-тақырып. Лексика. Қазақ лексикасының көнетүркілік негізі

1. Қазақтың халық тілінің қалыптасу дәуірлеріндегі тілдік тарихи 

ескерткіштер

2. Тұрақты сөз тіркестерінің (идиома, фраза) қалыптасу тарихы.

Көне   заман   мен   орта   ғасырлардағы   лексиканы   жазба

ескерткіштер  арқылы танитынымыз, ол кезден  сөйлеу тілі лексикасы  бізге

толық   жетпегені,   сөздердің   жазылуы   мен   айтылуы   қашанда

бірдей бола бермейтіні.

Tүркі тілдері лексиканың басты 6ip ерекшелігі тy6ip сөздің ықшамдылығында.

Tү6ip сөздер көбінесе 6ip буынды және мағынасыз бо-лып келетін, осыдан

барып   өлі   тү6ip   туғаны,   лексика   тарихының   этимологиямен

байланыстылығы.

Қазақтың   халық   тілінің   қалыптасу   дәуірлеріндегі   тілдік   тарихи

ескерткіштерге (М. Қашкаридың "Дивани лугати ат-тюрк) еңбегі т.б.) сүйене

отырып, негізгі сөздік қордың сипатына, көлеміне жаңа сөз жасауына шолу

жасау. Қазақ тіліндегі жалпы түркі тілдеріне ортақ лексика. Монғол, қазақ

тілдеріне ортақ лексика. Қазақ тілінің сөздік қорында олардың алатын орны.

Халық   тілі   қалыптасу   дәуірлеріндегі   басқа   тілдерден   (орыс,   шығыс

тілдерінен) енген сөздердің сипаты. Сөз ауысудың өзге тілдерге әcepi. Араб-

парсы тілдерінен сөз ауысып алудың тоқырауы, орыс тілінен сөз ауысудың

тарихи мәні, лексика, грамматика, фонетиканы дамытуға әсepi.

Сөз мағынасындағы өзгеріс. Көптеген сөздердің негізгі (заттың) мағынасын

жоғалтып,   ауыспалы   мағынада   қолданылуы  (шулен  шуршу,   шун   бадасы,

быщырш   шигендей);  көп   мағыналы   сөздердің   туу  тарихы.   Омоним,

синонимдер   тарихы,   олардың   көп   мағыналы   сөздермен   байланысы:

функционалдық семантика, лексиканың мағына дамуына айғак бола алатыны.

Тұрақты сөз тіркестерінің (идиома, фраза) қалыптасу тарихы. Олардың шығу

тегі жай тіркестермен байланысты екендігі. Сөздердің 6ip-6ipiмен тіркесуінде,

қолданылуында шек бар екендігі. Мағынасын жоғалтқан сөздердің  идиома

мен қос сөздерде сақталуы.

Лексиканың толығу жолдары.

а)

сөз байытудың негізгі жолдарының 6ipi — дайын сөзді көрші тілдерден

ауысып алу екендігі;

ә) байырғы сөздердің жаңа мағынаға ие болуы;

б)

дыбыстық   өзгерістер   арқылы.   Бұған   сөз   мағынасындағы   өзгеріс,

жаңалану   тікелей   әсер   ететіні  {улаг   —   улау   —   лау,   екШеш   —   ушмеш,

гылым — Шм, маглумат — мэл1мет).

 Лексикалық сөз тудыру жолдарының тарихы.

а)   Екі   сөздің   қосылуы   арқылы   жаңа   ұғым,   жаңа   сөз   жасалу   тәсілі   көне

екендігі. Даму барысында соңғы компоненттің мағынадан ажырап, дыбыстық

деформацияға   ұшырауы   —   оны   жұрнаққа   айналдыратыны.   Қaзipгi   қазақ

тілінде ондай фактілердің молдығы  (к,олк,ак, — щулащ, бшек юзш — быезж,

келе турган — келетугын — келетш).  Мағыналы сөздің шылауға, шылаудың

аффикске айналу процесі.

Аффикс (жұрнақ) арқылы сөз жасалу негізгі екені. Аффикстің мағыналы түбip

сөзден шығуы туралы тарихи деректер.

жүктеу/скачать 336,43 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: