Бағдарламасының ( Syllabus) титулдық парағы Нысан пму ұс н
жүктеу/скачать 336,43 Kb. Pdf көрінісі
|
| е, қысаң дауыстылар ы, і, у, у, жартылай
ашық дауыстылар о, у. Жасалу орнына қарай жуан дауыстылар: а, у, о, ы; жіңішке дауыстылар:
Дауысты дыбыстар мына төмендегідей топтарға жіктеледі: 1) Дауыстылардың ашық және қысаң түрлері. Бұл дыбыстау органдарының ашылу дәрежесіне негізделеді. Артикуляциялық мүшенің ашылу дәрежесіне сай дыбыстардың естілуі де екі түрлі: а, е, о, ә - ашық дауыстылар, у, у, ы, і - қысаң дауыстылары. Бұл топтар қазіргі түркі тілдерінің бәріне дерлік тән/ 2) Дауыстылардың жуан және жіңішке топтары дыбыстың айтылу тонының көтеріңкі не бәсең болуына негізделеді. Бұл принцип бойынша дауысты дыбыстар бір-біріне пар болатын екі топқа бөлінеді: а, о, у, ы — жуан, е, ә, у, і
принцип түгел сақталмайды. Бірсыпыра тілдерде жуан дауысты а-ға екі түрлі жіңішке дауысты сай келеді: а ~ е, ә. Бұл ерекшелік қазіргі қазақ, азербайжан, т.б. тілдерге ғана тән. Жасалу орны жағынан а мен е, ә аралығында белгілі бір жақындық бары айқын. Қазақ тілінде ә дыбысы сөздің тек бірінші буынында айтылады, екінші буынында сирек ұшырайды. Екінші буында ә- нің айтылуы белгілі фонетикалық қоршауды қажет етеді. 3) Дауыстылардың еріндік және езулік топтары. Еріндік дауыстылар түркі тілдерінің барлығында кездескенмен, көпшілік тілдерде сөз ішінде бірінші, екінші буындардан аспайды. Қазіргі тіл білімінде тіддің дыбыстық жүйесін бұлайша жіктеу төмен сазды (низкая тональность) - жоғары сазды (высокая тональность), компактылы - диффузды, жай сазды (простая тональность) - бемол сазды (бемоль тональность) деп аталады. Және бұлар фонемалардың айрықша белгілерінің 12 түрлі оппозициясының тек үш қана түрі болып табылады.
Екінші сөзбен, қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар лингвистикалық жағынан осы үш түрлі принциппен сипатталады. Түркі тілдерінде дауыстыларды жіктеудің бұдан басқа да принципі, атап айтқанда, естілу дәрежесіне қарай бөлу де бар. Қазіргі түркі тілдерінің ішінде тува, түрікмен, якут, қырғыз тілдерінде дауыстылардың созылыңқы айтылуы, яғни, созылыңқы дауыстылар бар. Дауыстылардың мұндай айтылуы көне ескерткіштерде де кездеседі. Махмуд Қашқари сөздігінде кейбір сөздер құрамындағы дауыстылардың созылыңқы айтылуы арнайы белгіленіп отырған. Мысалы: аат, ааз, т.б. Мұндай фактілер үйғыр жазбаларынан да ұшырасады. Алайда, жалпы түркі тілдеріндегі дауыстыларды шола қарағанда, олардың созылыңқы және қысыңқы (немесе: әдеттегідей) айтылуы жалпы түркілік құбылыс емес, жеке тілдер ерекшелігі екендігі байқалады. Мүның өзі созылыңқы дауыстылар түркі негіз тілінің жеке тілдерге ыдырау дәуірінде пайда болды дейтін А. М. Щербак пікірін дәлелдейді. Дауыстылардың ашық-қысаң, жуан-жіңішке топтарға бөлінуі түркі тілдерінің барлығында да бар қүбылыс. Олай болса, олар — сонау түркі негіз тілі заманында-ақ орнығып қалған қүбылыс. Дауыстылардың еріндік-езулік топтары да сондай. Дауыстылардың жіктелуінің осы принциптері бойынша қазіргі қазақ әдеби тіліңдегі дауысты фонемалар мыналар: а, ә, е, ы, і, о, ө, ү,
Қазақ тілі дауыстылар жүйесінің дамуын доцент Ж.Аралбаев үш түрлі кезеңге бөліп қарайды. Ол кезеңдер мыналар: көне түркі кезеңі, орта түркі кезеңі және жаңа түркі кезеңі. Бұлайша бөлудің сырт кезге Н. А. Баскаков класификациясын еске түсіргенімен, лингвистикалық негізі бар: сол аталған дәуірлерде түркі тілдері құрамында кейін заңдылыққа айналып кеткен фонетикалық өзгерістер келіп шықты. Көне түркі кезеңінде, Ж. Аралбаевтың айтуынша, түбір сөз бір дауысты фонемадан (г), дауысты және дауыссыз фонемалардан (ГС), дауыссыз және дауысты фонемадан (СГ), дауыссыз- дауысты-дауыссыз фонемалардан (СГС) құрылған. Сөйтіп бұл кезеңде фонетикалық буын лексика-грамматикалық морфемамен сәйкес болған. Соған орай үш дауысты фонема: а,~ы, у болған. Қазіргі қазақ тіліндегі байырғы сөздердің де басым көпшілігі осы дауысты фонемалармен айтылады. Осы кезенде дауыстылардың еріндік-езулік жіктелуіне негізделген қосарлы түбірлер (сарт-сұрт). Тарихи түркология түркі негіз тілінде 8 дауысты фонема болған деп есептесе де, кейбір тілдердің (ескерткіштердің де) ерекшеліктерін ескере отырып, қыпшақ тілдерінің арғы негізінде 9 дауысты фонема болған деп есептейді. "Түркі тілдерінің салыстырмалы тарихи фонетикасының авторлары қыпшақ тілдерінің арғы негізі деп қаралатын "Кодекс Куманикус" тілінде 9 дауысты бар деп қарайды. "Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика". М., 1984, стр. 18. Сонда тоғызыншы дауысты дыбыс ә, а мен е-нің (немесе ә мен /-нің) арасында айтылған жіңішке, қысаң дыбыс болса керек:
Алайда қазақ тілі ол фонеманы сақтамаған; әр түрлі өзгерістердің нәтижесінде ол фонемасымен ұласып кеткен. Дауыссыз дыбыстар құрамында болған бұл өзгерістердің қайсысы да грамматикалық тұлғаларға ықпалын тигізді. Бір кезгі бір сипатты, бір вариантты тұлғалардың кейбірінің қазіргі тілде бірнеше вариантта ұшырасуы соның нәтижесі. Мысалы, кетік, қатық есімдерінің құрамындағы -ік, -ық пен тұйық етістік (қимыл есім) жасайтын -у қосымшасы дивергенцияның нәтижесі. Сондай-ақ сусы, көлгірсі туынды етістіктерін жасайтын -сы, қансыра тәрізді етістіктер жасайтын -сыра қосымшасының -сыр бөлігі, сын есім жасайтын -сыз қосымшалары да дыбыстық өзгерістердің нәтижесіңде пайда болған, тарихи тұрғыдан бір ғана қосымшаның әр түрлі варианттары ғана. Кейбір грамматикалық тұлғалардың о баста әр басқа дыбысталса да, дыбыстық өзгерістердің нәтижесінде бір ғана сипатқа келгені байқалады. Қазіргі тілімізде етістіктер құрамында қолданылатын ортақ етіс қосымшасы -с, әдетте болымсыздық қосымшасымен айтьілатын с(~з) сондай өзгерістердің нәтижесі. Соңғы қосымшаның о баста -з түрінде дыбысталғанын көне түркі материалдары, қазіргі түркі материалдары да растайды, ал түрікмен тілі фактілері бұл бұдан да ерте дәуірде -р түрінде дыбысталғанын дәлелдейді (-
дыбысталған екі тұлға қазіргі тілде дыбыстық өзгерістердің нәтижесінде бір ғана сыпатта орныққан. Түркі тілдерінің оғыз тобын түгелге жақын қамтыған ұяндау (палатализация) процесі қыпшақ тобына тән емес. Басқа да қыпшақ тілдеріндегі сияқты, қазақ тілінде де сөздің абсолют басыңда қатаң дауыссыздар, ұяңдармен салыстырғаңда, көбірек айтылады. Жалпы түркі тілдеріндегі сөздің абсолют басының "оғыздық" және "қыпшақтық" түрлерінің қалыптасуы соншалық ежелгі құбылыс емес.
Тарихи зерттеулер түркі тілдерінде сөздің абсолют басының қатаң болғанын, яғни қатаң дыбыстардан ғана басталғанын дәлелдеп отыр. Сөздің басы тек қатаң дыбыстардан ғана басталуы, ежелгі дәуірлерде дауыссыздардың ұяң, қатаң болып бөлінуі фонемалық дәрежеде болмағандығын көрсетеді. Ал кейін оғыз тіліндегі сөздің абсолют басының ұяңдауы созылыңқы дауыстылардың ықпалы дейтін пікір түркологияда қазір дәлелденіп отыр. Қазақ тіліндегі бута мен пута, бал мен пал, диірмен мең тиірмен, туз бен
жүктеу/скачать 336,43 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|