10. «Қазақ халқының этногенезіне моңғол шапқыншылығы түбегейлі өзгерістер әкелді». Сіз бұл пікірмен қаншалықты келісесіз? Өз жауабыңызды негіздеу үшін бірнеше дәлелдер келтіріңіз.
Жауабы: Моңғол жаулап алулары өндіргіш күштердің жойылуымен, адамдардың жаппай жойылуымен қатар жүрді. Қалалар мен ауылдар, сарайлар мен мешіттер қирады, суару жүйелері жойылды, өңделген алқаптар тасталды. Мыңдаған қолөнершілер құлдыққа алынды. Халық аштыққа ұшырады. Бұрынғыға қарағанда қатаң пайдалану формалары орнатылды. Жаңа этникалық компонент қосылды— Моңғол рулары мен Қазақстан аумағына көшкен тайпалар-жалайлар, конграттар, маңғыттар, барластар, байриндер және т.б. моңғол феодалдарының жайылымдарды басып алуы жергілікті халықтыңесыстырылуына, қоныс аударуына әкелді. Феодалдық соғыстар мен қақтығыстар, ұлыстардың саяси бөлінуі түркі рулары мен тайпаларын ұнтақтау, ажырату, қоныс аудару процесін күшейтті. Моңғолдардың Қазақстан аумағын жаулап алуы жергілікті түркі халқының антропологиялық типіндегі моңғолоидтық белгілердің күшеюіне әкелді, бірақ моңғол этникалық топтарының өздері олардың салыстырмалы түрде аздығына және кең аумақтарда шашырауына байланысты біртіндеп сіңіп, басым түркі ортасына сіңіп кетті. Жалпы моңғол жаулап алуы Қазақстан аумағындағы этникалық процестердің Барысына үлкен әсер етті. Бұл өңірдегі этностардың даму барысын сапалы өзгерткен, жаңа этноәлеуметтік қауымдастықтардың құрылуына жол ашқан аса маңызды саяси фактор болды.
Жауап опциясы Шынында да, 13 ғасырдағы моңғол шапқыншылығы қазақ халқының этногенезіне айтарлықтай әсер етті. Міне, осы тұжырымға қатысты бірнеше дәлелдер:
Тіл. Қазақ тілінің қалыптасуы, басқа түркі тілдері сияқты, моңғол тілінің ықпалында болды. Кейбір сөздер мен грамматика моңғолдардан алынған. Осыған байланысты қазақ тілінің көптеген сөздері моңғол тілімен ортақ түбірге ие.
Өмір салты. Қазіргі Қазақстан аумағында өмір сүрген қазақтар көшпелі тайпалар болды. Моңғолдардың билігі кезінде көшпелі өмір салты күрделене түсті, өйткені моңғолдар басқару мен ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізді. Мысалы, моңғолдарда қатаң иерархия болды, оны ішінара қазақтар қабылдады.
Дін. Моңғолдар өздерімен бірге қазақ мәдениетінде өз орнын тапқан буддизм мен шаманизмді алып келді. Мысалы, шаманизм-көшпелі тайпалардың табиғат рухтары мен күштеріне көптен бері жүгіну тәсілі. Қазақтардың мәдениетіне терең енген, ол әлі күнге дейін өңірлік салт-дәстүрлерде бар.
Шекараларды өзгерту. Моңғолдар көшпелі тайпалар өмір сүрген аумақтың шекарасын өзгертті және қазақтарды басқа түркі халықтарынан бөлді. Қазақборт-қазақтар тұратын аумақ. Бұл аумақты моңғол хандары алдын-ала белгілеп, моңғол шапқыншылығынан кейін қазақтар мен басқа халықтар арасындағы шекара болды.
Осылайша, моңғол шапқыншылығы қазақ халқының мәдениетіне, тіліне және өмір салтына айтарлықтай әсер етті және бұл қазақтардың этногенезінде түбегейлі өзгерістерге әкелді деп айтуға болады.
11. «Қазақ хандығындағы қоғамдық-саяси ойдың қалыптасуында ақын-жыраулар ең маңызды рөл атқарды». Сіз бұл пікірмен қаншалықты келісесіз? Өз жауабыңызды негіздеу үшін бірнеше дәлелдер келтіріңіз.
Жауабы: Атақты ақындар мен жыраулар (импровизатор-ақындар) Жиембет, Марғаск, Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар жырау және т. б.
Әли халық өміріндегі маңызды оқиғаларды жырлады,
Әли ата баба культінің идеологтары болды,
Әли жауларға қарсы бірлескен күреске шақырылды, батырлық эпос құрды
Али сүйіспеншілікті, батылдықты, жоғары рухани қасиеттерді жырлады,
ҰБТ қазақтардың мәдениеті мен дүниетанымын қалыптастыруға ықпал етті
Әли билеушілер мен халық арасындағы делдалдар, белсенді азаматтық ұстанымы бар спикерлер, хандардың кеңесшілері болды, Халыққа нұсқау берді.
ҰБТ Қазақ хандығының көптеген руларының рухани бірлігінің негізін қалады
Қазтұған (XV ғасыр) – жырау ғана емес, сонымен қатар белгілі әскери қолбасшы, әскеривигіктерді дәріптеді, қазақ хандарының билігі кезінде дала тайпаларын біріктіруді жақтады.
Доспамбет жырау (1490 -1523 жж.) тек ақын-әнші ғана емес, батыр да болды. Доспамбет жыраудың әндері өз елін және халқын сыртқы жаулардан қорғауға шақырды.
Жиембет жырау (XVII ғасыр) Кіші жүздің ірі феодалдарының әулетінен шыққан, би, Кіші жүздегі Есім хан вице-министрі, батыр-әскери қолбасшы болған, Есім хан мен көрші хандықтардың соғыстарына қатысып, батылдығы мен тапқырлығымен ерекшеленген. Жиембет 1620 жылы қазақтардың ойраттарды жеңуінің басты шабытшыларының бірі болды, 1627 жылы Ташкент билеушісі хан Тұрсынның көтерілісін басуға қатысты. Кейін Жиембет жырау Есім ханды хандықты басқарудағы қателіктері мен қатыгездігі үшін сынға алды.
Батыр Қалқаманның ұлы Бұқар жырау (1693-1787 жж.) өз еңбектерінде халықты бірлікке және тәуелсіздікті нығайтуға шақырды. Ол Хан Абылайдың кеңесшісі болды, хан - сұлтандардың ұлттық мүдделерге қайшы келетін саясатын сынға алды. Жоңғар жаулап алушыларына қарсы бүкілхалықтық күрестің оқиғаларын сипаттады. Жас ұрпақты тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлді.
Таттикара (XVIII ғасыр) жоңғарларға қарсы күрестің тікелей қатысушысы болды, 1756 жылы Қазақ жеріне басып кірген Цин басқыншыларына қарсы күреске шақырды. Хан Абылаймен жақсы қарым-қатынаста болған. Оның шығармалары тарихи құндылыққа ие.
