Бағдарламасы бойынша шығарылды т 78 ТӨлеутай е
жүктеу/скачать 15,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| Кеткен жоқ біздің елден ол да жеріп
49 . 48 Серікбай Қосан. Балқы Базар жырау. Монография. – Алматы, 2012. – 150–151-б. 49 Бұл да сонда – 262–263-б. О заманда бұ заман қыз бен жігіттің достасқанын кім көрген?! Қыз бен жігіт бір-біріне ғашық болушы еді, ынтық болушы еді, достасу жігіттердің жолы, ерлердің ісі еді. Мұнда бәрі басқаша. Сонан соң, «Мақпалмен достасқан соң Сегіз сері, Кеткен жоқ біздің елден ол да жеріп» деген не сөз? Ескі заман жырларының үлгісінде мұндай сорақылықтар атымен кездеспейді. Сөз қадірін білген бабаларымыз мынандай құрау, жамау сөздерді ешқашан жыр деп танымаған. Ары қарай оқиық: Бұл Сегіз ерлігімен елге мерей, Сегіздің туған елі – Көшебе Керей, Айнымас айтқан серттен асыл сабаз, Сөзіне жау-дұшпанның жүрді ермей. Ол Сегіз өзі палуан, өзі батыр, Аймақкөл балхашына тіккен шатыр. Бастығы Нияз сері жетпіс тоғыз жігіт, Сарбазы һәм серісі, жолдасы ақыр. ...Жылында мың сегіз жүз отыз бесінші, Сібірден келді Сегіз, Нияз әнші. Дулаттың датқасының асында олар Бәйге алған жұрттан асып, боп бірінші 50 . Енді осы жолдардағы «жетпіс тоғыз жігіт», «Жылында мың сегіз жүз отыз бесінші», «жұрттан асып, боп бірінші» деген «өлең» сөздеріне на- зар аударайық. Бала кезімізден қазақтың жүздеген жыр-дастан, аңыз- қиссаларын оқып өстік. Осы күні де сол мұралар қолымызда түгелдей сақтаулы. Байқап отырсаңыз, сондағы жыр-дастандарда «Жетпіс тоғыз жігіт» немесе григорян жыл санауы бойынша «мың сегіз жүз отыз бесінші» деп жырлау үлгісі еш кездеспейді. Яғни, қазіргіше айтқанда, қазақ әуелден цифр санап ұсақталған емес, дөңгелек сандармен «дөң- гелете сөйлегенді» ұнатады. Осының өзі-ақ қазақтың ХХ ғасырға дейін эпикалық санадан ажырамағанын білдіреді. Мәселен, Біржан сал: «Тәттімбет Арғын асқан ардагерім, шығарған қырық күйін өрім-өрім»; Жамбыл: «Екейде елу бақсы, сексен ақын, Жын қаққандай болады кешке жақын»; Иманжүсіп: «Қырық мың қатын қыпшақтан ұл туса да, бәрібір, бола алмайды Иманжүсіп»; Жаяу Мұса: «Кешегі бес жүз қыздың ор- тасында, «Ақшашақ» шырқап салған әнім еді», – демей ме? Яғни, со- 50 Бұл да сонда – 263-б. 102 103 нау бағзыдан келе жатқан эпикалық дастандарды айтпағанда, бергідегі ХІХ ғасырдың орта кезі мен ХХ ғасырдың басында өмір сүрген сал- серілер шығармашылығында, Жанқисса дастанындағыдай «нөмірлеу- шілік» ұшыраспайды. Ал Қаратай Биғожин жинаған «Сегіз сері мен оның «шәкірттерінің» шығармашылығы» осындай нақты цифрқуалау- шылыққа тұнып тұр. Жанқисса-Биғожин нұсқасындағы ендігі бір өтіріктің мол қоры – Мақпал сұлу маңайына шоғырланған. Тыңдайық: … Бәйгеден үлес алып Бақтияр бай, Көңілі тасып кетті дариядай. Сегіз бен Ниязды ертіп келіп, Ауылына мейман етті бір жарым ай. Торайғыр тоқпақ жалды Аралда бар, Сұлу қыз елден асқан Найманда бар. Жігіттің ардагері Сегіз болса, Бағаналының әсем қызы – Мақпал дегдар Аққұба, бота көзді қыр мұрынды, Кең маңдай, алма мойын, жауырынды. Қолаң шаш, қиылған қас, жұқа ерін, Найманда бір қыз бар ед Мақпал сынды 51 . Осы жердегі жыр құраудағы андағайлаған орашолақтықтарды былай- ақ қойып, айғайлап тұрған шылғи өтіріктердің өзінен қаншама бет мақала жазып шығуға болар еді. Бірақ, бұны біздің кітабымыздың көлемі көтермейді әрі плагиат болып дәлелденген Жанқисса-Биғожин нұсқасына бастан-аяқ талдау жасау біздің діттеген мақсатымызға кір- мейді. Сондықтан оқырманға жалпы мағлұмат беру үшін ықшамдап, ек- шеп беруге ғана бейілміз. Сонымен, бұл нұсқада Мақпалдың руы Най- ман, оның ішінде бағаналы болып келеді. Ал Базар жырау нұсқасында Мақпалдың руы Шөмекей, оның Аспан бұтағынан екені анық айтылған. Осының өзі қызылжарлық Сегіз сері мен Найман бағаналы Мақпал сұлу хикаясының қолдан жасалғанын әшкерелеуге жетіп жатыр. Осындайда Қ.Биғожиннің кіші жүздің Әлім тайпасынан тарайтын Төртқара Сегізді Керей Көшебе Сегізге телуі өз-өзінен түсінікті, ал, не үшін шөмекей 51 Бұл да сонда – 262–263-б. Мақпалды найман бағаналы Мақпалға айналдырған деген сұрақ туады. Оның себебі мынада болса керек: егер Қ.Биғожин Мақпалды шөмекей қызы десе, көп ұзамай ұрлығы ашылар еді, сондықтан фольклор жинау- шы Мақпалды бағаналы найман қызына айналдыру арқылы Базар жы- рау жырындағы Мақпалдан алыстатып әкетіп, ізін жасыруға тырысқан сияқты. Екіншіден, Қ.Биғожинің Сегіз серіге қазақтың көптеген халық және халық композиторларының әндерін телитіні бар. Соның бірі Жарылғапбердінің «Гауһартас» әні. Жарылғапбердінің аталмыш әнді Майра Уәлиқызына арнап шығарғаны туралы хикаялы тарихи әңгімені «Баянауылдың дәстүрлі ән өнері» атты кітабымызда тәптіштеп жазған едік. Сондықтан оған тоқталып жатпаймыз. Арқаның әншілік дәстүрінде шығарылған осы «Гауһартас» әнін бағаналы Найман қызы Мақпалға арналған деуі арқылы Қ.Биғожин тағы бір мәселені шешіп алғандай. Өйткені, сонау Арал теңізінің жағасын мекендейтін шөмекей қызы Мақпалға Арқа дәстүрінде ән арналуы – жұртшылықтың күдігін тудыра- ры сөзсіз еді ғой. Осындай ұсақ сезіктерге жол бермес үшін де Қ.Биғожин бағаналы найман Мақпал сұлу образын қоюлата түседі. Оған «жырдың» толық нұсқасын оқығанда көзіңіз жетеді: жүктеу/скачать 15,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|