Бағдарламасының ( Syllabus) титулдық парағы Нысан пму ұс н

Жеке дауыссыздардың қалыптасуындағы ерекшеліктер.

Жоспар (қарастырылатын мәселелердің тізімі:)

1.Анлаут позициясында қолданылатын дауыссыздар

2. Интервокал позициясындағы дауыссыздар

3. Сингармонизм, ассимиляция

Қазақ   тілі   -   қыпшақ   тобындағы   тілдер   тобына   жатады.   Ал

қыпшақ   тобындағы   тілдердің   қарлуқ,   оғыз   тобындағы   тілдерден

фонетикалық   негізгі   айырмашылықтары   мына   төмендегідей^І)   8   —

9   дауысты   дыбыс   бар,  ы,   і,   у,   и  дыбыстары   түрлі   мәнермен   айтылады:

татар,   башқүрт   тілдеріндегі   бұл   дыбыстар   қазақ,   қарақалпақ,   ноғай

тілдеріндегі   сондай   дыбыстарға   сәйкес   келе   бермейді;   2)   аффикстер

қүрамында   еріндік   дауыстылар   айтылмайды;   3)   сөз   қүрамындағы

еріндік   үндесу   әлсіз.   Қазақ   тіліңце   сөздің   бірінші   буынында   еріндік,

кейінгі   буындарда   қысаң   дауыстылар   келсе,   алдыңғылары   соңғыларға

әсер   етеді.   Бірақ   өте   өлсіз   байқалады,   соңдықтан   жазуда   ескерілмейді;

4)   созылыңқы   дауыстылар   жоқ.   Екінші   топқа   жататын   созылыңқылар

орнына   қыпшақ   тілдеріңце   дифтонгілер   айтылады;   5)   көне   түркі

тіліндегі  г,   г  дауыссыздары   мен   дауыстылардың   тіркесі   орнына

өзгерген   жаңа   тіркестер  (ау,   ой,   ыу,   ей,   ій,   уй,   үу,   үу)  қолданьшады;

6)   көптеген   тілдерде   сөз   басында   айтылатын   қатаң  п  орнына   үяң  б

айтылады,   бірақ   жіктеу   есімдіктері  м,   б  дыбыстарымен  мен,   бен

түріңце   дыбысталады;   7)   сөз   басыңда   қатаң  т,   қ,   к  дауыссыздары

жиі қолданылады; 8) сөз басыңца дж  дыбыстары жарыса

соз ішінде екі дауысты дыбыс аралығында п, қ, к қатаңцары үяңдап кетеді.

Қыпшақ   тілдерін   ортақ   қүбылыстар,   екінші   жағынан,   оларды   түркі

тіддерінің   басқа   топтарынан   ерекшелейтін   белгілер   осылар.  Ал   кене

тілдердегі  з, д  дыбыстарының орнына  й  дыбысының айтылуы,  қатаңцар мен

үяңдардың   жіктелуі   тек   қыпшақ   тілдеріне   ғана   емес,   жалпы   Батыс   Хун

тармағына тән белгілер.

Қазақ   тілінің  этногенездік   негізі   жайлы   осы   орайда   айта   кететін   бір

жай:

Қазақ   тілі   қыпшақ   тілдері   тобына   жатады   дейтін   түрақталған

ұласа   бермейтін   кейбір   субстраттық   қүбылыстары   бар   екеңцігін  атап   айту

керек.   Соңғы   уақыттағы   зерттеулер   ондай   қүбылыстар   Орхон-Енисей

заманьшан, қалса Махмуд Қашқари заманынан тарихта белгілі оғыз тектес

халықтар тілдеріне барып жалғасатын-дыгын дәлелдеп отыр.

Томанов М. Махмуд Қашқари XI ғасырдағы түркі тілдерінің фонети-калық

қүрылымы туралы "Қазақ тілі мен әдебиеті" жинағы. Алматы, 1971.  ІҚазақ тілі

қарақалпақ,   ноғай   тілдерімен   бірге   қыпшақ-ноғай   тобын   қүрайтыны,   яғни

Ноғай   ордасы   халықтарының   негізінде   қалыптасқаны   да   мәлім.   Дегенмен,

қазақ халқының субстраты қатарыңда  басқа да тілдік негіздер  болғандығы

айқын (ол туралы аддыңғы тақырыпта айтылады). Соған орай қазақ тілінің

тек езіне ғана тән ерекшеліктер мынадай: 1) фузияда л~д~ ш сәйкестігі бар; 2)

соз басында айтьшатын й ~ ж ~ дж сәйкестігінен қазақ тіліңце ол позицияда

ж  дыбысы   айтылады^  Й  дыбысы   эпизодтық   ыңғайда   біріккен   сөздер

қүрамында сөз ортасында ғана айтылады:  тас;  4) қазақ тіліндегі  ш  қарлүқ

тілдеріңдегі ч дыбысына сәйкес, с дыбысы ш дыбысына сәйкес қолданылады;

5)   сөздің   абсолют   басыңда   үяңдардан   гөрі   қатаңцар   жиі   қодданылады,

бірақт~д,б~псәйкестігі сирек те болса ұшырайды; 6) интервокал позицияда

жүктеу/скачать 336,43 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: