мүмкін  болмады.  Қоғамның  бұдан  былайғы  дамуы    сауатты 
адамдардың  көп  болғанын  қажет  етті.  Осыдан  жеке–дара  оқыту 
басқаша ұйымдастыру формаларымен ауыса бастады. Дегенмен, жеке-
дара  оқыту  өз  маңызын  осы  күнге  дейін  жоғалтпастан, 
репетиторлық,  тьютарлық,  менторлық,  гувернерлық  оқу 
формаларында қолданым табуда.  

Репетиторлық,  əдетте,  оқушыны  емтихан  жəне  сынақ  тапсыруға 
дайындаумен байланысты. 
Тьюторлық  пен  менторлық    шет  елдерде  кең  тараған  жеке-дара 
оқыту формасы. Оқушының білім жолындағы іс-əрекетінің өнімділігін 
арттыруда  өте  пайдалы.  Ментор  немесе  ұстаз  –оқушы  кеңесшісі, 
оқылып  жатқан  пəн  мазмұнына  даралық  сипат  береді,  тапсырмалар 
орындауға  жəрдемдеседі,  тұрмысқа  бейімделуге  көмек  көрсетеді. 
Тьютор-оқушыға  ғылыми  жетекшілік  жасап,  оны  конференцияларға, 
ғылыми іс-шараларға дайындайды. 
Соңғы  кездерде  отбасылық  оқу-тəрбие  формасы - гувернерлық 
қайта жаңғыруда.  
Ғылыми білімдердің дамуы мен білім аймағына көпшілік қауымның 
тартылуымен  жеке-дара  оқыту  жүйесі  даралықты-топтық  оқыту 
формасымен  ауысуда.  Мұндай  оқытуда  мұғалім  балалардың  бүтін  бір 
тобымен  оқу  жұмысын  алып  барады,  бірақ  дəріс    жеке  оқушымен 
жұмыс  сипатын  жоймайды.  Мұғалім  дайындығы  əр  деңгейлі,  əр 
жастағы 10-15 баламен  шұғылданады.  Ол  кезегімен  əр  оқушыдан 
өтілген  материалды  сұрастырып,  əрқайсысына  жаңа  оқу  материалын 
жеке  түсіндіріп,  дара  тапсырмалар  беріп  отырады.  Балалардың    бəрі 
бірдей, мұғалім пайымдауынша, дəріске байланысты ғылым негізін, кəсіп 
не  өнерге  тиесілі  материалды  меңгергенше  аталған  оқу  жұмыстары 
қайталанады.  Дəрістің  басталуы  мен  аяқталуы,  оқу  мерзімі  əр  оқушы 
үшін  даралықты  сипатымен  ерекшеленеді.  Осыдан  оқушы  мектепке 
оқу  жылының  өзі  қалаған  мерзімінде,  күннің  өзі  таңдаған  мезетінде 
келуге құқылы болды.  
Даралықты-топтық  оқу  əрқандай  өзгерістерге  ұшырап,  біздің 
заманымызға дейін сақталып келді. Ауылдық жердегі оқушы саны өте 
аз  бастауыш  мектептер  мұның  айғағы.  Бір  оқу  бөлмесінде  бірінші 
сынып  бағдарламасымен  оқитын 2-3 бала,  бірнешесі-екінші  сынып 
материалын игеріп жатқан оқушылар отыруы мүмкін. 
Орта  ғасырларда  қоғамның  əлеуметтік-экономикалық  ілгерілі 
дамуына  байланысты  білімді  тұлғалардың  көптеп  қажет  болуынан 
білімдену  аймағы  өрістей  кеңіді.  Бір  қатар  жастағы  балаларды  бір  
топқа  біріктіре  оқыту  мүмкіндігі  туындады.  Осыдан  оқудың  сынып-
сабақтық  жүйесі  пайда  болды.  Бұл  жүйе XVI ғ.  Белорусия  мен 
Украина  мектептерінде  қалыптасып,  өзінің  теориялық  негіздемесін 
XVIІ ғ. Ян Амос Коменскийдің “Ұлы дидактика” кітабында тапты.  
Бұл  жұйенің  сыныптық  белгісі-белгілі  бекіген  құрамды,  теңдей 
жастағы  балалар  тобының  (сыныбының)  болуы.  Сабақтық  аталуы-оқу 
процесі қатаң белгіленген уақыт аралығында – дəрісте өткізілуінен.  
Сабақ теориясына Я.А.  Коменский дəуірінен кейінгі кезеңде елеулі 
үлес қосқан белгілі орыс педагогі К.Д. Ушинский болды.  

Сынып-сабақтық жүйе барша елдерде кеңінен тарап, уақыт озуына 
қарамастан өзінің негізгі белгілерімен əлі күнге дейін сақталуда.  
Алайда, XVIІІ  ғ.  соңына  қарай  сынып - сабақтық  жүйе    орнына 
қолданылғандай  оқуды  ұйымдастырудың  жаңа  формаларын  іздестіру 
көбіне  оқушылар  санын  ұлғайту  жəне  оқу  процесін  басқару 
проблемаларымен байланысты болды. 
Сынып-сабақтық 
жүйені 
реформалаудың 
 
алғашқы 
қадамын XVIІІ  ғ.  аяғында- XIХ ғ. басында ағылшын священнигі А. 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: