ел өмірде бар деп сенген неше түрлі жезтырнақ, үббе, албас-

[
102
]
зерттеп, оның жеке жанр екенін және стадиялық мерзімі 
жағынан ертедегі Грекия, Рим, Египет, Қытай, Үнді мифтері­
нен көне екенін дәлелдеді. Ендеше «қарабайыр мифология» 
деген ұғымды ескірген деп білу керек.
Сондықтан хикая бұған кірмейді, ол – фольклорлық 
проза 
ның жеке жанры. Қолдағы материалға қарасақ, 
хикая жан ры – көне мифтің феодалдық қоғамдағы өзгерген 
түрі. Ойымызды анықтайық. Патриархалды­рулық қауым­
нан құлиеленуші мемлекеттік қоғамға соқпай, бірден патриар­
халды­феодалдық қоғам орнатқан елдердің көне мифтері 
жү 
йеленіп үлгермей, ыдырай бастайды, себебі бұл дәуірде 
мифтің бұрынғы танымдық қызметін басқа рухани дүниелер 
атқарады да, көркемдік­эстетикалық сипат ала бастайды. 
Дегенмен, бұрынғы көне мифтер бірден жоғалып кетпейді, 
өйткені, біріншіден, ол миф терді туғызған ескі діни нанымдар 
инерциямен сақталып қа 
лады, екіншіден, бұқара көпшілік 
жаңадан туған рухани нәр 
селерді ә дегеннен қабылдай 
бермейді. Сөйтіп, көне заманда ту 
ған миф басқа сипат 
алып, адам мен қоғамның рухани өмірі нің перифериясына 
көшеді. Енді ол классикалық көне миф сияқты адамды толық 
қанағаттандырмайды, бүкіл әлем, өмір туралы сауалдарға 
бұрынғыдай жауап бермейді. Бұл дәуірде көне мифтен тек 
мифтік кейіпкерлер ғана сақталады, соның өзінде де ол баяғы 
түрінде емес. Ол өзгерген, адамға бұрынғыдай билік жүргізе 
алмайды, тіпті ол адамнан қорқады, сондықтан адамды 
қулықпен алдап­арбап қана қолға түсіреді. Демек, бұл кезде 
адам өзі сеніп, қорқатын мақлұқтардан өзін күшті сезінген, 
өзін оған қарсы қоя алған. Міне, хикая жанрының қалыптасу 
жолы осылай. Бұл заңдылықты құлиеленуші мем лекет құрмай 
рулық қауымнан феодалдық қоғамға бірден көшкен Еуропа 
халықтары мен шығыс славяндар фольк ло рынан да көреміз.
Әрине, феодализм дәуірінде бұл жанрдағы шығармалар 
бұрынғының қалдығы ретінде ғана өмір сүрген, тіпті өзгеріске 
ұшырап, ертегіге де айналған. Елдің неше түрлі мифологиялық 
нәрсеге сенуі азайып, ескі діни нанымдар жоғалған сайын мұн­
дай хикаялар немесе ертегі мен анекдотқа айналады, немесе 
ұмытылады. Сөйтіп, бір кезде бір адамның басынан өткен 
болып айтылатын естелік (меморат) әңгіме көркем жанрға 
айналады.

[
103
]
Хикаяда эстетикалық функция негізгі болмаса да, сол 
се 
бепті оның стильдік бейнелеу құралдары ертектегідей 
көркем болмаса да, оның жанрлық белгілері өзіндік образ дар 
жүйесі мен және композициялық құралдармен сипатталады. 
Хикаяның сюжеттік құрылысы, ондағы кейіпкердің сурет­
телуі, таби ғаттың сипатталуы, тіпті әңгімешінің өз об разы – 
бұ ның бәрі хикаяның негізгі функциясына бағындырылған, 
ел арасында етек алған көзге көрінбей өмір сүретін әр түрлі 
су иесі, тау иесі, тағы да басқа мақұлықтар бар деген халық 
сенімін дәлелдеуге бағытталған. Сондықтан хикая көп жағ­
дайда куәлік сипатта болады: баяндалып отырған оқиғаны 
әңгімеші өз басынан өткен деп айтады немесе елдің көбі білетін 
атақты адам я болмаса танысым көріпті деп куәландырады. 
Ал кейде әйтеуір бір адамның басынан өткен оқиға ретінде де 
айтылады. Ең кереметі, айтушы оқиғаның рас болғандығына 
еш шүбәланбайды.
«Ақ Мешіттің бері жағында, өзімен үшінші қызыл үйдің 
маңайында Бірқазан деген көл бар. Сол Бірқазаннан кешке 
таман екі жігіт атпен түнде, айдың жарығымен Ақ Мешітке келе 
жатса, жолдың бір жағында екі бойжеткен қыз отын арқалап 
жүре береді. Біраз тұрған соң екеуі де қалың тоғайға еніп кетті 
де, бұлардың атын атап, әр жерге от жағып, «ауыл мұнда» деп 
шақыра бастады»
52
. Міне, бұл – адамның шайтанмен кездесуін 
баяндайтын хикаяның айтылу стилі. Мұнда айтушы көзімен 
көріп тұрғандай қылып айтады және осы өтірік емес пе екен 
деген ешқандай күдік те жоқ.
Тағы бір хикаяның айтылу мәнерін байқайық:
«Ақ Мешітте Нұрпейіс деген бір би бар еді. Бір күні қатыны 
толғатып, баласын тапты да, өзі талып қалды. Сол уақытта бір 
түлкі келіп, қатынның жатқан жағына барды. Сол мезгілде 
еркектер өз алдына жиылып, бір тамда отырған екен. Солардың 
ішінде бір кісі түлкінің кіріп келгенін көріп, оны албасты деп, 
тұра қуып еді, түлкі есіктен шығып барды да, дарияға қа­
тынның өкпесін тастап жіберді. Сонан соң талып жатқан қатын 
өліпті»
53
.
Мұнда да айтушы өзі көргендей қылып баяндайды, оның үс­
тіне тыңдаушысын сендіру үшін нақты қаланың (Ақ Мешіт), 
адамның (Нұрпейіс) атын атап, әңгімесінің рас екеніне еш 

[
104
]
күмән келтірмейді. Міне, бұл хикаяның өзіндік стилі десе де 
болады.
Хикая тек бұл түрде ғана айтылмайды. Кейде хикаялар ес­
телік түрінде әңгімешінің өз атынан баяндалады, яғни әңгіме 
бірінші жақтан айтылады. Бұл әдістің бір қызығы – хикая жеке 
емес, ертегі типтес шығарманың ішінде баяндалады. Мұнда 
бас 
ты кейіпкер хикаяны өз басынан кешкен оқиға қылып 
айтады. Осындай хикаяның бірі – «Мамай батыр». Үйіне келіп 
қонақ болып отырған үш жолаушыға Мамай батыр өзінің 
жезтырнақпен кездескен хикаясын былайша баяндайды:
«Менің әкемнің әкесі де, менің әкем де Үшарал деген жерге 
аң аулап барып жоқ болып кетіпті. Содан мен ержеттім, ат 
жалын тартып атқа міндім. Сөйтіп жүргенімде маған ой түсті. 
«Менің әкелерім Үшаралға барып өлді. Онда қандайлық пәле 
бар, барып көрейінші» деп ойладым. Елімізде бір балгер бақсы 
бар еді, соны шақыртып алып, жөнімді айттым. Ол қобызында 
ойнап­ойнап жіберіп, маған былай деді: «Тіл алсаң барма, 
әкелерің де сонда өлді, сен де сонда өлейін деп пе ең!» – деді. 
Оған мен болмадым. Не болса да құдайдың салғанын көрдім 
деп, бәйге күрең атым бар еді, соған мініп алып, тәуекел деп, 
Үшаралға жүріп кеттім. Сонымен бірнеше күн жүріп, Үшаралға 
келіп жеттім. Жері шүйгін. Неше түрлі аңдары да, қалың 
құз­тоғайлары да көп екен. Екі­үш күн аң атып жеп жүрдім. 
Өзімді­өзім күзетіп: «Бұл менің әкелерімді құртып жүрген 
пәле қайда?» деп ойладым. Сонымен қанша жүре берейін, 
«Қой, қайтайын», – деп бір аңды атып алып, бақырға салып, 
«жеп кетейін» деп пісіріп отыр едім, әлден уақытта арқандаулы 
тұрған атым осқырынып қоя берді. Жүгіріп қасына барсам, 
атым дірілдеп, қан сиіп тұр екен. «Е, бір пәле бар екен, етімді 
жылдам пісіріп, жеп кетейін», – деп асып отырған бақырымның 
қасына келіп отыра бергенде, бір нәрсе зуылдап келе жатты. 
Қарасам, ұзын бойлы, қарасұр әйел. Екі қолы қусырулы, екі 
көзі мені ішіп­жеп бара жатыр. Келіп, асулы тұрған еттің 
қасына отырды. Мен де екі көзімді одан айырмадым. Бір 
қолыма мылтығымды ұстап, бір қолыммен еттің астына от 
жағып отыра бердім. О да көзін менен айырмады. Ет пісті. Ол 
кететін емес. Бір қолымда мылтық, етті түсіріп, жеп отырмын. 

[
105
]
Бір жіліктің басын алып, ұсынып ем, аузын ашты. Аузына 
сүйек­мүйегімен асатып едім, ол бір­ақ толғап, сүйегімен жұта 
салды. Сонымен мен де отырдым. Ол да жауап қатпады. Мен де 
етті жеп болдым. Көзімді одан айырғам жоқ. «Егер көзім ауып 
кетсе, қағып жібереді екен» деп ойладым. Сонымен біраздан 
соң тұрып, жүріп кетті. «Қой, менің әкелерімді құртып жүрген 
осы екен»,– деп енді кетейін деп, атымды әкеп ерттеп, ойланып 
тұрып: «Бұл қалай, мен елге барғанда не көрдім деп барамын. 
Бүгін құдай сақтағанда, тағы сақтар. Осы жерге қонайын» – 
деп қайта ойландым. Мұның артын тағы байқайын деп, түнде өз 
бойыммен бірдей жуан терек кесіп әкеп, ер тоқымымды басына 
жастап, үстіне қара шапанымды айқара жауып, кісіге ұқсатып 
жатқызып, өзім биік талдың басына шығып, мылтығымды 
оқтап, ұйықтамай қарап отырдым. Ай жарық еді. Бір уақытта 
атым тағы осқырына бастады. Қарасам әлгі қатын келе жатыр 
екен. Шапан жамылып жатқан мен екен деп, келе сала ағашқа 
мініп алып, жұмарлай бастады. Мен мылтықпен тақ өкпеден 
дәлдеп басып салдым. Тұра жөнелді. Мен де жылдам атымды 
ерттеп, міне сап, ізіне түсіп келемін. Жүрген жерінен қан жо­
сып келеді. Бір жерге келгенде қалың тоғайдан атым жүре 
алмады. Соңына түсіп, жаяулап келсем, қалың талдың ішінде 
ла шық бар екен. Соған кіре құлап, өлген екен. Екі қолын кесіп 
алдым. Қолы пістедей темір, жезтырнақ екен»
54
.
Бұл – Мамай батырдың бір хикаясы. Әңгіменің жалғасында 
екінші хикая бар. Онда батырдың перілермен кездескені жай­
лы баяндалады.
Әңгіменің бас кейіпкері – айтушының өзі, ол хикаяны 
естелік түрінде, яғни бірінші жақтан баяндайды. Демек, өзі 
де, тыңдаушы да оқиғаның шындығына еш күмән келтір­
мейді. Оның үстіне нақты Үшарал деген жердің аты аталады. 
Бұл да хикаяның ақиқат екендігін дәлелдейтін факт ретін­
де қабылданады. Басқаша айтқанда, хикая шындыққа ба­
ғыт 
талған. Мұнда жезтырнақтан басқа ешбір қиял (ойдан 
шығарған нәрсе) жоқ. Әңгіме үш жолаушы Мамайдың үйіне 
келіп, сұхбаттасуынан басталады. Жөн сұрасқаннан кейін, 
сұхбат басталып, Мамай батыр өзінің басынан кешкен екі хи­
каяны айтады.

[
106
]
Осындағы әңгіме тудырған жағдай – қазақ арасына тән си­
туация және ол – хикая жанрының ел арасында өмір сүруінің 
бір көрінісі.
Хикаяның сюжеттік мазмұнында ешбір қиял жоқ. Мұн­
дағы өмір – қазақ өмірі: мал баққан ел, аңшы мен малшы, 
жо 
лаушылап жүрген адамдар, құдайы қонақтар, т.т. яғни 
күнделікті, еш ерекшелігі, елең еткізер еш ғажайыбы жоқ, 
кәдімгі сахарадағы қазақ ауылының болмысы. Бірақ соған 
қарамастан, мұнда тыңдаушыға үрей туғызатын да жағдай бар. 
Ол – жезтырнақпен кездесердегі ситуация. Дүниеде адамнан 
басқа да тірі, бірақ көрінбейтін, құпиялы мақұлықтар, жер­
судың иелері бар деп сенген адам жезтырнақ келер алдындағы 
аттың осқырынып, қан сиюінен­ақ сұмдықтың боларын сезіп, 
күдіктене бастайды, ол атты киелі жануар, сондықтан алдын 
ала бір пәле болатынын біліп тұр деп ойлайды да, енді не болар 
екен деп, ынтыға түседі. Тыңдаушының қаупі расталып, 
«зуылдап қара сұр әйел келеді». Оның зуылдап келуі мен 
қара сұр болуының өзі адамда қорқыныш тудырады және бір 
сұмдық болатынын аңғартады. Міне, бұл – хикаяның тағы бір 
жанрлық ерекшелігі.
Хикаяның жанрлық болмысы – оның мазмұнына ғана емес, 
сонымен қатар айтылу ситуациясына да қатысты. Бірақ 
қалай болғанда да адамның басқа дүниенің өкілімен кезде­
суі – өте құпиялы, тылсымды ғана емес, аса қорқынышты, 
тіпті тыңдаушысына үрей туғызатын әңгіме болып келеді.
Ертегіге қарағанда, хикаяда мифологиялық кейіпкерлер 
қор қынышты болып келеді, тіпті хикаяның бүкіл мазмұны 
ға на емес, ондағы табиғат та, адам да үрей тудырады. Кейбір 
хикая лар трагедиямен аяқталады: мақұлықпен кездескеннен 
кей ін адам не есінен танып қалады, ал кейде өліп те кетеді. Маз­
мұнының тылсымдылығы мен трагедиялық сипаты, оқи ғаның 
өң мен түс арасында болуы хикая жанрының мифо логиялық 
қасиетін күшейтіп, тыңдаушының сенімін арттыра түседі. 
Мысалы, хикаядағы оқиға көбіне­көп түнде, тұман түскенде, 
айдалада, елсіз жерде, қалың тоғай, қамыс арасында, тау ішін­
де, көл жағасында болады және мақұлықтардың кездесетін 
адамдары да – иен далада жүретін кісілер.

[
107
]
Хикая кейде үшінші жақтан айтылса да, оны айтушы адам 
бәленнен естіген едім деп, ары қарай сол оқиғаны ба сынан 
кешкен кісінің атынан, яғни бірінші жақтан да айта береді. 
Сонда хикаяны айтушы кейіпкердің өзі емес, басқа біреу 
болады, бірақ соған қарамастан әңгіме «лирикалық геройдың» 
атынан айтылып, айтушы лирикалық кейіпкердің әңгімедегі 
оқиғаға толық сенетінін, оның құбыжықпен кездескен сәт­
тегі сезімін түгел, сол өзі алғаш естіген қалпында сақтауға 
тырысады.
Хикаяның жанрлық ерекшеліктері туралы айтқанда, оның 
ел арасында айтылуы мен таралуының да ерекше екенін есте 
ұстау керек. Хикаяны әдейілеп көңіл көтеру үшін айтпайды. 
Ол әңгіме­дүкен құрып отырған қауымның ара сында пайда 
болған жағдайға байланысты айтылады. Отырғандардың 
әңгіме тақырыбына, психологиялық көңіл күйіне қарай әңгіме 
айтушының бірі өз басынан немесе басқа бір жақынының 
басынан өткен хикаяны әңгімелейді. Дәл осындай оқиғаны 
басқа біреуі айтады. Сөйтіп, бір хикаядан кейін бір хикая 
айтылып, жиылған жұрт бірнеше ұқсас әңгіме естіп, оны басқа 
жиындарда айтып, ел арасына таратады.
Хикаялар, әдетте, елсіз жерде жүретін аңшылар, жолау­
шылар мен малшылар арасында жиі айтылған, яғни табиғатпен 
тікелей араласып, оның неше түрлі құпия сырларын көріп, 
бірақ оларды толық түсінбей, қорқып, тіпті табынып, әр түрлі 
сезімде болатын адамдар арасында туып, айтылып, елге та­
раған. Демек, хикаяларда басты кейіпкер болып жолаушылап 
жүрген батыр, мерген, аңшы, керуенші көрінуі тегін емес және 
әңгіменің, көбінесе, солардың атынан айтылуы да заңдылық.
Зерттеуші хикаяның ерекше атмосферада ғана айтылатынын 
қатты ескеруі қажет. Әйтпесе, оның жанрлық табиғатын да, 
тыңдаушыға жасайтын ықпалын да, тіпті функциясын да зерт­
тей алмайды. Өзінің әңгімеленген жағдайынан бөлініп алынған 
хикая бүкіл өзіндік бітімін жоғалтады.
Хикаяда мифологиялық құбыжықтардың сырт пішіні де 
суреттеледі, бірақ, көбінесе, портреті емес, жалпы бейнесі, түрі­ 
түсі, бет әлпеті туралы түсінік беріледі. Әдетте, ол құбыжықтың 
кім екені бірден айтылмайды: ол жолаушымен қатарласып 
келе жатқан қыз боп көрініп, артынан жоқ боп кетеді (шайтан), 

[
108
]
сұлу келіншек кейпінде келіп, үндемей отырып, мергенмен 
бірге тамақтанып, соңынан оны өлтіруге келгенде, мерген атып 
өлтіріп, әйелдің кім екенін біледі (жезтырнақ), т.т.
Алайда, кейбір хикаяларда жезтырнақтың, албастының, 
перінің бет әлпеті біршама суреттеліп, қарапайым портретті 
образ жасалады, бірақ бұл жалпы хикаяға тән емес. Мүмкін, 
бұл көркем прозаның әсері болуы да.
Хикая жанры өзінің даму жолында қарапайымдылықтан 
көркемдікке, күрделілікке қарай бағыт алған. Бұл жанрда 
қарапайым ғана әңгімемен қатар біршама көркемделіп, цикл­
денген шығармалардың болуы осыдан. Әрине, қазақ хикая­
сының үлгілері кеш жазылып алынғандықтан бұл жанр­
ға басқа жанрлардың әсері болмады деп айта алмаймыз. 
Сондықтан хикаялар ішінде көркемделгені болса, ол – осы 
ықпалдың нәтижесі болуы да ықтимал. Бірақ хикая жанрының 
құлиеленуші мемлекеттік формациядан аттап феодалдық 
қауымға өткен тұста ертегіге айналуы – жалпы заңдылық. 
Орыстың хикая жанрын зерттеген ғалым Э.В. Поме ранцева 
хикаяның бұл түрін «бывальщина» деп атаған
55
. Ол кісі бұл – 
хикаяның дамыған түрі екенін аңғарған да, бірақ ертегіге 
қоспаған. Бұл дұрыс та болар, рас, тек орыс фольклоры үшін. 
Шынында да, орыс ертегілерінде хикая кейіпкерлері (леший, 
водяной, домовой, т.б.) кездеспейді, бірақ олар типтес, тек 
көркемделіп, басқа сипат алған бұрынғы мифологиялық кейіп­
керлер бар (Кощей, Дракон, Баба­Яга, т.т.), ал олар хикая жан­
рынан әлдеқашан қол үзген.
Қазақ фольклорында жағдай сәл басқаша. Мұнда фоль­
клор көп уақыт негізгі мәдени­көркем, эстетикалық, руха­
ни қызмет атқарғандықтан оның барлық жанры өзінше дами 
отырып, бір­бірімен тығыз байланыста болып, тоғысып жатты. 
Солардың бірі – хикая жанры, бір жағынан, өзі көркемдікке 
қарай дамыса, екінші жағынан, басқа жанрлармен бір жүйеде 
байланыса, араласа өмір сүрді. Сөйтіп, ол ертегі жанрына 
жылдам ойыса бастады. Демек, қазақ жағдайында хикая 
жанрының ертегіге айналу процесі жеделдей түсті. Бұл ел 
арасында хикаяның біртіндеп азая беруіне де әсер етті. Әрине, 
хикаяның ыдырауын жылдамдатқан ең алдымен қоғамның 
алға дамуы және ислам дінінің халықтың ескі нанымдарына 

[
109
]
қарсы күресі болды. Бірақ осыған қарамастан хикая жанры 
ел арасында өмір сүруін тоқтатқан жоқ, ол мүлде жоғалып 
кетпеді. XIX ғасырда жарық көрген хикаялар – осының ай­
ғағы және хикая жанрының күрделене, көркемделе бастауы­
ның дәлелі. Бұл шығармалардың біразы – «мен албастыны, 
жезтырнақты көрдім» деп куәландырылған әңгіме емес, бір 
адамның сондай мақұлықтармен кездескені туралы хикая. 
Сөйтіп, бұрындағы естелік түрінде айтылатын, бір ғана оқи­
ғадан тұратын сюжет күрделеніп, ұзақ желілі шығармаға ай­
налады, қарапайым меморат фабулатқа, хикая ертегіге қарай 
ойыса бастайды. Мұны кейбір хикаялардағы мифологиялық 
құбыжық­кейіпкерлердің іс­әрекеті саналы түрде, яғни 
психологиялық мотивировкамен болатынынан көруге болады. 
Мысалы, «Мамай батырдың арманы», «Жайық пен Еділ» атты 
хикаяларда батырлар өлтірген жезтырнақтың туыстары мен 
балалары Мамайдан, Жайықтан, Еділден өлген жезтырнақтың 
кегін алуға тырысады. Олардың іс­әрекеті саналы түрде 
істеледі. Бұл, сөз жоқ, хикаяның ертегіге айнала бастағанының 
белгісі. Батырлар мен жезтырнақтың ұрпақтары арасындағы 
қақтығыс – батырлық ертегі мен қаһармандық эпосқа тән 
генеа логиялық циклденудің көрінісі.
Хикаяны айтушы әңгімесін барынша шындыққа жақын 
етемін деген ниетпен оны көптеген тұрмыстық детальдармен 
толықтырады, оқиға болардағы табиғатты, ауа райын, айнала­
ны дәлдеп, өмірдегідей қылып айтады. Осының салдарынан 
хикая тек оқиғаны баяндау емес, көркем әңгімелеу сияқты 
болып көрінеді, сөйтіп, ол ертегі тәрізді болады, тіпті кейде 
солай қабылданады да.
Кейбір хикаяларда екі­үш сюжет баяндалып, оқиға қоюлана 
түседі. Бір қызығы – қанша сюжет болса, сонша хикая да 
бо 
луы мүмкін, яғни екі­үш хикаяның басы бір әңгімеге 
тоғытылады. Әңгіменің хикая түрінде немесе ертек түрінде 
болуы айтушының мақсатына байланысты: егер ол шындыққа 
бағыттап, рас болған оқиға деп көрсетем десе, хикая түрінде 
болып шығады.
Хикая көбінесе бір эпизодты, бір оқиғалы болып келеді. 
Мұндай жағдайда ол, негізінен, айтушы – кейіпкердің ба­
сынан кешкен оқиға болып қана баяндалады да, бүкіл мақсаты 

[
110
]
сол оқиғаның рас екенін дәлелдеу болып табылады. Ал кей­
де екі­үш хикая бір кісінің (әдетте, айтушының) көрген оқи­
ғалары болып айтылады. Бұл жерде хикаяның циклдене 
баста 
ғанын көруте болады. Мұндай шығармада эпизод пен 
оқиға көбейіп, хикая енді біршама көркемделіп, эстетикалық 
сипат ала бастайды. Хикаяның бұл түрі қызғылықты әңгіме 
түрінде айтылып, ертегіге жақындайды. Хикая жанрының 
осындай күрделеніп, ертегіге жақындаған түрлеріне «Мамай 
батырдың арманы», «Жайық пен Еділ», «Қара мерген», 
«Боран батыр» сияқты шығармалар жатады. Бұл хикаялардан 
айтушының «болған» қорқынышты оқиғаны тек хабарлап 
қана қоймай, тыңдаушысын еліктіретін қызғылықты әңгіме 
етіп баяндайтынын байқауға болады. Ендеше, ол әңгімесін 
әрлеп, әсірелеуге тырысады, ал олай болған жағдайда, хи­
кая таза өзіндік бітімін, ерекшелігін жоғалта бастайды да, 
ертегі жанрына ойысады. Сөйтіп алғашында албасты, жез­
тыр нақ сияқтылармен кездесу туралы хикая енді дию, пері, 
шайтандармен күресетін ертегіге ай налады. Бұл ретте кейіп­
кердің айдаһармен жолығып, жауласатыны туралы шығар­
маларды да атауға болады.
Біздің айтайық деп отырғанымыз – кейіпкердің елсіз жерде, 
су жағасында, жалғыз көзді дәу, айдаһар, жалмауыз кемпір, 
жезтырнақ, күлдіргіш, үббе, пері, албасты, дию, шайтан сияқ­
ты небір ғажайып мақлұқтармен кездесіп, олармен татулық 
қатынас жасайтыны немесе күресетіні туралы әңгімелер әу 
баста меморат я болмаса хикая түрінде пайда болғандығы. 
Ал кейін дами келе олардың кейбірі ертегіге сіңіскен де, 
соның құрамында ғана айтылатын болған. Бұл топқа айдаһар, 
жалмауыз кемпір, дию, пері, шайтан туралы хикаялар жатады. 
Ал, хикаялардың ендігі бір тобы, яғни жалғыз көзді дәу, 
албасты, жезтырнақ, үббе, күлдіргіш жайындағылар ертегі 
мен эпосқа онша сіңіспей, өзінше қалыптасып қалған. Біздің 
талдайтынымыз – осы хикаялар.
Ел арасында бұрынғы кезде кең тараған хикаялардың бірі – 
албасты мен адамның кездесуі туралы әңгіме.
Бұл хикаялар, негізінен, үш сюжет құрайды. Бірінші сюжет 
мынадай: бір адам жолда келе жатып аузында адамның өкпесі 
бар итті (немесе ешкіні, т.б. хайуанды) көреді. Оның албасты 

[
111
]
екенін біліп, әлгі адам албастыны сабап, өкпені алған жерге 
қайта қуып келеді. Келсе, жаңа босанып жатқан әйел не талып, 
не өліп жатады. Үйге келген адам албастыны ұрып, өкпені 
орнына қойдырады. Сол кезде әйелге жан бітіп, көзін ашады
56
.
Екінші сюжет бойынша, албасты түнде ешкімге көрінбей 
келіп, үйдегі әйелді немесе қызды тұншықтырып жүреді. Осы 
үйге қонаққа келген «киелі» біреу албастыны көріп, оны сабап, 
үйден қуып жібереді, сөйтіп ауру адам науқасынан мүлде 
айығады
57
.
Хикаялардың үшінші сюжеті былай деп баяндалады: бір 
адам албастыға жолығып, соған үйленеді де, біраз уақыт бірге 
тұрады. Соңында әр түрлі себептерге байланысты адам одан 
қол үзеді, бірақ албасты оған зияндық істейді. Адам оны ұрып 
қуады немесе атып өлтіреді
58
.
Әрине, албасты туралы мұндай хикаялар қазіргі кезде ел 
арасында айтылмайды, себебі ол әңгімелерді тудырған ескі 
діни нанымдардың өзі өмірден ғайып болды. Ал жоғарыда 
келтірілген сюжеттерге келетін болсақ, олар Совет өкіметі 
ор нағанға дейінгі қазақ ауылында мұндай әңгімелер кең та­
рағанын көрсетеді.
Сонымен, албасты туралы хикаялар үш сюжеттен тұрады 
дедік. Осының үшеуінде де албасты адамға зиянкес кейіпкер 
болып көрсетіледі және оның қандай жағдайда адамға 
ұшырасатыны жайында да айтылады: ол көбінесе адамға иен 
далада, алакөлеңкеде кездеседі: «Үш жолаушы келе жатса, 
жолдың үстінде, бір ешкі суретті нәрсе аузында өкпесі бар 
жүгіріп барады»
59
, – деп бір хикая басталса, енді бірі: «Бір 
Молжігіт деген атағы шыққан бақсы көп адамдармен астан 
келе жатыр еді. Сол уақытта бір ақ итті көреді, аузын да өкпесі 
бар»
60
,– деп басталады.
«Біздің елде бір мерген жігіт бар еді. Ол мылтықпен дала 
аралап, аң­құс атып жүретін. Бірде ол албастыға кездесіп, соны 
әйел қылып алыпты. Үйіне келіп, өз қатынының қойынына 
жатқанда, әлгі албасты түнде көрінбей келіп, жігіттің екінші 
жағына жатады екен де, таң ата бере ешкімге көрінбей кетіп 
қалады екен»
61
. Міне, бұл – басқа хикаяның басталуы.
Албасты туралы хикаялар көркем емес, сондықтан әңгімеде 
оның да, адамның да сырт пішіні, келбеті анық суреттелмейді. 

[
112
]
Біздің қолымыздағы хикаяларда албасты көбінесе хайуан 
кейпінде көрсетіледі. Рас, кейбір хикаялар да ол адам бейне­
сінде: тек әйел немесе қыз түрінде көрсетіледі. Басқаша айт­
қанда, албастының бейнесі айқын емес. Бұл, біріншіден, оның 
көне заманғы мифтік элементтерін жоғалтпағанын көрсетеді 
де, екіншіден, синкретті образ екенін дәлелдейді. Бұрынғы 
адамдардың албасты өмірде бар деп ойлап, оған сенуінің өзі 
осы образдың мифтік сипатын танытады. Албасты туралы 
шығармаларды жариялаған кісілердің бәрі де елдің бұл әң­
гімелерге кәміл сенетінін, тіпті сонда бейнеленетін албасты, 
жын, жезтырнақ тәрізді кейіпкерлерден қорқатынын айтады. 
Мысалы, Ә. Диваев: «Шымкент уезінің Қошқарата болысында 
тұратын Бексейіт Манкишев дейтін бақсы маған өзінің 
албастымен кездескені жайында айтып берді»
62
, – деп жазады.
Қолда бар материалға қарағанда, албасты – синкретті бейне, 
ол бағзы замандарда әр түрлі зиянкестер ролінде көрінген болу 
керек.
Мәселен, Шоқан Уәлиханов ескі қазақ түсінігіндегі ал­
бастыны былайша суреттейді: «Албасты – әйел босанғанда 
қастандық қылатын жын (дух). Оларды кейде жезтырнақ 
деп те атайды. Албастылардың басшылары сөрел (сорель) деп 
аталады: оның бойы 3 құлаш (сажень), кеудесі тар, аяқтары 
жіңішке, тұяғы жұқа болады...
Сөрел – орман адамы, кейбір әңгіме бойынша, ол жез­
тырнақтың ері (күйеуі); кейбір ертектер бойынша, ол әр түрлі 
кейіпте болады. Сөрел – мүлгіген қалың орманды мекендейді, 
түрі адам сияқты. Оның бойы ұзын ағашпен бірдей. Ол адамды 
қытықтап өлтіреді, орыстың орман ада мы тәрізді»
63
.
Шоқанның сөзіне қарағанда, қазақтар ол кезде албасты мен 
жезтырнақты, тағы басқа мақлұқтарды (сорель) бөлектемей, 
бәрі бір нәрсе деп ойлаған сияқты. Бірақ сол кездің өзінде­ақ 
албастыға айқын роль берілген: жас босанған әйелді өлтіру. 
Мұндай функция басқа ешбір зияндас жын­шайтандарда 
жоқ. Аса бір көңіл аударып айтатын нәрсе сол – алба 
сты 
об 
разы мен оның осы зиянды функциясы жалғыз қазақ 
емес, көптеген шығыс халықтарының фольклоры мен діни 
нанымдарында кездеседі
64
. Атап айтқанда, өзбек, қырғыз, 
қарақалпақ, түрікмен, түрік, татар, құмық, ноғай, малқар, 

[
113
]
қарашай, ұйғыр, чуваш, тува сияқты түркі халықтарының 
фольклорында албасты туралы хикая кең етек алған. Ал 
иран тектес халықтарда албасты бейнесі тәжік, шугнан, яз­
гулям, вахан, ишкашим, рушан, хуф елдерінің фольклорында 
кездеседі. Албасты сөзі әр түрлі вариантта тіпті Кавказдағы 
абхаз, адыг, нах, дағыстан, армян тілдерінде де бар екен. 
Ғалымдардың айтуынша, албасты сөзі удмурт, мари тілдерінде 
де ұшырасады
65
.
Жай қарағанда таза қазақ сөзі сияқты көрінетін «албас ты» 
лексемасы көп халықтар тілінде кездесуі, ол туралы түсінік пен 
хикаялардың ұқсас болуы бұл образдың көнелігін дәлелдейді. 
Зерттеушілер албасты образының шығуы, қай елден қай елге 
қалай ауысқаны жайында әр қилы пікір айтуда. Мәселен, 
албасты сөзінің этимологиясын арнайы қарастырған Г. Климов 
пен Д. Эдельман бұл сөздің шыққан мекені – көне Месопотамия, 
ал бейненің өзі Элам елінің көне мифімен байланысты, кейін 
олардан ассириялықтар мен аккадықтар алып, ары қарай 
таратқан деп пайымдайды
66
.
Алайда, бұл пікірге қосылу қиын, өйткені дүниеде адамға, 
соның ішінде әйелге қастандық істейтін жын­шайтандар 
(злые духи) көптеген ұғым Месопотамиядағы мемлекеттердің 
дәуірінен анағұрлым бұрын пайда болған және оларға қарсы 
көптеген шаралар қолданылған
67
. Сол себепті албастының жас 
босанған әйелге жасайтын зияндығы көп елде ұқсас та, бірақ 
оның аты басқаша: Ал немесе Карина, я болмаса Тпха, Алк, 
т.б.
68
.
Біздің ойымызша, мәселе тек «албасты» сөзінің қайда және 
қашан шығуында емес (әрине, тіл білімі үшін бұл маңызды). 
Біз үшін керегі – осы «албасты» сөзінің, албас ты бейнесі мен 
функциясының соншалықты көп елде болуының себебін ашу. 
Әңгіме біреуден біреу қабылдап алған деген тұрғыда емес. 
Жоғарыда айтқанымыздай, аты басқа болса да, заты ұқсас 
бейне әр елдің өзінде атам заманда, мүмкін ежелгі рулық 
дәуірде пайда болған да, кейін осы елдердің этногенезін құраған 
ру­тайпалармен бірге олардың мифі мен діни нанымдарына 
сіңген.
Осынша елге ортақ албасты образының функциясы ғана ұқ­
сас емес, сондай­ақ оның сырт пішіні де бірыңғай сипатталады: 
8­278

[
114
]
ол көп жағдайда емшектері салбыраған, шашы жалбыраған, 
әйел түрінде бейнеленеді. Мәселен, өзбектерде, «алба сты ша­
шын жалбыратып жіберген қортық әйел»
69
кейпінде сурет­
теледі, тәжіктерде албасты «бірнеше ұзын емшегі бар, шаш­
тары да ұзын әйел бейнесінде көрінеді»
70
. Кавказдағы ноғайлар 
албастыны «шашы жалбыраған, емшектері салбыраған, ірі 
денелі әйел»
71
ретінде бейнелейді. Албастыны осы түрде су ­
реттеу қазақтарда да бар: «...албасты ұрғашы, жетпіс ем­
шегі бар, әр емшегімен жетпіс баланы емізеді... Келбеті 
қорқынышты, шашы ұзын болады»
72
, – деп жазылған Ә. Диваев 
оқыған Молда Көбей Тоқболатовтың қолжазбасында.
Алайда, албасты образы әр елде кейде әр түрлі болып та 
сипатталады. Жаңағы көрсетілген ортақ белгілерімен бірге 
әр халық албасты бейнесіне басқа бір сипаттар қосқан, сөйтіп, 
ол еркек болып та суреттеледі. Мысалы, ноғайларда еркек 
албастыны Кіркөйлек деп атайды екен
73
. Қазақтарда да еркек 
албасты бар деп сенушілік жайлы кезінде Шоқан Уәлиханов 
жазған
74
. Сонымен бірге қазақтар тіпті албасты адам бейнесі 
түгіл, хайуан кейпінде де көрінеді деп санаған және албастыны 
сары албасты һәм қара албасты деп екі топқа бөлген. Сары 
албасты – өте қу болады, адамды кездескен кезінде: «Енді саған 
жоламаймын!» – деп алдайды да, өзі қайтадан қастандығын 
істей береді деп сенген. Ал қара албасты анадан әлдеқайда 
күшті һәм қауіпті. Оның істеген зұлымдығын жою қиын 
деп түсінген
75
. Қазақтың «Қара бассын!», «Қара басқыр!» 
деп қарғауы я болмаса «Не қара бас ты?» – деуі осы түсінікке 
негізделген болу керек. Жын­шайтандар «сары қыз» деп, 
соның түрінде көрінеді деп ұғыну да «сары албасты» туралы 
түсінікке байланысты бо луы ықтимал.
Ал енді ескі діни нанымдағы албасты бейнесі мен фольк­
лорлық шығармалардағы (яғни хикаядағы) албасты образы 
бір­біріне ұқсай ма, жоқ па? Міне, енді осыны анық тайық.
Албасты туралы мифтік түсінік бойынша оның басты 
функциясы – жаңа босанған әйел мен сәбиге қастандық 
қылу екенін айттық. Осы функция барлық жоғарыда аталған 
халықтардың хикаясында көрсетіледі. Рас, албастының зиян 
келтіру жолдары өзгешелеу: тәжік пен өзбек хикаяларында 
албасты жаңа туған сәбиге емшегін емізіп, қастық қылады да, 

[
115
]
босанған әйелдің құтын бекітіп, ендігәрі бала көрмейтін етеді
76
. 
Ал қазақ хикаяларында албасты толғатып жатқан әйелдің 
өкпесін ұрлап алып, суға тастайды, сөйтіп, әйелді өлтіреді
77
. 
Рас, хикаялардың көпшілігінде киелі бір адам өкпені ұрлап 
алып бара жатқан албастыны көріп қалып, оны есінен тандыра 
сабап, корқытып, өкпені қайтадан орнына қоюға мәжбүр етеді.
Демек, фольклорда (яғни хикаяда) адам албастыдан ба­
сым болып шығады, оны айтқанына көндіріп, айдағанына 
жүр 
гізеді. Бұдан фольклорлық қаһармандардың алғашқы 
үлгілерін көреміз. Мұнда мифтегідей ілкі ата жоқ және ал­
бастыны жеңетін кейіпкер жасампаз қаһарман сияқты емес, 
ол адамзатқа зиянды мақлұқпен ашық күреседі. Күрескенде, 
ол жауын алдап жеңбейді. Күшпен тізе бүктіреді, яғни мұнда 
трикстерлік элемент жоқ. Албастыны жеңген кейіпкер – 
болашақта жезтырнақты, айдаһарды, жалғыз көзді дәуді 
жеңетін аңшы­мергеннің, жауды ойсырата талқандайтын 
батырдың алғашқы бейнесі, тұңғыш типі. Көне мифтік ұғым­
мен байланысты болғандықтан бұл кейіпкер кейінгі 
батырлардай үлкен күштің иесі емес, керісінше, шамандық, 
яғни адамзаттан бөлек тылсым күштермен тілдесіп, қажет 
болса шайқасып, оларды жеңе алатын қасиетке ие. Сол себепті 
албасты туралы түсініктерде оны жеңе алатын адам – не бақсы, 
не бір «киелі» кісі болып саналады. Бұлардың қатарында 
кейде молда жүреді, бұл – исламның әсері. Ислам қазақтың 
бұрынғы діни нанымдарының бәріне қарсы күресе отырып, 
оларды да мұсылмандық мифологияға енгізіп, өзінің қоғамдық 
мүддесіне пайдаланып отырған. Мысалы, Ә. Диваев көшіріп 
алып, жариялаған бір діни қолжазбада әйел затын кеміту 
үшін албасты, жын, диюларды Хауа ана Адам атасыз тапқан, 
сондықтан олар адамға қаскүнемдік қылады делінген
78
.
Ал фольклорлық хикаяда албастының шығуы туралы әсте 
сөз болмайды. Хикая үшін маңыздысы – дүниеде көрінбей 
жүретін мақұлұқтар болатынын адамға білдіріп, оны олардан 
сақтандыру. Бұл – алғашқы қауым заманындағы адамдардың 
өзін қоршаған ортаны, төңіректі, тіпті бүкіл дүниені танып­
білу барысында туған түсінік пен пайымдардың қалдығы. 
Сондықтан дін туралы сөз болғанда мұндай хикаялардың 
исламнан әлдеқашан бұрын пайда болғанын, олардың көне 

[
116
]
мифтік ұғымдармен байланысын ашып көрсету керек. Ол үшін 
философтар мен этнограф, фольклористер күш біріктіріп, тек 
дін уағыздарын ғана талдамай, көне замандағы ескі мифтік 
ұғымдарды және фольклорды біріктіріп, бірлікте зерттеу 
қажет.
Бұл салада, әсіресе, фольклордың берері көп. «Өйткені 
фольклорлық шығармалар, – деп Мүсілім Базарбаев айтқан­
дай, – ұзақ өмірдің сәулеленіп көрінуі, халықтың көп ғасырлар 
бойы дамыған санасының айғағы, айнала табиғатты, тіршілік 
ет кен жандарды көркем жолмен тануының айғағы, сонан туған 
түсінік, ұғым»
79
.
Албасты туралы хикая халықаралық сипатты болса, жез­
тырнақ туралы хикая тек қазақ фольклорында ғана бар. «Жез­
тырнақ – әйел кейпіндегі жын (дух). Ол орманда өмір 
сүреді. Жезтырнақ туралы аңыздар көп»
80
, – деп жазады 
Ш. Уәлиханов. Иә, қазақта жезтырнақ жайында хикая көп. 
Біздің қолымызда 20 шақты текст бар, оның жартысы жарық 
көрген
81
, қалғаны Академияның кітапханасы мен Әдебиет 
және өнер институтының қолжазба қорында сақтаулы
82
.
Жезтырнақ туралы хикаялардың негізгі сюжеті мынау: 
аңшы­мерген я болмаса жолаушы батыр кешке таман қосына 
келіп, ас пісіріп отырғанда, қасына шолпысын сылдыратып 
әдемі келіншек келеді. Жігіт оған тамақ ұсынады, ал әйел 
тамақты қолының ұшын жасырып алады. Тамақ ішіп болған 
соң келіншек жайына кетеді. Енді мергенге: «Осы жезтырнақ 
емес пе екен?» – деген ой келеді де, ол сақтана бастайды, өзінің 
орнына бөренені ұйықтап жатқан адам ұқсатып орап қояды 
да, өзі басқа жақта аңдып отырады. Біраз уақыт өткен соң 
баяғы әйел ұрланып келіп, бөренені адам екен деп қапсыра 
құшақтап, тырнағымен қарс айырады. Осы сәтте аңдып тұр­
ған мерген мылтығын басып қалады. Өлгеннен кейін келіп 
қараса, жезтырнақ екен. Жігіт оның тырнақтарын кесіп ала­
ды да, қоржынына салып қояды. Кейбір хикаялар мұнымен 
бітпейді. Өлген жезтырнақтың балалары кек алуға тырысып, 
әлгі мергенді аңдиды, одан түк шықпаған соң оның балаларын 
ториды. Мергеннің балалары да қапыда қалмай, жезтырнақтың 
келетінін біліп, тосып жүреді. Ақыр соңында жігіттің балалары 
жезтырнақтың ұрпағын жоқ қылады.

[
117
]
Жезтырнақ туралы хикалар албасты, жалғыз көзді дәу 
жайындағы әңгімелерге қарағанда біршама көркемделген, 
тіпті шежірелік (генеалогиялық) циклге де түсе бастаған, яғни 
ертегі жанрына ойыса түскен.
Мұнда құр адамның жезтырнақпен кездескен оқиғасы 
ғана айтылмайды. Оқиға әрлене баяндалады, жезтырнақ ке­
лер алдындағы адамның жай­күйі, маңайдағы табиғат, түн 
сипатталады, тіпті жезтырнақтың сыртқы киімі, кескіні сурет ­
теледі. Ойымыз дәлелді болу үшін жезтырнақ келер сәтті бай­
қайық:
«Бір күні Қара мерген кешкісін ет пісіріп отыр еді, бір сыбдыр 
естілді. Мерген: «Бұл не сыбдыр? Бұл маңайда ешкім жоқ еді 
ғой?» – деп жан­жағына қарады. Дәл осы сәтте қостың ішіне 

жүктеу/скачать 1,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: