Бағдарламасы бойынша жарық көрді

[
281
]
қасқырды өлтіріп, кете барады. Сол сәтте аңшының қыраны 
оны бас салады. Қасқырды да, түлкіні де аңшы байлап алады 
да, «Ашкөздің ажалы – тамағы, қудың ажалы – амалы», – деп 
миығынан күліп, үйіне кетеді».
Қысқа әрі нұсқа түрінде баяндалған оқиға таза хайуанат­
тар түріндегі ертегіден гөрі ғибратты мысалға жақын. Мұны 
екі аңды бірдей соғып алған аңшының «ашкөздің ажалы – 
тамағы, қудың ажалы – амалы» деген сөзінен байқауға бола­
ды. Бұл сөз астарлы түрде арам адамның ұнамсыз қылықтарын 
мінеп, ондай істердің немен тынарын көрсетіп тұр. Сонымен 
қатар қасқыр мен түлкінің де әрекеттері әр түрлі психология­
ны аңғартады. Қасқыр – өте қомағай әрі қызғаншақ. Әуелде 
өзі қорқып жемей тұрған құйрықты түлкі жеймін дегенде әрі 
одан қызғанып, қомағайлана барып, улы құйрықты жұтып 
жібереді. Бұның үстіне қасқыр ақымақтау, аңқау. Құйрықты 
неге жей алмай тұрған себебін жасырмай, түлкіге айтып сала­
ды, ал түлкі оны шебер пайдаланады. Сонда қасқырдың «жол­
да жатқан құйрықты бір бәлесі бар ма?» деп сақтық жасаған 
түрі осы ма?
Ал, түлкі болса, ол кәнігі айлакер, қулығына найза бойла­
майтын амалшыл. Қасқырдың ақымақ екенін, қызғаншақ, 
қомағай екенін ол жақсы біледі. Соны өте әдемі пайдаланып, 
уланған құйрықты қасқырға жегізеді де, мәз болады. Бірақ 
өзі де, қанша қу болғанымен, қыранның қармағына ілінеді. 
Сөйтіп, қасқырға деген арам пиғылының жазасын тартады. 
Ақыр соңында қасқыр да, түлкі де аңшының қанжығасында 
кетеді. Осы финалмен ертегі «біреуге жамандық істеме, ол 
алдыңнан шығады» деген ғибрат айтып тұр. Сондай­ақ екі 
аңның аңшыға жем болуы – адам бәрінен күшті деген идея да 
бар мұнда. Демек, аңшының сөзі арқылы ертегіде «ашкөз бол­
ма, арам болма» деген нақыл айтылады деп түюге болады.
Жалпы, ел арасында бұл ертегінің «Бұл не деген жолда 
жатқан батпан құйрық?» атты варианттары бар. 
Мысалдың сипаты бар ертегінің бір түрі – «Қызыл мысық».
«Арыстан барлық аңды жинап, төбе басын сайлау керек 
дейді. Әркім әр түрлі ойда болып, ақыры бір­біріне қимай, 
ешқайсысы бұрын көрмеген жұмбақ аңды сайлайды. Келесі 
жылғы жиында жаңағы төбебасы алдынан жүгіріп өткен 

[
282
]
құйрық сұрыны (тышқанды) қуа жөнеледі. Сонда ғана оның 
мысық екені білінеді. Осыны көрген аңдар баяғы әдетіне ба­
сып, бірін­бірі қуалап, әлі келгендері әлсіздерін жей бастайды. 
Қарапайым аңдар әңгіме етіп, одан да қоянды сайлау керек 
еді, «қорқақты қуа берсең батыр болады» деген ғой. «Тағылар 
тағылығын қойса, қоян қорқақтығын қояр еді», – деп өкініп 
бара жатқан дауыстар естілді.
– Патшамыз арыстан болғанда, төбебасымыз қайдан оңсын, – 
деп өндіре алмаған арыздарын арыстан мен төбебасысыз­ақ өз 
қолымен бітіріп алуға ант еткен соңғы сөздері еді». 
Өте жақсы мысал. Арыстанның елді жарылқаймын деген 
уәдесі кең әрі көркем берілген. Әдеби мысалға жақын. Аса 
астарлы.
Осындай ғибрат пен сықақ араласқан ертегілер мен тұрмыс­
тық ауызекі әңгімелер, тіпті тарихи аңыз түрінде айтыла тын 
мәтіндер де экспедицияда әкелген материалда баршылық. 
Солардың кейбіріне тоқталайық. Міне, «Жақсылық пен Жа­
мандық» деген ертегі. 
«Жақсылық пен Жамандық бір күні жолға шығады. Аң 
ата алмаған соң, Жамандықтың ұсынысымен Жақсылықтың 
атын сойып жейді. Біраз күннен соң аттың еті таусылып, 
Жамандықтың атын соятын кезек келеді. Жамандық атын со­
юдан жалтарып, түнде қашып кетеді.
Жақсылық айдалада басы ауған жаққа жүріп кетеді. Бірер 
күннен кейін иендегі бір үйге кезігеді. Әлгіде ешкім жоқ, іші 
толған неше түрлі тамақ. Бірақ Жақсылық тамаққа тиіспей, 
бір бұрышқа барып отырады.
Сол күні түнде үйдің иелері келеді. Дүниелерін тексеріп, 
ешкім келмепті деп, олар өзара сырласады. Дабырдан оянған 
Жақсылық олардың сөзін тыңдап, жата береді. Олардың 
біреуі: – Әлгі өрдегі патшаның ұлына мысықтың қаны ем бола­
тын болды, ертең біреуіміз бір құмырсқаның қанатын апарып 
берейік, сонда ол ала­күде (құда) жазылады, – дейді.
Жақсылық таң бозынан тұрып алып, тағы да беті ауған 
жағына кете береді. Келе жатса, алдынан бір шабарман шау­
ып келеді де, Жақсылыққа: «Патшаның ұлы науқас, «кім жаз­
са соған орнымды берем» деп жар салды. Соған дәрігер іздеп 
келемін. Еш ем болмады. Кім бірінші жолығады, соны алып 

[
283
]
кел», – деген бұйрық берді деп, Жақсылықты атына мінгізіп 
алып, патшаның үйіне алып келеді. 
Жақсылықтың есіне түндегілердің сөзі түседі де, баланы 
емдейді. Бала жазылып, Жақсылық сол жұртқа патша болады.
Жылдан жыл өтеді. Бір күні тақта отырған Жақсылыққа 
жадап­жүдеген Жамандық келеді. Жақсылық оны қонақ 
қылып, өзінің қалай патша болғанын айтып береді. Жамандық 
өзі патша болғысы келіп, Жақсылық айтқан үйге барады. 
Тамаққа тойып алып, ұйқыға кіріседі. Түнде үй иелері келеді, 
тамағын біреу жегенін біліп (еттерін өлшесе, кем шығыпты), 
үйді қарап жүріп, ұйықтап жатқан Жамандықтың басын кесіп 
алыпты».
«Жамандықтың өлімін естіген жұрт: Жолдасына қасқыр 
құрлы болмаған опасыздың сазайы сол!» – депті.
Бұл ғибарттық ертегі тоғыз эпизодтан (мотивтен) тұрады. 
Жанр заңына сәйкес ғибрат сөзбен аяқталған. Финалдан соңғы 
ғибрат сөз – халықтың Жамандыққа берген бағасы, үкімі. Бұл 
сюжетте екі әрекет ғажайып ертегіден алынған: а) Иен далада 
ас толы үйдің болуы, аш келген Жақсылықтың оны жемеуі; б) 
Патшаның тағына отыруы.
Келесі бір ертек «Үш ұры» деп аталады. Бұл ертегі – әйгілі 
үш өнерпаз туралы қиял­ғажайып ертегісінің ғибраттық­
тұрмыстық түрге айналған үлгісі. Егер дәстүрлі ертегіде үш 
өнерпаздың ерекше қасиеттері ізгілікті істерге жұмсалса, бұл 
ертекте Үлкен Көзді, Ұзын Қолды, Үлкен Басты кейіпкерлер 
өздерінің ғажайып мүмкіндіктерін ұрлыққа пайдаланады. Он 
мың жылқыны ұрлаған олар енді олжаны бөлісе алмай, та­
ласып, қып­қызыл төбелеске ұрынады да, ақыр аяғы Үлкен 
Мұрынды адамға тап болып, опат болады. Ертек «Өзіңнен зор 
шықса, екі көзің сонда шығады», – деген мәтелмен аяқталады. 
Мұнда да сентенция айтылып, адам өзін зор санамай, 
ешкімге қиянат жасамай, ізгілікті өмір сүруге тиіс, әйтпесе, 
түптің түбінде қор болады деген ой, нақыл беріледі.
Ендігі ғибраттық ертегінің аты – «Әділ төрелік». Сюжеті – 
үнді елінің «Панчатантра» жинағында кездеседі. Бұл сюжетті 
С. Сейфуллин «Көкшетау» поэмасында жырлаған. Онда 
тұтқынға түскен қалмақ қызы жұмбақтап айтқан үш оқиға ба­
яндалады.

[
284
]
Ал, мына ертегіде (мысал десе де болады) ол сюжет былайша 
әңгімеленеді.
«Алыстан келе жатқан жігітке жеті қарақшы кезігіп, оның 
бар тапқан­таянғанын тонап алады. Жігіт олардың соңынан 
жүріп, қаладағы үйін біліп алады. Содан жігіт қаланың 
бастығына шағым жасайды. Бірақ жеті қарақшы мойында­
майды. Қала бастығы жігітті қайтарып, қарақшыларды өзінің 
үйіне алып барады да, үстілеріне жаңа киім беріп, қонақ етіп, 
күтеді. Бір күні қала бастығы қарақшыларға мынадай әңгіме 
айтады.
Бір байдың қызы көрші бақшадағы гүлге қызығады, өзі 7 
жаста. Көршінің өзі қатарлы баласынан гүл сұрайды. Бала 
шарт қояды: «Бойжеткенде маған шықсаң, беремін», – дейді. 
Қыз «мақұл» деп, гүлді алыпты. 
Біраз жыл өтеді. Қыз бой жетеді, оның ата­анасы ұзату той­
ын жасайды. Қыз күйеу жігітке өзінің балалық шағында көрші 
балаға уәде бергенін айтып, басының бостандығын сұрайды. 
Күйеу жігіт рұқсат береді. 
Содан қыз түнделетіп келе жатып, 7 қарақшыға кезігеді. 
Олардың біреуі алмақшы болады. Қыз өзінің не себепті түн 
қатып бара жатқанын айтады. Жеті қарақшы: «Ондай уағдаңа 
бола түн қатып бара жатсаң, рұқсат», – депті де қызды қоя 
беріпті.
Бір белден аспай жатып, қыз бір топ көкжалға ұшырасады. 
Бөрілер қызды қамалап алып, жейтін болған соң, қыз өз 
жағдайын, уағдасын орындауға күйеу жігіттің, жеті қарақ­
шының уағданы орындауға жібергенін айтады. Мұны естіген 
көкжалдар: «Болды, аштан өлсек те, қоя берейік. Жас жан 
екен, уағдасына жетсін», – деп олар да қоя береді.
Содан соң қыз баяғы уәде берген бақшашының баласына 
барады. Ол: «Уәдеңе жеткеніңе рахмет! Мен сені қосағыңнан 
бұзып алып, не мұратқа жетемін», – деп уәделі қызына рұқсат 
етіпті.
Қыз үйіне қайтып келіп, ата­анасы той жасаған жігітке қо­
сылыпты. Осы әңгімесін бітірген қала бастығы жеті қарақшы­
ға: «Сонда осылардың қайсысы ер?» – деп сұрақ қояды. 
Қарақшылардың жауаптарын естіген соң оларды дарға асу­
ға бұйырады. Қарақшылар зар илеп, кешірім сұрайды».

[
285
]
Осы сияқты ақыл мен ойлылық туралы, әр нәрсенің мән­
мағынасын терең түсіну қажеттігі жайында әңгімелейтін 
ертегілер бір топ құрайды. Солардың екі­үшеуін талдап кө­
релік. Мысалы, сондай ертегінің бірі «Оқу түбін іздеген адам» 
деп аталады.
«Байдың жалғыз ұлы жасынан оқуға беріледі. Әкесі үйлен­
діреді. Сәбиі екі жасқа толғанда, байдың баласы «Оқудың түбі 
болады, мен сол оқудың түбіне жетемін», – деп әйелі мен екі 
жастағы ұлына қош айтып, шетелге оқу іздеп кетеді. 
Көп жыл өтеді. Жігіт оқудың түбіне жете алмай, елге қай­
тады. Жолда бір кемпір мен шалдың үйіне қонады. Әңгіме 
үстінде жігіт оқудың түбіне жете алмай бара жатқанын айта­
ды. Шал балаға қарап, бұрынғылар «кәрің қайда болса, хатың 
сонда» деген. Мен де бір табылмайтын нәрсе ме – десем, таба 
алмай жүргенің оқудың түбі ме? Анық табылмайтын жоқ мен­
де», – деп шал өзінің перзентсіз екенін айтады да, сен бізге бір 
жылға бала бол деп ұсыныс жасайды.
Бала келіседі. Бір жыл бойы кемпір­шалдың шаруасын 
атқарады. Бірақ шал үндемейді. Бала іштей ренжіп, бір жыл 
өткен соң қайтады. Оның ренжігенін сезген шал артынан қуып 
барып, былай дейді: 
– Балам, сені сынап көріп едім, өзің айтқандай, оқудың түбіне 
жете алмаған екенсің!... Оқу расымен көп, бірақ оқығанды 
істетпесе (пайдаланбаса – С.Қ.), оқыған оқу түпсіз шелекке 
құйған сұйық нәрсе секілді ағып кетеді. Ел кезіп, таба алмай 
жүрген оқуыңның түбі мынау: сен қонақ болып, үйге қонған 
күні, кәрің қайда болса, хатың сонда деген едім. Сол сияқты 
қариялардың көрген­білгендері – сен оқитын оқуыңның бірі 
еді. Қариялардың мақалдары мен мәтелдерін ерінбей үйреніп, 
одан ғибрат алсаң, оқудың түбіне жетесің. Мен саған бұрынғы 
өткендердің мақалынан бір­екі ауыз айтып берейін, ұмытпай, 
есіңе алып жүр. «Жәбір бол, тым жәбірлеп те қалма, орта 
мінезді болуды еске ал, және, «сабыр түбі – сары алтын» деген, 
сабырлы бол. Бір қолың төбелесте болса, бір қолың арашада 
болсын. Оң қолың ұруға айналғанда, сол қолың оң қолыңды 
ұстауға илансын» – деп қош айтысып, айырылысады.
Бала ай жүріп, күзеуде отырған аулына кешке жақын 
ке ліп жетеді. Үйінде келіншегімен шай ішіп отырған жі­

[
286
]
гітті көреді. Ыза болған ол төсекте жатқан жігітті өлтіруге 
ыңғайланады. Сол шақта есіне шалдың айтқан «сабыр түбі – 
сары алтын» деген сөзі түсіп, сол қолымен қанжар ұстап тұрған 
оң қолын ұстай алады да, сабасына түсіп, келіншегінен жігіттің
жөнін сұрайды. Сөйтсе, ол – өзінің екі жаста қалған ұлы екен.
Шалдың бір жолмен оқудың түбін тауып берем деген сөзі 
дұрыс екеніне көзі жетіп, шалды инаттағанына тәуба етеді 
жігіт».
Бұл ертегінің сюжеті ел арасына кең тараған, ол көбінесе 
«Үш ауыз сөз» деген атаумен белгілі. Ертегі таза ғибраттық. 
Ал, осы ертегінің сюжеттік негізіне тереңдеп қарасақ, ондағы 
көне заманғы қиял­ғажайып ертегілердегі нанымдарға байла­
нысты туған жайттардың кейінгі замандарда қайта қаралып, 
жаңа қоғамдық жағдайларға сәйкес өзгертілгенін аңғаруға 
болады. Мәселен, жігіттің оқудың түбін іздеп, ұзақ уақыт 
үйде болмауы мен үйіне қайтып келгенде ұлын танымауы – 
алғашқы қауымдағы «кувада» салтын еске түсіреді. Сондай­
ақ жігіттің қайтып келе жатып, иен далада бір үйге тап бо­
луы, онда перзентсіз кемпір­шалдың болуы ескі ертегілердегі, 
көне эпостардағы баласыз екі кәрінің перзент іздеп, тентіреп 
жүргенде бір бұтаның, немесе бір мазардың қасында түнеуі
мен түсінде ақ сақалды, ақ шалмалы қарттың оларға аян 
беруі секілді мотивтерге саяды. Ал, шалдың жігітке айтқан 
ақылдары – қазақ өмірінде әдеткі іс және бұл дәстүр әлі күнге 
дейін өмір сүріп келе жатқаны да аян.
Тағы бір ертекке тоқталайық. Ол «Көлдегі алтын» деп ата­
лады.
«Патша жарлық қылады: әйел демей, ер демей, 60­қа тол­
ғандарды «бұл енді еңбек көрсете алмайды, бекер тамаққа 
ортақ етпеу керек, олардың өмірі бітті, оларды өлтіру керек», – 
дейді.
Баласы әкесін патшаның бұйрығымен тауға апарады, бірақ 
қимай, үйге әкеліп, патшадан жасырып, үш­төрт жыл бағады. 
Патша саяхаттап жүріп, көлден ат басындай алтынды кө­
реді. Ешкім ала алмайды. Патша ашуланып: «Алтынды алып 
бермесеңдер, бәріңді қырамын», – дейді.
Бала әкесіне келіп, «халықтың күйзеліп жатқанын айта­
ды. Әкесі ақыл береді: «Төрт қазық қақ, су бойына, алтын 

[
287
]
көрін ген жерге, қай қазық жағында екенін алтынның сөйтіп 
білесің», – дейді.
Бала әкесінің айтқанын бұлжытпай істейді. Әкесі айтады: 
«Олай болса, алтын көлде емес. Көлдің күнбатысындағы тауда, 
көлге төніп тұратын бір шыңырау құстың ұясы бар, алтын сол 
ұяда. Көлдегі ұстай алмай жүргендерің соның сағымы. Алтын­
ды сол ұядан табасың». Бала барып, таудағы ұядан ат басындай 
алтынды үйіне алып келеді.
Көлдегі алтынның жоқ екенін көріп, патша алған кісіні 
табыңдар деп жарлық шашады. Баланы табады. Бала: «Мен 
көлден алтын алмадым, тау басындағы шыңырау құстың 
ұясынан алдым», – дейді. Патша сенбейді. Бала үйіндегі әке­
сіне айтады. Әкесі: «Шыныңды айт», – дейді. Бала әкесінен 
үйренгенін айтады. 
Патша баланы ертіп, алтын ұяға барады. «Ұяның ма ңын­
дағы таудың бәрі алтын екен, мұны көрген патша санын бір 
соғып, еткен ісіне қатты өкініпті. Сол күннен бастап алпыс 
жасқа толған кәрілерді өлтіруін қойып, дайым олардан ақыл 
сұрайтын болған екен. 
Бұл мәтінде мынадай жағдай байқалады. 1) Таудың бәрі 
алтын болса, ол да суда көрінуге тиіс қой. Логика жоқ. Бұл 
ертегішіге маңызды емес, өйткені фольклор ондай детальға 
көңіл бөлмейді. 2) Патша басында қатал, кейін жұмсарады. 
Бұл – қиял. Арман. Бірақ патшаның райынан қайтуы – істеген 
ісіне өкінуінің нәтижесі ме? Адамдарды өлтіруді қойғаны – сол 
өкініштің нәтижесі. Өкініштің өзі үлкен шешімге әкеледі: 60­
қа келгенді тірі қалдырып, ақылдасып отыруы. 
Жалпы, бұл сюжет әр түрлі жанрда көрінеді. Мұндағы 
60­жасқа келгенді өлтіру мотиві – алғашқы қауымда болған 
салт. Ал, осы салттың не себептен жойылғаны әр жанр шығар­
маларында әр түрлі түсіндіріледі. Бірақ көбісінде патша өзінің 
қатыгез болғанын мойындайды. Ал, мұнда патшаның өте 
қатал жарлық шығарғанына өкінуі мен қаталдығын түсінуі – 
бұл ертегінің ерекшелігі және бұрынғы сюжетке кейінгі дәуір 
түсінігінің әсері.
Экспедиция материалдарының ішінде бір топ сықақ (сатира­
лық) ертегі бар. Солардың біреуі – «Сәуегей шал».

[
288
]
«Бұрында Сабыр деген шал өтіпті. Өзінде бала болмайды. 
Мал дегенде жиырмаға таяу ешкі­лағы болыпты...» – деп ба­
сталады ертегі. Сюжеті былай: Шал өте жалқау бопты. Сыртқа 
да шықпайды екен. Ешкіні кемпір бағады. Шал күні­түні ет­
петтеп, бақаша тарбайып жатқаннан басқа түк бітірмейді. Ел 
оны «Бақа шал» деп атапты. 
Кемпір шалды далаға шығару үшін бір лақты сояды. Оның 
етін шылбырлап тіледі, оны ішегімен орайды. Сөйтіп жөргем 
жасайды. Оны [үйдің] белдеуін айналдырып қыстырып қояды 
да, шалын далаға шығарады. Көзі күн нұрына қарығып, шал 
соқыр боп қалады. Шал құламас үшін белдеуден ұстай алады. 
Қолына жылбыраған бірдеңе ілігеді. Оны үйге алып келеді. – Міне, 
«жүрген аяққа жөргем ілігеді» деген», – деп, кемпір жөргемді 
асып береді. Дәндеп алған шал үйді күніне бір­екі айналып 
шығатын бопты. Сөйтіп, кемпір бірте­бірте шалды алысқа да, 
түнде де жүруге үйретіпті. 
Бір күні шал түнде далаға ұзаңқырап шығып, аяқ астынан 
тұман түсіп, адасып кетіпті. Адасқан шал бір ауылға келеді. 
Қараса, қорада бірнеше адам байлаулы тұр. «Бұл не сұмдық!» – деп, 
шал сұраса, біреуі «Байдың төсегінің бас жағынан бір қанша 
ділдасы жоғалды. Соған күдікті адамдарды түгел шақырып, 
сұрақ қылып жатыр», – дегенше екі жігіт кеп, әлгі шалды 
дедектетіп байға алып келеді:
– Ей, өлімтік қақбас, кімсің, қайдан жүрсің? – деп зір кіл­
дейді. Шал қорқып: «Ел аралап жүрген сәуегей едім», – дейді. 
Бай енді: «Сәуегей болсаң, көрейін. Ділдамды кім алды, тап! 
Таппасаң, өзіңді ұры деп, басыңды алам!» – дейді.
Зәресі ұшқан шал: «Маған оңаша бір үй бергіз, сонда жатып 
табамын!» – дейді...
Шал өзіне­өзі: «Өлдің­ау сорлы, әй, боқшылық дүние, отқа 
да, суға да салдың ғой! Қайтейін, рақымсыз бай өлтірмей қоя 
ма? Не амал бар бұған?» – дейді. Сол кезде сырттан: «Тақсыр 
әулие, құлдығым бар, бір амалын өзің тап! Алған мен едім, 
міне, ділдасы, түп­түгел», – деп жабықтан әкеліп қолына са­
лады. Қуанып кеткен шал: – Болды, болды. Саған да, маған да 
өлім жоқ, кете бер, – дейді... Шал сый­құрмет көреді. 
Байдың түйесі мен бір қара бурасы жоғалады. Шал тағы да 
оңаша үйде. Түнде қашады. Қамысқа тығылып, қара суға түсіп 

[
289
]
кетеді. Жанталасып, судан шыға бере, қолына бір шуда ілінеді. 
Түйе батпаққа батып қалыпты. Бураны көріп, киімін кепті­
ріп, қайтадан орнына келіп жатады. Таңертең байға бураның 
жатқан жерін айтады. Бай адамдары бураны тауып әкеледі. 
Шал тағы құрметте. Қайтпақ болады.
Бай үшінші рет сынағысы келіп, шоршып жүрген бақаны 
тақиясымен жаба қоймақ болып, екі рет әуре болады да, 
үшінші ретінде әрең дегенде тақиямен жабады. «Әулие» шалды 
шақырып, «Әулием, ренжімей тапшы. Осы тақияның астын­
да не бар?», – дейді. Зәресі ұшқан шал Құдайға жалбарынып, 
өзі туралы ойлап: «Е, Құдай, біріншіде сақтадың, екіншіде 
сақтадың. Үшіншіге келгенде «Бақа өлмегенде кім өледі?» – 
деп өзін айтса, бай тақиясын жұлып алып, «Қасиетіңнен айна­
лайын, тақсыр, әулиенің әулиесі, сәуегейдің сәуегейі екенсің. 
Рас, бақа еді тақиямның астындағы. Разылық батаңды бер!» – 
деп, шалды бастан­аяқ киіндіріп, астына ат беріп, жолға са­
лыпты. 
Шал да осы бәледен аман құтылғанына қуанып, екінші мұн­
дай іске жоламайын деп, үйіне қайтыпты».
Бұл ертегі Қазақстанда кең тараған «Бақа» атты ертегінің 
варианты, тек ертектердің атаулары өзгеше. Бәріне ортақ 
жайттар мыналар: а) кедей адамды елдер мазақ етіп, көріпкел 
дейді; ә) оны қасындағылардың айтуымен бай (кейде би, сауда­
гер, хан) жоғалған затын (кейде малын) тап деп қинайды; б) ол 
амалсыздан көнеді; в) айдалаға жеке үй тігіледі; г) кедей түнде 
қашады (кейде қашпақ болады); ғ) жоғалған алтын (мата, мал) 
кездейсоқ табылады (бірде ұрының өзі келеді, бірде ол ұрының 
үстінен түседі, бірде қашып жүріп, батпаққа батып қалған 
нарға тап болады); д) бай екі рет ұстай алмай, үшінші ретінде 
ұстап өлтірген жәндіктің (шегірткенің, бақаның) жағдайын 
кедейге табуды бұйырады; е) кедей өзінің екі рет ажалдан 
құтылғанын, үшінші ретте өлетін болған жағдайын айтады; ж) 
бай кедейді «нағыз көріпкел» екен деп, көп сыйлықпен үйіне 
жіберіпті. 
Ертегінің мазмұны мен айтар ойы – қарапайым адамның 
тағдырымен ойнайтын, оны ойыншық көретін өзімшіл, өркө­
кірек кісілердің өрескел істері мен жағымсыз қылықтарын 
19­278

[
290
]
әшкере етіп, сықақ қылу. Сонымен қатар мұнда қорғансыз 
адамды көтермелеп көрсету арқылы ертегі жанрының бұқа­
рашылдық сипаты көрініс береді. Өзі кедей, өзі әлсіз адамның 
амалсыздан «көріпкел» болуы қатыгездіктіктің, қоғамдағы 
әлеуметтік әділетсіздіктің және соның салдарынан етек алған 
қарапайым адамның мүшкіл халде болатынының жарқын ай­
насы іспетті. Жалпы, бұл ертегі – «күліп отырып жылайтын» 
шығарманың үлгісі.
Біз қараған экспедиция материалдарының арасында қиял­
ғажайып ертегілер де баршылық. Енді соның екі­үш мәтінін 
талдап көрелік.
«Нанбатыр» ертегісі. «Бұл ертек бірнеше сюжеттен тұ­
рады. Жанрлық сипаты жағынан да біркелкі емес. Қиял­
ғажайып ертегі мен батырлық ертегіге тән мотивтер арала­
сып кеткен, тіпті кей тұстарда тұрмыстық­хикаялық жайт­
тар да кездеседі. 
Ертегінің басталуы классикалық ертегілердей перзентсіз 
ата­ана мен кейіпкердің ғажайып (ғайыптан) тууы мотивтері, 
бірақ олар ешбір көркемдіксіз, жай әңгіме сияқты бандалады:
«Сонау бір атам заманда Тобықбай деген бір мерген болып­
ты. Тобықбайдың әйелі өмірі бала көтермепті. Өзі момын, адал 
адам екен. Мұның баласының жоқ болғанына барлық ел ая­
ныш етеді екен де, өзін жақсы көреді екен. Баланың зары өткен 
Тобықбай күндердің бірінде әйеліне:
– Мен үш айлық сапарға ауға (аңға – С.Қ.) шығамын. Қайтып 
келгенімше бала тапсаң таптың, таппасаң, сені қоя беріп, басқа 
әйел алам. Бала болғанда, ұл бала тауып бер, – депті де, сапарға 
кетіпті».
Келтірілген үзіндіден перзентсіз ата­ана туралы мотив 
қысқа әрі қарабайыр айтылатынын көреміз. Сонымен бірге 
бұл мысалда алғашқы қауымдағы тағы бір салттың көлеңкесі 
бар. Ол – баланың әкесі үйде жоқта тууы. Айтылған салт «ку­
вада» деп аталған, ол матриархат заманында болған. Ең ескі
салт бойынша әйелі толғата бастаған уақытта, күйеуі үйшіктің 
үстінде, я болмаса басқа жақын жерде әйелі толғатқан шақта 
әйелінің іс­қимылын қайталайтын болған, сөйтіп әйелінің тез 
әрі жеңіл босануына әсер етеді деп есептелген. Матриархат

[
291
]
ыдырау кезінде бұл салт өзгеріске түседі. Енді күйеуі босана­
тын әйелден аулақ жүретін болған 
1
. 
Осы салттың өзіндік көрінісі ертегіде кейінгі заманның ұғы­
мына сәйкес өзгертіліп берілген. Мұнда болашақ баланың әкесі 
әйелінен ұл тауып беруін талап етеді де, өзі ұзақ сапарға атта­
нады. Бұл жағдай ежелгі себептің кейінгі дәуірдің түсінігіне 
сай өзгергенін аңдатады. Бұрын күйеуінің үйден кету себебі әр 
басқа болып келетін: ол алыста шайқаста, яки сапарда болады, 
баланың іңгалағанын естігенде қуаныштан өліп қалармын деп 
қауіптенеді, т.т. және күйеуі кетерінде әйеліне «ұл тауып бер» 
деген талап қоймайды. 
Ал, енді болашақ батырдың дүниеге келуі мотивіне көңіл 
бөлейік. Ертегіде былай делінеді:
«Ерінің жарлығын қалай орындауды таба алмаған әйел 
қатты қысылады. Зарланып жылайды. Бір күні нан пісіру 
үшін илеген ұннан бір баланың бейнесін жасайды да, сырттағы 
жерошаққа от жағуға шығады. Отын тамыза алмай, үрлеп 
жатқанда:
– Балаң жылап қалды, балаң жылап қалды, – деген дау­
ыс естіліпті оған. Артына жалт бұрылып қараса, киіз үйдің 
күлдіреуішінде бір кішкентай құс отырғанын көреді. Әлгі 
«балаң жылап қалды» деп отырған сол «бақыт құсы» екен. 
Мұның не сұмдық екеніне көзі жетпеген әйел жүгіріп 
үйге кіреді. Үйіне келсе, әлгі бала ғып жасап кеткен наны 
жоқ, оның орнында аппақ сазандай бір ұл екі өкшесімен жер 
тепкілеп, жылап отырады. Әлгі нан балаға айналып кетіпті. 
Әйел: «Құдайдың бергені, бақыт құсым менің», – деп баланы 
бас салады. Сол кезде әйелдің өмірі тамшы тамбаған омырауы­
нан сүт сорғалап қоя береді.
Міне, ежелгі классикалық ертегілер мен жырларда кез­
десетін «ғажайып (ғайыптан) туу» мотиві. Ол басқа сипатта 
көрінеді. Ескі фольклорда кейіпкердің ғажайып тууы алуан 
түрлі керемет кейіпкерлер мен әулие­әмбиелердің араласуы­
мен жүзеге асса, мұнда адамның қолдан жасаған дүниесі өз­
өзінен бала болады. Рас, «бақыт құсы» сияқты кереметтің де 
көмегі болған сияқты, бірақ қамырдан жасалған бейнеге кім 
жан салды, ол неге жылады, «бақыт құсы» қайдан келді, де­
ген сауалдар ертегіде ашылмайды. Осыған қарағанда, ертегі 

[
292
]
сюжетінен бірер эпизодтар түсіп қалған тәрізді. Бұлай болуы 
түсінікті, себебі ертегі кеш жазылып алынған әрі ертегі айту 
дәстүрі бұзыла бастаған болу керек. Соған қарамастан «бақыт 
құсының» сөйлеуі мен әйелдің омырауынан сәби ембей жатып­
ақ сүт сорғалауы – бұл ертегіде ежелгі мифологиялық ұғым 
түсініктер болғанын аңғартады. Егде тартқан, жасы 70­80­нен, 
тіпті, алтайлықтар фольклорында 120­130­дан асқан жұбайлар 
бала туып жататыны – фольклор үшін әдеткі үрдіс.
Әңгіме болып отырған ертегінің бертінгі заманның ыңғайы­
на қарай өзгергені мынадан да байқалады. Межелі үш айдан 
кейін Тобықбай аңшы үйіне оралып, баланы көргенде, әйелінің 
сөзіне сенбей, «үш айдың ішінде сен қалай бала таба қоясың? 
Сен біреуден сұрап, немесе сатып, әйтпесе ұрлап алдың», – деп 
кінә тағып, қыспаққа алады. Әрі­беріден соң бала мен әйелді 
сынақтан өткізеді. Ал, сынағы дәстүрлі фольклордағыдай: 
бірнеше адамның ішінен бөтен киіммен алма ұсынған ана­
сын бала бас салады. Міне, осыдан кейін ғана Тобықбай райы­
нан қайтып, баланы бас салып, бетінен сүйіп алады. Оны «өз 
балам» деп, жақсы көреді. Оған бесік той жасап, елді жиып, 
«Нанберген» деп ат қояды.
Ертегі жанрының заңы бойынша Нанберген де жедел өсіп, 
ержетеді. Арада күн өтеді, ай өтеді, жыл өтеді. Бала алып­
тай болып ержетеді. Нанберген он жастан асқанда қайратты, 
қайырымдылығымен атақты мергендігімен ел көзіне түседі» 
– дейді ертегі. Осыдан әрі қарай Нанберген нағыз ертегінің 
батыры кейпінде көрінеді. Мұнда оның басынан кешкендері 
бірнеше сюжетті қамтиды. Әдеттегідей Нанбатыр үйден алыс 
жолға шығады. Оның себебі: «Сұрқанды» деген тауда тұратын 
Темірбатыр, Субатыр атты екі мергенге жолығып, күш 
сынасқысы келеді, өйткені олар «алысқанын алмай, көздегенін 
жықпай қоймайды екен». Нанбатырдың хикаялары енді баста­
лады. Әр хикая – бір сюжет.
1. Нанберген «алты ай, алты күн жол жүріп, іздеп шыққан 
батырларын тауып, олармен достасып кетеді. Оның есімін 
«Нанбатыр» деп атайды. Үшеуі Шұрқанды (Сұрқанды) тауын­
да аң аулап, күн көреді, қарағайдан іргесі жетпіс қанат, есігі 
жеті қанат үй салып алады». Бір күні Нанбатыр мен Темірбатыр 
аңға кетіп, тамақ пісіруге Субатыр қалады. 

[
293
]
Бұл мотив­сюжет алғашқы қауым кезіндегі «еркектердің 
құпия одағы» («тайный мужской союз» дом) деген салтты еске 
түсіреді. Алып Нанбергеннің айдаладағы екі батырды іздеп, 
оларға қосылып, өмір сүруі тегін емес. Ол неге екі мергенді 
іздейді. Әдетте, кейіпкер өз үйінен алыстағы бір қызды не­
месе қалыңдығын табу үшін ұзақ сапарға шығады. Ал, Нан­
батыр құла дүздегі, таудағы екі батырды іздеп шығады. Де­
мек, ол кәмелеттік жасқа жетіп, азамат болу үшін баяғы 
дәстүрдің ізімен алыстағы ерлердің құпия одағына (үйіне) 
барып, алуан түрлі кәмелеттік сынақтардан өтуге тиіс, сөйтіп 
өзінің азамат болғанын дәлелдеуі керек, өзін танытып, тайпа­
рудың мүшесі болуға лайық дәрежеге жеткенін көрсетіп, 
үйленуге, ру­тайпаның құпия шежіресін білуге хақылы екенін 
айғақтауға тиіс. Мұндай салт алғашқы қауым тұсында бозба­
ланы «кәмелеттік сынақтан» («обряд инициации») өткізу деп 
аталған. Осы сынақтан өткеннен кейін ол есейді, мүлде басқа 
адам болды деп танылып, оған жаңа есім берілген. Ертектегі 
Нанбергеннің «Нанбатыр» деп аталуының себебі – осы. Оның 
фольклордағы көрінісін кезінде Дж. Фрэзер, В. Пропп сияқты 
атақты ғалымдар зерттеген болатын 
2
. Әлбетте, ертекте бұл 
салт дәл сол күйінде көрсетілмейді. Біздің ертекте де ол кейінгі 
өмір салтына байланысты трансформацияға ұшыраған. Нанба­
тыр елге аты жайылған екі аңшы­мергенмен күш сынасу үшін 
сапар шегеді (Жалпы, аңшы­мерген бейнесі – ең көне образ 
екені дәлелденген 
3
). Бұл жерде ертегі жанрының поэтикасы да 
сюжетке әсер еткенін айту қажет. Мәселен, Нанбергеннің екі 
мергенді іздегендегі мерзім «алты ай, алты күн» болады. Ал үш 
мергеннің салып алған үйінің «іргесі жетпіс қанат, есігі жеті 
қанат» екен. Мұндай үлкен үй сол «еркектердің құпия үйіне» 
сәйкес келеді. 
2. Ендігі оқиғалар әйгілі «бойы бір қарыс, сақалы қырық 
қарыс» сюжетіне құрылған, ал сюжеттің өрілуі біршама 
өзіндікке ие және бірнеше оқиға тізбегінен тұрады. Атап айтар 
болсақ, мәселен, бойы бір қарыс шал үш рет келіп, үш батырға 
өзінің ғаламат күштің иесі екенін көрсетеді; тек қана Нанба­
тырдан жеңіледі. Оның үш келуі – үш оқиға болып, біркелкі 
суреттеледі. Міне, бірінші келуі: «Субатыр тайқазанымен етті 
былқытып асып отырғанда, сырттан біреу келіп:

[
294
]
– Ей, есігіңді аш! – деп айқай салыпты. Әлгі дауыс жол­
дастарының дауысына ұқсамайды және олардың келетін уа­
қыты болмағандықтан есікті ашпайды. Сырттағы адам тағы 
да айқай салады. Ашпайды. Бір уақытта салдыр етіп, жеті 
қанат есік жерге түсіпті. Субатыр жалт қараса, бойы бір қарыс, 
сақалы жеті кез аппақ қудай шал кіріп келеді». Ал, енді шал­
дың не істейтінін көрейік:
«Әлгі шал келісімен­ақ Субатырдан қазандағы етті сұрапты. 
Субатыр «бермеймін» депті. Шал мырс етіп бір күліпті де, Су­
батырды бір аяғымен желкесінен басып тұрыпты да, етті сүйек­
саяғымен сыпырып­сиырып жеп алып, жүре беріпті».
Міне, шал – зорлықшы, әй­шәйі жоқ, үйге баса­көктеп 
кіріп, бүкіл етті жеп, кете барады, ал Субатыр еш қауқар жа­
сай алмайды, шалдың бір аяғына да шамасы келмейді. Осы 
жерде мынадай сұрақтар туады: бұл шал кім, қайдан келді, 
неге өктем сөйлейді, ойына келгенін істейді, неге Субатыр ша­
расыз?
Бұл сауалдарға шалдың басқа іс­әрекеттерін көрген соң жа­
уап іздеуге болатын секілді. Фольклорлық дәстүр бойынша 
шал үш рет келеді. Міне, екінші келуі. 
«Ертеңінде үйде Темірбай қалыпты да, ана екеуі аңға шы­
ғыпты. Есікті түнімен қайта жасап, бұрынғысынан да берік 
етіп қойыпты...»
«...Түс ауған мезгілде «есік аш» деп бақырды шал. Темір­
батыр есікті ашпайды. Ашуланған шал есікті бір­ақ теуіп, 
кіріп келеді. Оның түрін көрген Темірбатыр күліп жібереді. 
Ол Темірбатырдан «етті бер» деп ым қақты. Темірбатыр еттің 
сылынып қалған сүйектерін береді. Шал оны жеп алып, тағы 
сұрайды. Темірбатыр шалға ет бермейтінін айтады да, «үйден 
шық, әйтпесе басыңды аламын», – депті шалға кіжініп. Шал 
«бермесең, тартып жеймін, – деп, Темірбайды бас салыпты. 
Екеуі жат та алысыпты. Ақыры шал Темірбайды алып ұрып, 
бір аяғымен желкесінен басып тұрып, тайқазандағы етті сыпы­
рып­сиырып жеп кете беріпті».
Байқасақ, шал екі ретте де «есікті аш» деп бұйырады, жеті 
қанат есікті бір­ақ теуіп ашады, екі батырдың әрқайсысын 
желкесінен басып тұрады, бүкіл етті сыпырып­сиырып түк 

[
295
]
қалдырмай жеп кетеді. Ал, үшінші ретте келгенде не істер 
екен, соны аңдайық.
«Дәнігіп алған шал дәл мезгілінде тағы жетіпті. Әдетінше 
«есікті аш» деп бақырыпты. Нанбатыр жеті қанат есікті тү­
гелдей ашып беріпті. Шал үн­түн жоқ, үйге кіріпті де, ет 
сұрапты. Нанбатыр бір жапырақ ет алып беріпті. Шал оны 
қылғып жіберіп және сұрапты. Нанбатыр оған және бір еті 
сылынған қабырға беріпті. Оны да жеп алып, тағы да сұра­
ғанда Нанбатыр шап беріп, шалдың сақалынан ұстай алып, 
«үйден шық», – деп ақырыпты. Шал ашуланып, алыса тү­
сіпті. Ақырында Нанбатыр шалды алып ұрып, сақалынан 
сүйреп, үйдің артындағы бір дәу бәйтерекке сақалынан байлап 
қойыпты».
Көріп отырғанымыз: шалдың үшінші келуі мен оқиғасы 
бұрынғы екеуінен өзгеше. Ең маңыздысы – Нанбатыр мен 
шалдың айқасы және Нанбатырдың жеңуі. Кереметі сонда – 
Нанбатырдың жеңуі қандай тәсілмен жүзеге асуы: шалдың 
сақалынан ұстауы. Гәп сақалда екен. Неге? Ертедегі алғашқы 
қауым нанымдары бойынша адам денесіндегі түкке, сақал­
мұртқа, шашқа мән берілген, оларда магиялық күш бар деп 
есептелген. Мұндай түсінік қазақта да бертінге дейін болған. 
Батыл адамды қазақ «жүрегінің түгі бар» деген, ертегілерде 
«алтын айдарлы жігіт», «алтын шашты қыз» суреттеледі, 
егер олар шашының абайсызда бір талын жоғалтып алса, 
небір қиындыққа тап болады. Біраз тыйымдар да осы шашқа 
байланысты болып келеді: шашты түнде жумау, тараған 
шаштың қалдықтарын жерге тастамау, т.т. «Аламан мен Жо­
ламан ертегісі» мен «Құламерген мен Жоямерген» эпосында 
Қарашаш сұлу бір тал шашын суға жіберіп алғандықтан неше 
түрлі оқиғаға ұшырайтыны белгілі. Осы айтылғандардың 
барлығы халық нанымында шаш, сақал, құстың қауырсыны 
сияқты түкті нәрселер тылсым қасиетке ие, олардың магиялық 
күші адамды пәле­жаладан, зияндықтан, қайғы­қасіреттен 
сақтайтынына сенгенін көрсетеді. Демек, талдап отырған 
ертектегі Нанбатырдың бойы бір қарыс болса да, ғаламат күшті 
шалды жеңгені батырдың күштілігінің арқасында ғана емес, 
шалдың сиқырлы сақалын қолға түсіруіне байланысты. Осы 
сақалымен ол шалды бәйтерекке байлап қояды. Бірақ шал 

[
296
]
бәйтеректі түбімен жұлып алып, қашып кетеді. Үш батыр шал­
ды іздеп жолға шығады. Міне, осыдан ары қарай жаңа үшінші 
сюжет басталады.
«Үш батыр үш ай, үш күн дегенде әлгі шалдың жердің асты­
на түскенін көріп, Нанбатыр жердің астына түседі. Жердің 
астында келіскен бір күмбез көреді. Күмбездің іші толған бойы 
бір қарыс, сақалы жеті қарыс адамдар. Олар түгел Нанбатырға 
жабылады, батыр бәрін қырып салады». 
Ендігі әңгіме Нанбатырдың жер астында басынан кешкендері 
туралы:
а) күмбездің ішінде бойы бір қарыстар қамап қойған адам­
дарды құтқарады (оларды біртіндеп жеп отырған); 
ә) тағы бір есікті ашады. Онда «ай мен күндей толықсыған 
ажап (ғажап) бір сұлу қыз» отырады. Қасында бәйтеректі су­
ырып қашқан шал қисайып жатыр. Ол дереу Нанбатырға 
ұмтылады, батыр басын қылышпен қағып жібереді. Қыз осын­
да бір жыл отырғанын айтады. Жігіт оған ғашық болады, қыз 
да ұнатып, екеуі жер бетіне шыққан соң, ата­анасының бата­
сын алып, үйленуге келіседі.;
б) Нанбатыр беліндегі арқанды қыздың беліне байлап, 
үстінде тұрған екі досына «тарт» деп айқайлайды. Екі досы 
қызды шығарып алады да, Нанбатырды жер астында қалды­
рады (арқанды қиып жібереді);
в) бар салмағымен құлап, бір күн, бір түн дегенде есін жи­
яды. Оған әлгі өзі босатқан адамдар тап болады. Олардың 
арасындағы бір қарт оташы Нанбатырдың сынған сүйектерін 
қалпына келтіріп, үш айда батырды қаз­қалпына келтіреді;
г) бәрі жабылып, басқыш жасап, бір ай, он күн дегенде жер 
бетіне шығады, адамдарды елдеріне жібереді де, өзі кек алу 
үшін достарын іздеп жолға шығады. Достары Шұрқанды тауы­
нан баяғыда көшіп кеткен, оларды мұннан таба алмайды. Жыл 
жарым уақыт өтеді. Нанбатыр Темірбатыр мен Субатырдың 
қойшысына жолығып, олардың мән­жайын біліп, қойшы 
көрсеткен жолмен тал түсте олардың үйіне келеді. Екеуінің 
қызды ортаға алып, шай ішіп отырған жерінде қылышпен ба­
сын қағып тастайды. Қыз екеуі көріседі, ата­анасына келіп, 
тойларын жасайды. Екеуі де ата­аналарын бір жерге жиып, 
адал еңбектерімен оларды асырап, бақытты тұрмыс кешіпті. 

[
297
]
Темірбатыр мен Субатырдың елден тартып алған малын 
түгелдей иелеріне қайтарып береді. 
Сонымен «Нанбатыр» ертегісін талдау барысында анық­
талған жайттарға тоқталайық. Біріншіден, бұл ертегіде бірнеше 
сюжет топтастырылған. Контаминацияға түскен сюжеттердің 
өздері әр жанрға тән, бірақ соған қарамастан ертегі тұтастай 
алғанда батырлық ертегі түрінде баяндалған. Мұнда батырлық 
ертегінің басты белгілері бой көрсетеді:
а) кейіпкер өте белсенді, өзіне ғана сенеді және барлық қиын­
дықты жалғыз өзі жеңеді, яғни оның ғажайып көмекшілері 
жоқ; 
ә) батыр жер бетіндегі қаскөйлерді жояды, бұл жолғы қас­
көй – адам жегіш бойы бір қарыс, сақалы жеті қарыс шал­
дар. Олар әдеттегі айдаһарды, жеті басты жалмауызды, т.б. 
зұлымдарды алмастырған;
б) батыр жер астына түсіп, ондағы жауыздарды құртып, 
тұтқынға түскен адамдарды азат етеді; 
в) жер үстіне шыққанда да, оған көмек беретін Самұрық, 
яки Алып Қарақұс жоқ. Екіншіден, бұл ерегіде ежелгі заман­
ның көне салттары мен нанымдары фольклор поэтикасына 
сәйкес көрініс береді. Үшіншіден, ертегі мәтінінде бертін­
гі дәуірлердің әсері байқалады. Мысал ретінде кейбір іс­әре­
кеттердің тәптіштеп баяндалуы, оқиғалардың мезгілі, мекені 
нақтыланып айтылуы, қазақ тұрмысы элементтерінің дәлме­
дәл көрсетілуі және мәтін стиліндегі әдебиленген сөздер мен 
тіркестердің жүруін айтуға болады. 
Тағы бір қиял­ғажайып ертегісінің атауы – «Қасиетті күшік 
күйеу». «Бұрын да бұрын бір орманды тауда кемпір мен шал 
болыпты. Шал қақпан құрып, аңшылықпен жан бағады», – деп 
ертегі кәдуілгі өмірдегі тіршілікті суреттеуден басталады, тек 
оқиға «бұрын да бұрын болған» деп айтылады да, шығармаға 
ертегілік сипат беріледі. Әрі қарайғы баяндау түгелімен қиял­
ғажайып мазмұнда болып, шығарманың жанрын айғақтайды. 
Мәтін бірнеше оқиғадан тұрады. 
1. Шалдың қақпанына иттің күшігі түседі. Шал ұрып 
өлтірейін десе, күшік адамша сөйлеп: «Ататай, мені өлтіре 
көрмеңіз, мені үйіңізге апарып, бағып, бала етіп алыңыз!» – 

[
298
]
деп жалынады. Күшіктің адамша сөйлегеніне таң қалып, шал 
үйіне әкеледі. Кемпір екеуі бағып­қағады. 
2. Күшік «маған келіншек алып беріңіз», – дейді. Кемпір­
шал күледі.
Күшік көнбейді. Болмаған соң күшіктің айтуымен ханға 
қызын сұрап барады. Шал ғажап киіммен ханға барады. Қай 
қырынан қараса да, өзінен кем түспейтін, алтынмен апталып, 
күміспен күптелген қарияға қызын беруге мақұл болыпты хан. 
Шал қалыңмалды қалай төлеймін деп қорқып, үйіне келеді. 
Күшік: «Қам жемеңіз, өзім істеймін», – деп жұбатады. «Құдаға 
қашан барамыз?» – деп сұрайды.
3. Кемпір мен шал ертең құдалыққа бармақ. Түнімен үһілеп 
шығады.
Ертеңінде далаға шықса, «кең аула толы қалың адам у да 
шу болып, тоғанақ артып, ат ерттеп жатқан, өздері бір­біріне 
қараса, әлемде жоқ асыл киімдерді малына киіп, қақиысып 
иліге алмай қалыпты», – дейді ертегі. 
5. Күшікті жетектеп, хан ордасына аттанады. Оларды қарсы 
алуға қаптаған нөкер шығады. Күшікті көрген олар зәресі 
ұшып, ханға хабар береді. Хан ашуланып, бәрін қырып са­
луды бұйырады. Сасқан кемпір­шал тоқтап қалады. Күшік 
қорықпай, «хан ордасына барыңыздар» деп бұйырады. 
6. Кемпір­шал құда боп, ордаға кіріп келеді. Хан амалсыз­
дан алдарынан шығады да, «бұл қай басынғандарың итті күйеу 
етіп», – деп ашуға мінеді де, «тегіс қырып салыңдар!» – деп 
бұйырады. Осы сәтте: 
– Тақсыр, күйеу балаларыңыз мен едім, нөкерлеріңіз абай­
сыздық істеген болар, ғапу өтінемін, – деп біреу басын иіп, 
тағзым етеді. Хан жалт қараса, көрген адам көркіне таң қалған­
дай, жүзінен нұр тамып, бақыт ескен патшадай жігітті көреді. 
Хан кешірім сұрап, күйеуді елге таныстырады. 
Отыз күн ойыны мен қырық күн тойы да өтіп, ханның қызы 
да ырғын (қырғын) жасаумен ұзатылыпты­мыс. 
7. Кемпір мен шал келіндерін алып, шат­шадыман қайтып 
келсе, сарайтөңірегін қоршап, жаңа шаһар орнап қалыпты. 
Келін түсіру тойын өткізеді. «Кемпір мен шалға бақ қонды, 
қыдыр дарыды дей беріңіз», – дейді ертегі.

[
299
]
Ертегі осымен аяқталуға тиіс еді. Алайда, мұнда ғажайып 
істердің мән­жайы айтылады. Бұл эпилог іспетті.
8. «Әлқисса, күшік бір күні кемпір мен шалды оңашалап 
алып, өз басынан кешкендерін былай баян етіпті:
– Мен пері патшасының шаһзадасы едім, аспаннан түсіп, 
жер бетін шарлап жүріп, адамзат арасында өмір өткізуге 
құ марттым. Сонымен иттің кебін киіп, жаһан кезіп жүріп, 
патшаларыңыздың қызына көзім түсті. Сол қызды маңайлап 
кезіп жүріп, сіздердің қақпанға түсіп қалдым. Сіздер 
мені өлтіруге қимадыңыздар, айтқаныма көндіңіздер де, 
сендіңіздер, бала ғып, бағып та алдыңыздар. Ал, сіздердің 
арқаларыңызда мен арманыма жетіп, асығыма қосылдым. 
Мұнан былай осы шаһар біздікі болады. Мен сіздердің туған 
балаларыңыздай болып, «өле­өлгенше бағамын» деген сөзіме 
жетемін, – дейді. Сонымен күшік, кемпір мен шал үшеуі 
мұратына жетіпті.
Бұл ертегіде баяндалған сюжет типологиялық жағынан 
халықаралық сипатқа ие. Ол Шығыста да, Батыста да бар. 
Атақты «Мың бір түнде» өте жиі кездеседі. Адам әр түрлі се­
бептермен аңға, құсқа, басқа бір мақұлыққа айналады. Кө­
бінесе кейіпкер басқа біреудің сиқырымен итке, қасқырға, 
немесе жансыз затқа айналып, көп уақыт сол кейіпте жүреді, 
небір оқиғаларды басынан кешіреді. Демек, кейіпкердің басқа 
кейіпке құбылуы өз еркімен емес, басқа біреудің зорлығымен 
жүзеге асады. Олай болса, бұл жерде көне мифологиялық 
ойлаудың 2­кезеңі көрініс береді 
4
. Мұндай жағдай Батыс ха­
лықтарының ертегілерінде де кездеседі. Онда да кейіпкер басқа 
кейіпке түсіп, бүкіл іс­әрекеттерін осы кейіпте атқарады да, 
ең соңында ашылады. Мысал үшін Батыста кең тараған «Кот 
в сапогах», орыстардың «Царевна­лягушка» атты ертегілерін 
атауға болады. 
Жалпы, көңіл бөліп айтатын жайт – бұл ертегі де кеш 
жазылып алынғанмен онда ежелгі мифологиялық сарын­
дардың көмескі түрде, көркем бояумен сақталғаны. Жоға­
рыда мифологиялық сананың 2­кезеңі туралы айттық. Ал, 
мифологиялық ойлаудың 1­кезеңі бірнеше жағдайда бай­
қалады. Бірінші, дүниедегі нәрсенің бәрінің жаны бар, олар 
да адам сияқты өмір кешеді деген нанымның көркем көрінісі – 

[
300
]
пері патшалығының болуы. Бұл «адам мен табиғаттың теңдігі» 
заңына сәйкес келеді. Екінші, пері патшасының баласы өз 
еркімен итке айналады, ол адамға ғашық болады, амалын та­
уып, ханның қызына үйленеді. Бұл жағдай да мифологиялық 
сананың 1­кезеңіне тура келеді. Ол заң бойынша адам мен 
аң, адам мен мақлұқ бір­біріне үйленеді, отбасын құрады. 
Үшінші, пері образы – бұрынғы мифологияның ислам тұсында 
өзгеріп, мұсылмандық мифологиясына енген кейіпкер. Оның 
мұсылман пері, кәпір пері деген түрлері бар. Бұл шығармадағы 
кейіпкер – мұсылман перілердің өкілі. 
Әлбетте, бұл айтылғандар – фольклордың ең ерте заман­
нан келе жатқан белгілері. Олар кейінгі замандарда өздерінің 
тылсымдық, магиялық, дәлірек айтқанда сакралдік қасиет­
терінен ада болған, ұмытылған, сөйтіп шығарманы көркем­
деудің құралына айналған. Олардың түпкі мән­мағынасына 
ертекшілер мән бермейді, олар ертегіні, жырды әдемілеп, 
әсерлі етіп айтуды мақсат тұтады, себебі бертінгі дәуірлерде 
фольклор, әсіресе, мифтер, хикаялар, әпсана мен хикаяттар 
танымдықтан гөрі сейілдік­эстетикалық қызмет атқарған. 
Сондықтан бұл жанрлардың көркем фольклорға айналған 
түрлерінде көбінесе халықтың арман­аңсары көрініс тапқан. 
Сөйтіп фольклор арқылы ел бақытты ғұмыр туралы арманына 
жеткен. Ертегі – фольклордың ең бұқарашыл, ең демократия­
шыл жанры, онда халықтың әлеуметтік утопиясы көрініс таба­
ды. Қай ертегіні алсақ та, онда басты кейіпкер – кедей, қойшы, 
жүдеу тұратын кемпір мен шал, т.б. қарапайым адамдар. Ертегі 
сол кейіпкерді бақытқа кенелтеді, сұлуға үйлендіреді, таққа 
отырғызады, бар мұратына жеткізеді. Бұл – ертегі жанрының 
басты ерекшелігі. Әлеуметтік жағдайы төменді (социально 
обездоленный) қорғау, оны әспеттеу – ертегі жанрының ба­
сты заңы. Міне, «Қасиетті күшік күйеу» ертегісінде де осы заң 
жүзеге асып отыр. 
Экспедиция материалдарының арасында табылған тағы бір 
қиял­ғажайып ертегісінің үлгісі «Көк сиыр» деп аталады.
«Албосын (Әлбосын) деген өзі момын, өзі кедей болыпты. 
Ол өйтіп­бүйтіп жүріп, біраз мал жинайды, «ел қатарлы» болу 
үшін тоқал алыпты.

[
301
]
Бәйбіше тоқалдың ұл таппауын тілейді. Тоқал қыз табады. 
«Адыра қалсын, күң неме», – деп, бәйбіше қыз тапқан тоқалды 
басынып алыпты. Күн көрсетпепті. Тоқал байғұс арқалап отын, 
шелектеп су тасып, сиырды да сол бағып, атты сол ерттеп, жүн 
түтіп, жіп иіріп, қап тоқып, киімсіздіктен қыс суыққа тоңып, 
жаз ыстыққа қарылып, жаман сырма киіз етігін қайта­қайта 
жамап киіп, бақытсыз қызын теріге орап, өсіре беріпті...
Бәйбішенің қызы еркетотай болып өседі, қолынан ештеңе 
келмейді. Еркеліктен аузына келген сөзді сөйлеп, бадық (бәдік) 
және дөрекі, олақ болып өсіпті.
Тоқалдың қызы күң анасына жәрдемші. Қолынан келмейтіні 
жоқ, ісмер әрі ұяң.
Бәйбішенің қызын ешкім алмайды. Анасы оны ұрып­соғып, 
әлек болады. Қыз өтірікші, жалтапқыш болыпты. Осылай 
түсіндірме­кіріспе түрінде басталған ертегі бірнеше оқиғадан 
тұрады. Олар мыналар:
І оқиға. Сиыр бағып жүрген тоқалдың қызына келіп, 
бәйбішенің қызы оның жеп жүрген бір мейізін сұрап алып, 
өтірік жеген болып, үйіне әкеледі де, шешесіне көрсетеді. 
Шешесі бұдан былай күң қыздың сыртынан аңдып жүруді тап­
сырыпты.
ІІ оқиға. Аңдыған қыздың көргені – бір көк сиыр күнде күң 
қызға мейіз құсып береді екен. Мұны білген бәйбіше қояр да 
қоймай күйеуіне (Әлбосынға) көк сиырды сойғызатын болады.
ІІІ оқиға. Мұны естіген күң қыз көк сиырға жылап барады. 
Сол кезде көк сиыр: «Көкке қарап мөңіреп, жерге қарап пы­
шылдап» былай дейді: «Күң көршім, жылама, мен тегінде сен 
үшін жаралғанмын. Мені апарып сойғанда адамға сездірмей, 
төрт сирағымды, қатпаршақ қарынымды, екі мүйізімді, 
қарынымды ал, және ішегімнен бір­екі құлаш ал, тілімді ал. 
Сөйтте барлығын күнде мен мейіз құсып беріп жүрген жерге 
апарып көм, үш күннен кейін аш» дейді.
Қыз сиырдың айтқанын істейді. Бәйбішенің қызы екі күн 
аңдып, үшінші күні үйінде қалады. Тоқалдың қызы үшінші 
күні сиыр айтқан жерге барып, көмген жерді ашады. Сол жер­
ден келіскен бір жүн етік, бір көйлек, жекей бөрік, жібек ора­
мал тауып алады. Қыз жуынып­шайынып, бұл киімді сиыр 
баққанда киеді де, үйге барарда тығып қояды. 

[
302
]
ІV оқиға. Бір күні сиырға оқыра тиіп, қыз қуады, содан 
бір етігін жоғалтып алады. Ол етікті аушы жігіт тауып алады 
[Бұл осы өңірдегі ауқаты төмен болса да, жасып көрмеген, ер 
көңілді, адал ойлы біртоға жігіт екен. Әлгі етік оған әбден ұнай­
ды]. Жігіт осы етіктің иесін іздейді. «Егер кімде­кімнің ая ғына 
тура келсе, соны аламын» деп жар салыпты. Ел аралапты. 
V оқиға. Аяғына етік сыймай, талай қыз қалыпты. Сыйған 
қыздардың жасы кіші болады. Содан жігіт налып келе жатса, 
бір сиыр бағып жүрген қызға кездесіпті. Әдемі киінген, бір 
қолында сыңар етігі бар, өзі жалаң аяқ. Қыз етікті таниды, 
жігіт те атынан ұшып түседі. Содан жігіт қыздың аты­жөнін 
сұрап алып, үйіне шабады, бір етік қолында кетеді. Аулы­
на бара салып, Әлекеңнің (Әлбосынның) үйіне кісі салады, 
құдалыққа.
VІ оқиға. Бәйбіше қуанып, қызын дайындайды. Жігіт 
ұрын келіп те үлгереді (Бәйбіше Әлбосынға айтпай, мақұл де­
ген). Жігіт ұрын келсе, әлгі қыз жоқ. Басқа бір ерні дүрдиген, 
қабағы түксиген қыз отыр дейді. Жігіт біраз ыңғайсызданып, 
қыздың аяғына етікті кигізіп көреді, бірақ симайды. Лаж­
сыздан күңді көрсетеді. «Қараса, баяғы киімдері жоқ, 
сөйтсе де сүйек сымбаттары ұқсап тұр. Әнекүні артықша 
ұнатқандығынан қыздың түсін ұстап қала алмаған болса ке­
рек. Сонда да көзі көзіне бір­екі тоқталғандай болғанда, есінде 
қалған бейнеге ұқсайды. Шолпан жұлдыздай күлімдеген көзге 
жігіт ойы сүріне беріпті. Қолындағы сыңар етікті кигізсе, 
дәл келіпті. Жігіт таң қалады. Не қыларын білмей, ақыр қыз 
оқиғаны бастан­аяқ айтып береді. Жігіт сенеді. Әкесі қызын 
той жасап, ұзатып береді.
VІІ оқиға. Шешесінің ұрып­ұрысқанына шыдамаған бәй­
бішенің қызы ұзатылған сіңлісіне барып, мұңын шағады. Суға 
шомылып келейік деп, сіңлісін көлге батырып жібереді. 
VІІІ оқиға. Бәйбішенің қызы суға кеткен күңнің киімдерін 
киіп, оның үйіне барып, аңға кеткен «күйеуді» тосады. Кеш­
ке жігіт аңнан келеді. Бірақ әйелі күндегідей қарсы алмайды. 
Әйелінің қимылы өрескел, ерінің қамшысын күндегіден басқа 
жерге қояды. Тамақ та дәмді емес, көңілдегідей емес... Жігіт 
күдіктенеді.

[
303
]
ІХ оқиға. Сол шақта қонақтар келіп қалады. Жігіт қонақ­
тармен әуре боп, әйелінің түріне де қарамайды. Қонақтарға 
тамақ істеу үшін әлгі көлге құятын бұлақтан су әкеледі, ше­
лекте бір бақа ілесе келеді. Бақадан шошыған бәйбішенің қызы 
оны далаға лақтырып жібереді, күйеуі таң қалады.
Х оқиға. Ертеңіне қараса, есіктің алдында көктеп тұрған 
бір үлкен бәйтеректі көреді. Жігіт әйелінің өзгеріп қалғанын, 
бәйтеректің пайда болғанын «тіл­көзден болды» деп әулие 
іздеп кетеді.
ХІ оқиға. Соны пайдаланып, бәйбішенің қызы бәйтеректі 
бір жігітке шапқызып тастайды. Балтамен шауып қалғанда 
бәйтеректің үшінде (ұшында) тұрған бір тал жапырақ быр етіп, 
ұшып кетеді. Оны ешкім байқамайды. Жапырақ ұшып оты­
рып, бір ауылдың шетіндегі «киіз» «қырық жамау, қиқайған 
қара үйдің шаңырағына келіп, үй ішінде көйлегінің жыртығын 
тепшіп отырған кемпірдің алдына келіп түседі. 
Кемпір таң қалып, «жақын арада ағаш жоқ, бұл жарықтық 
қайдан келді екен», – деп тәу етіп, ырым қылады. Шал 
жапыраққа қол созады. Кемпір ұсына бергенде, жанынан бу 
болып, бұрқ ете түседі. Кемпір мен шал есінен танып қалады. 
Бір кезде естерін жинап, қараса, үйлерінде ай мен күндей бір 
сұлу қыз тұрғанын көреді. Иба қылып кемпірдің қасына келіп, 
«апа, инеңізді сабақтап берейін», – дейді. Басында шошыған 
кемпір­шалға қыз болып, сол үйде қалады.
ХІІ оқиға. «Әулиеден нәтиже шықпайды. Құса болған жігіт 
аңда жүріп, қаршығасын қашқан қоянға салады. Қаршыға 
қоянға қарамай, тура ұшып барып, әлгі жапырақ түскен үйдің 
шаңырағына қонады. Жігіт қанша шақырса да, құс келмейді. 
Амалсыздан жігіт қаршыға қонған үйге келеді. Үйге кірсе, ай 
мен күндей сұлу қыз отырады, ол жігітке алаша төсеп, төрге 
шығарады. Көзіне көзі түсіп кетіп, жігіт талып қалады. Су 
бүркіп, есін жиған соң, қызды таниды, бірақ қыз ештеңені 
есіне түсіре алмайды. Ол осы үйде туып­өстім дейді, жігіттің 
айтқандарына сенбейді. Содан жігіт аулына барып, баяғы көк 
сиырдан қалған киімдерді әкеп, киіндіреді. Сонда ғана қыздың 
есіне бәрі түседі. Болған оқиғаларды айтып береді. Істің 
анығына көз жеткізгеннен кейін жұрт даналары бас қосып, 
бәйбішенің етегін кесіп, елден қуады.

[
304
]
Әлекең (Әлбосын) мен тоқалды бір қосып, бәйбішенің қызын 
тоқалдың тәрбиесіне тапсырады. Аңшы жігіт пен «күң» қайта 
қосылып, мұраттарына жетіпті дейді». 
Бұл ертегіде баяндалатын сюжет – кәдімгі әлемге әйгілі 
«Золушка» атты ертегінің қазақ болмысына сәйкестеніп, 
өзгертілген түрі. Мұнда өзгешелік мол. Ең алдымен айтатын 
нәрсе – кейіпкерлер қазақ өміріндегі қарапайым адамдар мен 
олардың кәсіптері. Олар – бақташылар мен аңшылар. Бас 
кейіпкер – сиыршы қыз. Ол тоқалдан туған. Оның керемет 
көмекшісі – көк сиыр. Сиырдың қызға жасаған қамқорлығы 
алғашқы қауымдағы тотемдердің өзінің қамқорындағыларға 
істеген жақсылықтарын еске түсіреді. Оның тотемдік мәнін 
түсіндіретін мына әрекеттері. Ол қызға: «Мен сен үшін 
жаралғанмын», – дейді. Осының өзі­ақ сиырдың тотем екенін 
көрсетеді. Сондай­ақ ол – қызды асыраушы, ақылшысы, 
киіндірушісі, қамқоршысы. Ол өзінің сойылатынын алдын­ала 
біледі. Сойылған соң қызға не істеу керек екенін түсіндіреді. 
Ол тек сиыр ғана емес, құбылып тұрады, бірде бақаға, бірде 
бәйтерекке, бірде жапыраққа айналып, қызды осы бейнелерде 
көрсетіп отырады. Демек, тылсым сыйқырды білетін, құпиялы 
болмыстың өкілі. 
Әлемдік сюжеттен ерекшелендіріп тұрған төмендегі ситуа­
циялар:
– сиыр өзі өлсе де, қызға әдемі көйлек, бөрік, орамал, етік 
береді;
– басқа сиырларға оқыра тиіп, қыз оларды қуып жүргенде, 
бір етігін
жоғалтып алады;
– етікті бір аңшы жігіт тауып алады; етіктің иесін іздейді;
– жігіт қызды тауып үйленеді.
Бірақ ертегі мұнымен бітпейді. Енді сюжетке жаңа оқиғалар 
қосылады. Мұнда да өзгешелік бар:
– бәйбішенің қызы зұлымдық жасайды, қызды алдап апа­
рып, көлге батырып жібереді;
– қыз неше түрлі кейіпте көрінеді; мұны сиыр жасап, 
қыздың өзі білмейді (бақа, бәйтерек, жапырақ);
– жігіт келіншегін іздейді; оның қаршығасы қыздың 
жапырақ күйінде барып түскен кемпір­шалдың үйінен табады;

[
305
]
– қыз жігітті танымайды; ол амнезияға ұшыраған;
– жігіт қыздың алғаш келін боп түскен үйінен оның 
киімдерін әкеліп, қыздың есіне түсіреді;
– қыз бәрі есіне түсіп, өзінің басынан кешкендерін түгел 
күйеуіне айтып береді.
Міне, қазақ ортасында «Золушканың» сюжеті бірнеше сю­
жетпен бірігіп, контаминацияға ұшыраған. Бұл сюжеттер 
қазақтың әртүрлі ертегілерінде баяндалады. Ал, бұл ертегі­
де – бәйбіше мен тоқалдың күндестігі, олардың балаларының 
да араз болуы – қазақ тұрмысындағы әдеткі жағдай. Әлем 
ертегісінде бұлай емес. Онда бәйбіше­тоқал емес, өгей шеше 
мен жетім қыз арасындағы тартыс әңгімеленеді. Бұл сю­
жет туралы әлемдік фольклортануда бірнеше ғылыми еңбек 
жазылған. Біздегі тағы бір ерекшелік – қыз жетім еместігі. 
Жалпы, қазақ фольклорында жетім туралы көп айтылмайды, 
кейбір эпостар мен ертектерде кейіпкер жетім болды делінеді, 
бірақ олардың жетімдік көруі, қор болуы бейнеленбейді. 
Мұның қоғамдық мәнісі бар. Қазақтың дәстүрлі қоғамында, 
әсіресе, ХІХ ғасырдың соңына дейін баланы жетім қалдырмау 
үшін бірнеше салт болған, ол салттар заң есебінде болған. 
Мәселен, әмеңгерлік, рудың шешімімен жетім қалған баланы 
жақын туысына қамқорлыққа беру сияқты дәстүрлер қатаң 
сақталған
5
. 
Көріп отырғанымыз, қазақ ертегісі қанша қиял­ғажайып 
сипатта болса да шындықтың, тұрмыстың әр алуан жақтарын 
өзінше бейнелеп фольклордың табиғатына сай лайықтап, 
қиялды араластыра көркем етіп суреттейді. Бұл, негізінен, 
фольклордың эпикалық түрлерінде, ертегілерде, аңыз­әпса­
налар мен хикаяттарда бой көрсетеді. Сондай шығарманың бі­
рі – «Атақты Әбуғали, Әбулғарис туралы хикаят».
Авиценна туралы көп шығарманың бірі, олар әр жанрға 
жатады: дастанға, хикаятқа, мысалға (апологқа), аңызға. 
Мына мәтін мазмұн жағынан алғанда, таза ертегіге де, аңызға 
да хикаятқа жатпайды. Алайда, кейіпкерлердің сиқырлы 
істеріне қарағанда, сондай­ақ оқиғалардың шаһарларда өтеті­
ніне қарағанда (Бағдатта, Басарада), қала өмірінің атрибут­
тарына қарағанда (кітапхана, монша, қызметшілер), бұл 
шығарма – шығыстық дастан негізінде пайда болған әпсана 
20­278

[
306
]
екені көрініп тұр 
6
. Бұл ойымызға дәлел ретінде кейіпкердің 
кәсібі, мамандығы, тіпті өздерінің шаһар тұрғындарына 
тән өмір салты, олардың неше түрлі ғылымды меңгеруі, 
сыйқырлаудың түр­түрін білуі сияқты ерекшеліктерді айтуға 
болады. Шығарманың бүкіл өн бойынан шығыстық колорит 
айқын көрінеді. Оның кітаби негізі бар екені анық сезіледі. 
Бір­екі мысал келтіруге болады.
«Ерте заманда бұл екі ғалым да жастай жетім қалып, орайы 
келіп, оқуға түсіп, зеректіктерімен он екі пән ғылымды та­
уысып, онан олар дүниені кезіп жүріп, бір шаһарға келсе, 
«ғылымның есігі ашылды» деген айқай шығады...» деп баста­
лады ертегі­дастан. Кейіпкерлер бірден ғалым деп аталады, 
олар оқығанын қанағат тұтпай, тағы да ғылым іздейді. Сөйтіп, 
жаңағы шаһарда естіген айқай арқылы олар кітапқа толы үңгір 
бар екенін біледі.
«Бұлар аң­таң болып, сұрастырып жүргенде, бір қария бұл 
үңгірдің жай­жапсарын айтып берген. Дәуіт пайғамбардың 
тұсында «ғылым семия, ғылым кәмия» деген ғылым шығып, 
сол ғылым арқылы әркім өз білгенін істеп, бұзақылар көбейіп 
кеткендіктен, Дәуіт пайғамбар барлық кітаптарды жиғызып, 
осы араға кіргізіп, аузын бекіттіріп, періден күзетші қойған 
екен. Есік жылына екі сағат ашылып, қайта жабылады, 
адамдардың көшіріп алғанын пері өшіріп тастайды». 
Әбуғали мен Әбулғарыс ебін тауып, үңгірде бір жыл жатып, 
тағы да білім жинайды. Оларды үңгірден шыққанда сақалдары, 
шаштары, тырнақтары өскенін көріп, адамдар ұстап алады да, 
қаланы сиқырлаушылар деп шаһар басшысына апарады. 
«Екі ғалым ұсталып қалған соң, бір­біріне «кетелік» деп 
белгі береді. Содан Әбуғали жерді бір теуіп, жоқ болады да, 
Әбулғарыс төбеден салбырап тұрған бір тал сабаннан ұстап, жоқ 
болып кетеді. Сол кеткеннен Әбуғали Бағдаттан, Әбулғарыс 
Басарадан бір­ақ шығыпты».
Осылай ертегі ағайынды екі жігітті екі қалаға жіберіп, 
олардың Бағдат пен Басарадағы тірліктері мен іс­әрекеттерін 
баян етеді. Олар бір­бірінің қайда кеткенін білмейді, өйткені 
олар үңгірде екі түрлі ғылымды меңгерген, бірақ кім қай 
ғылымды меңгергені белгісіз. Осыдан ары қарай сюжет екі 
жігіттің сырттай білім мен ғылым жарыстырғанына құрылады. 

[
307
]
Мұндай ғылым жарысы қазақ фольклорында кездеспейді, 
әдетте тартыс басқа сипатта көрінеді.
Ал, Әбуғали мен Әбулғарыстың меңгерген ғылымдары – 
сыйқырлық. Сиқырлық болғанда әдеттегідей туа біткен, яки 
болмаса, құдіретпен дарыған сиқырлық емес, бұл – кітаби ма­
гия және магияның түр­түрі, айталық пайдалы, зиянды, т.б. 
Осы сыйқырлықтың арқасында олар қолма­қол ғайып боп 
кетеді, көзді ашып­жұмғанша басқа шаһарларға ұшып бара­
ды, кәдімгі шығыс ертегілеріндегі Аладдинге бағынған диюлар 
секілді. Олар үшін мезгіл мен кеңістік жоқ, бәрі сығымдалған, 
яғни бұл әпсанада хронотоп өзгеше.
Әбуғали мен Әбулғарыстың сиқырлығының күштілігі сон­
дай, олар басқа адамдарды да әп­сәтте басқа жаққа ұшырып 
жібереді немесе басқа кейіпке түсіріп, өздеріне өздерін 
көрсетеді, яғни адамдарды галлюцинация жағдайына түсіреді. 
Міне, ертегі былай дейді: 
«Әбуғали ғылымның қуатымен бір үлкен әдемі сарай салды­
рып, жақсы тағамдар әзірлетіп, патшаны барлық уәзірлерімен 
қонаққа шақырады. Дастархан жайылған соң бір сары ыдысқа 
су құйып, аяқ жақтағы отырған уәзірлердің алдына қойып:
– Кәне, тамаша қыла отыралық, мына суға қараңыз, – дейді. 
Уәзір суға қараса, әйел болып кетіпті. Онан кейін Зеңгі деген 
зор халық болады екен, соның біреуі өзін қатын етіп алып, са­
бап, қазан­аяқ ұстатып жүргенде екіқабат болып, үш жылда 
үш бала табады. Баланың азабымен Зеңгіден көп қорлық көріп, 
өлер халге жеткенде, көзіне Әбуғали көрінеді. Әбуғалиға: 
«Мына қорлықтан құтқарыңызшы», – деп жалынғанда:
– Сен бір уәзір едің, әзір әйел болып, ерге тиіп, үш бала 
тапқан екенсің, сені бұрынғы қалпыңа келтірсем, патшаның 
қызын Ғалиға алып беруге жәрдемдесесің бе? – дейді.
Бұған қатын өлердегісін айтып, уәде береді. Сонан соң 
Әбуғали ыдыстағы суды басқа бір уәзірдің алдына қояды. 
Жаңағы (әйел болған – С.Қ.) уәзір өзінің бағанағы дастархан 
басында отырғанын бір­ақ көреді. Сасқанынан шалбарының 
ішіне қолын тығып, байқап көріп, ауыр бір күрсініп, көңілі 
орнығып, отырады. 
Сонымен Әбуғали барлық уәзірге осылай істеп, олардың 
уәделерін алып болған соң, кезек патшаға келеді. Патша суға 

[
308
]
қараса: өзі көк кептер болып, екі сұңқар қуалап іннен­інге 
тығады. Әбден діңкелеп, өлер халге жеткенде, көзіне Әбуғали 
көрінеді. Кептер (патша) Әбуғалидың етегіне тығылып, 
«құтқара көр» – деп, өлердегісін айтып, жалынады. Сонда 
Әбуғали:
– Мен сені құтқарайын, шынымен Халуа бұрыш Ғалиға 
қызыңды бересің бе? – дейді.
– Ойбай, берейін, – деп, патша уәдесін береді. Енді қараса, 
патша жаңағы дастархан басында отырғанын бір­ақ біледі...».
Міне, Әбуғали патшаны барлық уәзірімен қоса қонаққа 
шақырып, дастархан басында оларды түгел кезек­кезек трансқа 
түсіреді. Бұлай ету себебі – Әбуғалидың досы халуашы Ғали 
патшаның қызына ғашық болады. Әбуғали сол қызды досына 
алып беру үшін патша мен уәзірлерді үйіне шақырып, олардың 
бәрін галлюцинация жағдайына келтіріп, қызды береміз деген 
уәделерін алады. «Уәде бойынша патша қызын Ғалиға беріп, 
Ғали мұратына жеткен екен», – дейді әпсана. 
Қазақтың дәстүрлі фолклорында мұндай трансқа түсу, 
негізінен, бақсылардың өз бастарында болады, ал басқа 
адам 
ды галлюцинацияға түсіріп, одан шығарып, бұрынғы 
қалпына келтіру – тылсымға толы сыйқырдың түр­түрін 
білетін үлкен магтардың ғана қолынан келетінін кітаби 
дүниелерде кездестіруге болады. Мұны жаңағы патша мен 
уәзірлердің транста жатып­ақ Әбуғалиды көретінінен байқауға 
болады. Әбуғалидың осы іс­әрекеттері оны дию­перілермен 
жақындатады. Атақты «Мың бір түн» ертегілерінде, кейбір 
дастандарда дию қолма­қол тұтас бір шаһар салып, өзінің 
қожайыны не айтса, соны істейді. Әбуғалидың да мұндай 
қабілеті бар, бірақ ол – диюлар сияқты тылсым дүниенің өкілі 
емес, кәдімгі жұмыр басты адам. «Әбуғали – ғылымның қуаты­
мен бір үлкен әдемі сарай салдырады», – делінеді әпсанада. 
Немесе Әбуғали шаһардың патшасының ғана үйіне есіп 
тұратын самал желді өз үйіне қарай бұрып, естіріп қояды. Де­
мек, Әбуғали желдің де сиқырын біледі (Мұндай қасиет тек 
Сүлеймен пайғамбарда болғаны белгілі). Я болмаса, самал 
желін Әбуғалидың бұрып алғанын білген патша оны абақтыға 
жабады. Ыза болған Әбуғали бүкіл шаһардың отын өшіріп та­
стайды. Мұнда да Әбуғали ұлы маг сияқты, алайда әпсанада 

[
309
]
Әбуғали шаһардың отын сиқырлықпен өшірді делінбейді. Олай 
болса, ол өзі білетін ғылым арқылы отты өшірген боп көрінеді. 
Міне, осы істердің бәрі, бір жағынан, Әбуғалиды оқымысты 
етіп көрсетіп, оның адами сипатын ашса, екінші жағынан, 
оны ғылым арқылы сиқырлықтың алуан түрін меңгерген 
ғаламат маг етіп көрсетеді. Әбуғали – тарихта болған адам, ға­
жайып емші екені де белгілі. Оның атақты «Каноны врачева­
ния» атты еңбегі әлі күнге дейін әлем медицинасында пайда­
ланылады. Осындай аты әлемге жайылған, атағы жер жарған 
Әбуғалисина (Авиценна) туралы оның өз заманында­ақ алуан 
түрлі аңыз туған, кейінгі дәуірлерде көлемді дастандар пайда 
болған. Ал, сөз болып отырған әпсана сондай дастандардың 
бірі «Әбуғалисина, Әбілхарис» атты шығарманың сюжетіне 
құрылғаны байқалады. Әпсана мен дастанды салыстырып қа­
рағанда екеуінің сюжеті ортақ екені анықталды. Әлбетте, 
бір сюжетті баяндайтын екі шығарманың ұқсастығы да, 
айырмашалығы да болады. Оның себебі екі шығарманың жан­
ры екі басқа және мақсаттары да әр түрлі. Дастанның мақсаты – 
тыңдаушыға яки оқырманға эстетикалық ләззат беру, өйткені 
дастан – көркем шығарма, яғни сөз өнерінің туындысы, ал 
әпсана – эстетика емес, ғибрат беруді мақсат тұтады, сондықтан 
оның көркемдігі дастаннан гөрі төменірек, онда сөз өнерінің 
негізгі белгілері – образдың, тілдің, сюжет композициясының, 
кейіпкерлер тартысының өнер туындысы ретінде көрінбейтінін 
айту керек. Жалпы, бұл әпсана дастанның негізінде туғаны 
көп жайттан аңғарылады. Ал, екі шығарманы жіліктеп талдау 
– арнайы зерттеуді қажет етеді.
Біз жоғарыда 2013 жылы жазда Қытайға барған экспеди­
циядан әкелген дүниелердің арасында тарихи аңыздар мен 
тұрмыстық ауызекі әңгімелер де бар екенін айтқан болатын­
быз. Енді сондайлардың екі­үш үлгісіне тоқталайық. Соның 
бірі «Боқы батыр» деп аталады. 
Рулар арасындағы алауыздық, барымта – қазақ болмысы­
на тән болған. Барымташыны да баяғы кезде батыр деген. Боқы – 
Керей тайпасының Қарақ руынан шыққан батыр болыпты. 
Аңызда осы Боқының Найман елінің Қараша, Қожан деген 
руларының жылқысын барымталаған екі оқиғасы баяндала­
ды.

[
310
]
Бірінші жолы «Қоқанаш, Қожыр» деген жердегі Найман­
дардың жылқысын айдап, Қара Емілді өрлеп бара жатқанда 
қуғыншылармен шайқасып, қолға түседі. Осыдан соң оның 
жағдайы айтылады: «Қуғыншылар оны мейлінше найзалап, 
екі көзіне пышақ шаншып, «өлтірдік» деп, жылқыларын 
қайырып айдап, қайтып кетеді. Олар кеткен соң Шеруші 
Нұрдыбай деген батыр Боқының қасына келіп, «Қандайсың, 
жаныңнан үмітің бар ма?» – деп сұрайды. 
– Ішім қанға толып барады, бүйірімдегі найза кірген жерімді 
кеңітіп, қанды түсірсеңдер, ештеме етпеймін, – депті Боқы. 
Жараның аузын кеңітуге Нұрдыбайлардың батылы бармай­
ды. Сонда Боқы жарасының аузын сипалап тауып, қанжармен 
есіп жіберіпті.
– Енді мына жақ бүйірімнен тебіңдер – деп, қырындап жа­
тып, тепкізгенде, бір табақ ұйыған қан түседі. 
– Енді мені бір қалтарыс сарқырама тауып, соған тез апарып 
тастаңдар, жараның ішін суға соқтырып жатайын – дейді тағы 
да Боқы. 
Нұрдыбайлар оның айтқанын істеп, өздері азық ұрлап 
әкеліп, Боқыны бағады...
Екінші ретте, «Боқы әлденген соң екі жолдасымен еліне 
келіп, жарасы жазылып, қалпына келеді. Ол қасына 60 жігіт 
алып, «Қараша, Қожан елінің жылқысына тиеді. Көп жылқыны 
айдап, Сауыр жотасына шығып қараса, қуғыншыларды көреді. 
30 жігітті алға жіберіп, өзі 30 жігітпен қалып, қуғыншылармен 
шайқасып, оларды тұтқынға алады. Артынан бәрін еліне жаяу 
қайтарып, былай дейді:
– Елдеріңе сәлем айтыңдар! Боқы тірі тұрғанда, айыр 
өркешті түйе артамын, айыр емшекті бие сауамын деп ойлама­
сын.
Аңыз мұнымен бітпейді. Ары қарай Боқының сөз тап­
қырлығын көрсететін жесір дауы туралы айтылып, Боқының 
қалай өлгені баяндалады.
Енді осы аңызды тәпсірлеп көрейік. Бұл – таза тарихи аңыз. 
Мұнда нақты болған адамдар мен олардың іс­әрекеттері сурет­
телген. Ең алдымен айтар мәселе – тарихи адамдар. Алтайды 
мекендеген Керей елінде Ажы деген басшы болған. Ол – атақты 
Әбілпейіз ханның ұрпағы. Оған Қытай басшылары «ғұң» деген 

[
311
]
атақ берген, мазмұн жағынан «князь» дегенге саяды, бізше 
«ұлық» болады. Ежен хан деген де тарихта болған кісі. Соның 
талабы бойынша Ажы ғұң мен төрт би Боқыны оған ұстап
береді, сөйтіп Боқы өледі (Жалпы, Ежен хан бейнесі тарихи­
реалды эпоста да кездеседі).
Екіншіден, аңыздың оқиғасы тарихи жерлерде өтеді: Сау­
ыр, Алтай, Қоқанаш, Қожыр деген жерлер. 
Үшіншіден, қазақ руларының нақты атаулары бар: Керей, 
Шеруші, Найман, Қараша, Қожан.
Төртіншіден, Керей жігіттері мен Найман азаматтарының 
алма­кезек бір­біріне шабуылы, барымта­қарымталары – 
ХХ ғасырға дейін Алтай­Тарбағатай­Іле бойын мекендеген 
жұрттың арасында жиі болып тұрғаны да шындық. Бұл – өткен 
замандардағы қазақ өмірінің бір парасы еді. Аңыз осының 
бәрін көрсеткен. Демек, бұл жерде тарихи аңыз жанрының 
белгілері айқын деуге негіз бар. Сонымен бірге, осы аңыздың 
тағы бір ерекшелігі көрініс беретінін байқауға болады. 
Бұл аңыз – тарихи эпосқа айналып үлгермесе де, соған бір 
табан жақындаған. Дәлелдер келтірейік. Ең басты нәрсе – 
мұнда Боқыны жай барымташы емес, қайтпас, ержүрек батыр 
етіп көрсетуге талпыныс бар, яғни оны идеалды батыр ретінде 
дәріптеудің кейбір нышандары кездеседі: ол нағыз батырлары­
ша, соңынан қуып келе жатқан адамдарға шауып бара жатып, 
ұрыс салады, сөйтіп, артына жалтақтап бара жатқан сәтте, 
астындағы аты бүкір теректің астынан өте шығып, Боқы терек­
ке соғылып, атынан сыпырылып қалады да қолға түседі. 
Көрдіңіз бе, ол кездейсоқ қолға түседі, бүкір терек бол­
мағанда Боқы құламас та еді, әрі қарай ұрыса да берер еді 
демекші аңыз. Сондай­ақ ауыр жараланып жатып, найза кірген 
жерін өзі қанжармен есіп жіберуі де Боқының батылдығын, 
қайсарлығын айғақтап, оны керемет адам етіп бейнелейді. Бұл 
да Боқыны дәріптеудің бір амалы. 
Боқының тегін адам емес екендігін Қараша, Қожанның 
білгір қариясының сөзімен де растайды аңыз. Жылқыны қай­
тарып әкелген жігіттерге әлгі қария: 
– Сендер Боқыны өлтіріп келдік дейсіңдер, ол «көк жұ лын» 
деген батыр, жұлыны қиылмаса, өлмейді. Сендер тез барып, ба­
сын кесіп әкеліңдер!», – дейді. Байқасаңыз, мына тұста «атса – 

[
312
]
мылтық өтпейтін, шапса – қылыш кеспейтін» алмастық сарын 
(мотив неуязвимости) бар. Мұндай мотив күллі әлем фолькло­
рында, әсіресе, қаһармандық эпоста айтылатыны белгілі. Енде­
ше, бұл аңыз сюжеттік тұтастану процесіне түсе бастаған деуге 
негіз бар. Бұл тұжырымымызды аңыздағы мынадай ситуация 
дәлелдей алады:
«Боқы қолға түскенін көріп, алдымен жан сауғаласа кеткен­
дер ауылға келіп, Боқының шешесіне «Боқы өлді» деп жеткізеді. 
Сонда Боқының шешесі тұрып: «Оның қалған жерінде су бар 
ма еді, су болса, Боқы өлмейді, мен оны көтергенде суға жерік 
болғанмын. Боқының тағы екі көк бөрі жолдасы бар, ол екеуі 
келген жоқ, ендеше Боқы да өлген жоқ. Олар соған қарайлап 
жүрген ғой», – деп, естіртушілерге жайбарақат ғана жауап 
беріпті». 
Міне, бұл жерде тағы да эпосқа тән жағдаяттармен кез­
десеміз: кейіпкер – жай емес, ерекше адам. Оның тууы да ерек­
ше – анасы суға жерік болған, яғни бұл тұста ежелгі «ғажайып 
туу» (чудесное рождение) мотиві пайдаланылған. Су бұл ситуа­
цияда «керемет көмекші» рөлін атқарады, сондықтан жа ралы 
Боқы жара болған жерін суға соқтырады. Боқының ерекшелігі 
екі көк бөрі жолдасы болуынан да көрінеді. Демек, бұл жер­
де де «керемет көмекші, қорғаушы» болып екі көк жал – то­
тем жүр. Мұндай мотивтер эпоста да, тарихи жырда да жиі
қолданылады.
Боқыны ештеңеден қорықпайтын, қайсар да таймас батыр 
етіп көрсету мақсатында аңыздың соңында мынандай эпизод­
тар айтылады:
«Артынан Ежен хан әскер шығарып, Ажығұң мен төрт 
биге «сендерде Боқы деген бір бұзық бар екен, соны ұстап 
бермесеңдер, елге тыныштық жоқ», – деп сәлем айтады. Олар 
Боқыны ұстап береді. Келген әскерлер Боқыны өлтіріп, жүрегін 
суырып алып көрсе сыртында жаңа туған ботаның түгіндей түк 
бар екен деген сөз бар». Бұл эпизод та Боқының ерекше адам 
болғанын айғақтап тұр. 
Сонымен, «Боқы батыр» атты тарихи аңыз сюжеттік фоль­
клорлану үдерісіне толық түсе қоймаса да, тарихи эпосқа ай­
нала бастаған жағдайында хатқа түскені байқалады. Мұндай 
сәттер жанрлардың даму барысында болып тұруы – заңды 
құбылыс. 

[
313
]
Ал, енді «Қомағайдың көбісі тамақтан өледі» деген ауызекі 
әңгімеге көңіл аударайық.
«Қоңыр деген адам болыпты. Өзі мейлінше момын, айыбы 
ашқарақ, қомағай екен. Әйелі Сара ақылды, ибалы адам бо­
лыпты. Олардың Гүлжай деген қызы бар. Бір күні Қоңырдың 
қызын көруге үйіне бір байдың баласы екі жігітті ертіп, қонаға 
келеді. Көктем кезі екен. Қазақтың «ет аз болды, күн жаз бол­
ды, ісек іскен жоқ, қозы піскен жоқ» дейтін кезі болса керек. 
Жамбас, жая асатын кәрі болмаған соң жастардың сыбағасы 
деп асықты жілікті салып, «ет асыпты». 
Қомағай Қоңыр бірнеше күлкілі жағдайға тап болады: 
а) қызы Гүлжайға толарсақты жегізбеу үшін «Толарсақ 
же 
ме, толғағың қатты болады», – дейді. Қыз қонақтарға 
білдірмей, жылап шығып кетеді. Әйелі Бисара ыза болады. 
Ұн болмаған соң сорпаға сөк салады әйелі. Қоңыр қауып ішіп, 
тамағына бір қою жүгіріп кетіп, шашалып қалады. Әйелі: 
«Байқап іш, жетім қою ғой жүгіріп кеткен», – депті. Оны 
естіген үш жігіттің ересегі: «Сіздің елде қоюдың әке­шешесі 
бола ма?», – деп қағытады. «Кім біледі, атамыз қазақтың сөзі 
ғой», – депті Бисара;
ә) таңертең шайға тағы беріледі тары. Қоңыр тарыны «уф» 
деп ішіне тартады. Құрғақ тарының бір талы өңешін жыбырла­
тып, Қоңыр тағы да шашалып­булығып қалады. «Байқа, жетім 
тары ғой», – депті тағы Сара ақырын. Сонда әлгі аға жігіт:
«Тұяғы бүтін тұлпар жоқ, қанаты бүтін сұңқар жоқ, – көп­
ақ өлімді­жітімді болған ауыл екенсіздер. Қыл­аяғы көженің 
қоюы да, тарының түйірі де жетім қалған екен­ау», – депті. Сон­
да сөзге жығылып кеткен Бисара шыдай алмай, «жылқының 
көбі талақтан өледі, қомағайдың көбі тамақтан өледі» деген 
екен байы Қоңырға қарап. Сонда әлгі жігіт жолдасын түртіп, 
«о, шіркін, аяғын көр де асын іш, шешесін көр де қызын ал», – 
деп жантая кетіпті. Бұл екі мәтел бізге солардан қалыпты». 
Ауызекі әңгіменің тағы бір үлгісі – «Мұныңа мен разы, 
Құдай разы» деп аталады.
«Мәнжең ханның тұсында Қабада Қалдай деген ұлық бо­
лыпты. Ол ханның қазақ ішіндегі ұқықты өкілі екен. Соның 
қолында Уәлі дейтін қу шабарман болыпты...

[
314
]
Осы Уәлі ел аралап жүріп, Иса деген бір зәңгінің үйіне 
келеді. Иса оған «мені Қалдайға жолықтыр» деп өтінеді. Уәлі 
келісіп, одан екі кесек ақ киіз алады. Бірақ ол Исаны алдап 
соғады: Қалдай ұлыққа жолыққан болып, Иса зәңгіден тағы 
екі еркек қой алады. Алданғанын сезбеген Иса зәңгі: «Әй, 
қарағым Уәлі­ай. Ханның ордасында «Иса зәңгі» деп атым­
ды атап, Қалдаймен ұрысқаның да жетер. Мұныңа мен разы. 
Құдай разы. Жігіт екенсің, ерлігіңе сүйсіндім. Енді екі ер­
кек қой алғызып, балаларға соғымға сойып бер, – деп қайтып 
кетіпті.
Бұл – сықақ әңгіме. Мұнда қазақ еліне билік жүргізген 
шетелдіктің ұлық болып, қалай өмір сүргенінен хабар бере 
тұрып, қазақ жұртының екі мінезі сынға алынады. Біріншісі 
– қазақтың жағымпаздығы мен даңққұмарлығы болса, екін­
шісі – аңқаулығы мен сенгіштігі. Сонымен бірге Уәлі сияқты 
шабармандардың алаяқтығы жақсы көрсетілген. Ұлығы 
Қалдайдың бетін өзі де көре алмайтын ол Иса зәңгіні ұлықпен 
жолықтырам деп, өзін зорайта көрсетуі – өмірде жиі болатын 
қалыпты жағдай. 
Осы тектес бірнеше әңгіме экспедиция материалында бар. 
Ел арасында айтылатын мұндай әңгімелер көбінесе өмірдегі, 
жеке бір адамның басынан өткен қызықты, күлкілі жағдайлар 
туралы болып келеді. Олар қазақ даласында анекдот тәрізді 
жұртты келеңсіз немесе жағымсыз іс пен қылықтарды 
әжуалап, бір жағынан күлкі тудырса, екінші жағынан ойға 
түсіреді. Міне, сондайлардың бірнешеуі. «Үш саңырау» деген 
әңгіме.
«Кемпір, шал, қызы үшеуі де саңырау. Үшеуінің үш арма­
ны бар. Кемпір – сіңлісін көрсем дейді, шал – тарым жақсы 
шығып, жақсы ат сатып алсам дейді, қыз – кім де болса, біреуге 
тисем екен»,– дейді. Армандары орындалмайды.
Дәстүрлі қазақ қоғамында тапқырлық туралы, дау ке зінде 
шешендік көрсетіп, әділ төрелік істеген адамдар жөнін 
де 
айтылған ауызекі әңгімелер жеке бір топ құрайды. Сондай­
лардың бір­екеуі төмендегідей болып келеді. «Жақсыбай бидің 
екі төрелігі туралы» деген әңгіменің оқиғасы төмендегідей:
«Он екі Абақ Керей елінің ең үлкен төресі Ажығұң деген бо­

[
315
]
лыпты. Төбетімен кісіні талатады да, итін өлтіргенге айып са­
лады. «Әйелімді қатын дегені үшін» деп бір жігітке айып сала­
ды. Екі айыбын да Жақсыбай би жоққа шығарады». 
Сондай­ақ «Торайғыр мырза мен Мәметек би» әңгімесі де 
тапқырлық жайында баян етеді. 
«Ергенекті елінің бір руында Торайғыр деген мырзаның бір 
үйір қысырағын Қаратай деген елдің ұрылары айдап әкетеді. 
Соның дауы: Торайғыр мырза Қаратайдың биі Мәметекке 
«жылқымды қайырсын, айып төлесін» деп сәлем жолдайды. 
Мәметек би айыпсыз жылқыны қайтарады. Торайғыр мырза 
ашуланып, Мәметек биге келеді. Мәметек жасы үлкен адам, 
астарлап айтып, Торайғырды сөзден жығады. Торайғыр сөзді 
түсініп: «Е, би ата, менің келуім алтын жүзіңізді көріп, ақыл 
сөзіңізді естіп қайту еді, айтқан сөзіңізге көп рахмет» деп айып 
туралы ауыз ашпай, еліне қайтыпты». 
Келесі әңгіме «Шешен» деп аталады.
«Бұрында Моңғылдың бір шешені қазақтың бір қонысының 
аулына ұры алған малын жоқтап барыпты. 
Қажы ұрылар өз аулынан екенін біле тұра, жолатпайды: 
«Бұл ауылда сенің малың жоқ. Мен Құдайдың үйін көрген қа­
жы бола отырып, өтірік айтам ба? Малыңды басқа жерден ізде 
деп – міз бақтырмайды».
Болмаған соң моңғол шешен былай дейді: «Қажы түрлі­түр­
лі болады. – Бір қажыны Құдай шақырады, ол келмейді, Мек­
кеде өледі. Бір қажыны періште шақырады. Ол қайтып келген 
соң, дінін күтіп, таза отырады. Бір қажыны шайтан шақырады. 
Ол қайтып келген соң, келіп ұрыны сүйеп, өтірік сөйлеп, ел 
тыныштығын кетіріп, пара жейді. Сен сол шайтан шақырған 
қажысың...»
Сонда қажы ызаға булығып, «малды жеңген жеріңде ал!» – 
деп қара күшке басқан екен».
Сонымен, қорыта айтқанда, қолдағы материалдар Шың­
жаң өлкесіндегі қазақ ағайындарымыз ұлттық фольклоры­
мызды сақтап, жариялап, насихаттау ісінде көп жұмыс ат­
қар 
ғанын айғақтайды. Бұл материалдардың ішінде небір 
әде мі ертегілер мен аңыздар кездеседі. Ол шығармалар – бір 
жағынан жалпықазақтық репертуарда, екінші жағынан, 

[
316
]
жал 
пы 
адамзаттық фольклор құрамында кездесетін сюжет­
терге құрылған дүниелер. Үшінші жағынан, олардың ішінде 
жер гілікті дәстүрде айтылатындары да ұшырасады. Бұларда 
осы өңірге тән өмірдің белгілері аз емес. Әсіресе, сықаққа, 
әзіл­оспаққа құрылған ауызекі тұрмыстық әңгімелер мен та­
рихи адамдар жайындағы аңыздар мен шешендік сөздерде 
жергілікті ерекшеліктер мол кездеседі. Мұны мәтіндердің 
тілінен, стилінен де байқауға болады. Дұрысы – Шыңжаң 
қазақтары фольклорының тілі мен көркемдік сапасын ар­
найы, монографиялық түрде зерттеп, бүкілқазақтық руха­
ният 
тың осы саласын байыта түсу қажет. Мәселен, біз 
қарастырған мәтіндерде тұрмыстық сипат басым, ал қиял­
ғажайып ертегілерде шалқыған фантазия, аспандата көркем­
деу жағы аз, тіл жағынан да шешен түрде баяндау сирек. 
Есе 
сіне кейіпкерлерді бағалай мінездеу көбірек және олар 
көп жағдайда таптық тұрғыда болып келеді. Рас, кейіпкерді 
бағалай мінездеу – фольклорлық шығармаға тән құбылыс, 
бірақ, ол жаппай айтылмайды. Мәтіндердің мазмұнына, баян­
далу стиліне қарағанда, бұл өлкеде де ертегіні ауызша айту, 
тыңдау дәстүрі бәсеңдеген сияқты. Әлбетте, бұл – заманның, 
бүгінгі өмір салтының әсері. Ендігі мақсат – осы жиналған 
көл­көсір дүниені сақтап, жариялап, зерттеп, насихаттау. 
Сөй тіп, ұлттық руханиятымыздың мол да, қызық, көркем де, 
сұлу саласын келер ұрпаққа аманат етіп жеткізу. Сонда ғана 
қазақ халқы жалпыадамзат мәдениетіне өз дәрежесінде үлес 
қосқанын тағы бір мәрте паш ете алады.

жүктеу/скачать 1,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: