Ханафи мәзһаб мектебін құрушы имам Ағзам Әбу Ханифа Нұгман ибн Сәбит. (699 ж. Куфа – 767 ж. Бағдат)

Қараханидтер (IX-X ғ.) кезінде Ислам мемлекеті ретінде танылғанымызға Қытай хандарымен жүргізілген келіссөздерге қойылған мөр дәлел. Қараханидтер мемлекетінің негізін құрушы - Қарахан, б.д. 960-шы жылы қайтыс болғаннан кейін оның баласы Мұса Ислам дінін мемлекеттік деп жариялағаны белгілі. Мұның бәрі, қазақ халқының оған дейінгі отқа, айға, күнге, пұтқа табыну сияқты, т.б. қараңғылық нышандарынан арылып, мұсылманшылықты берік ұстанып, ондағы барлық құндылықтарды қадірлеп қанына, санасына сіңіргендігіне дәлел болады. Яғни, біздің ел – қазақ болып танылғалы мәдениетінің негізі мұсылманшылықтан басталып, ондағы құндылықтарды бойына сіңірген.

Исламның қазақ даласына енген алғашқы әрі одан кейінгі кезеңдерінде дүниетанымдық көпқырлылығы, әсіресе, адамгершілік мәселелері адамның күнделікті тіршілігінде ғана емес, дана ойшылдарының философиялық тұжырымдарында да көрініс тапты. Исламның ерекше мәдени жетістігін және оның диалог пен түсіністікке негізделген әлем мәдениетінің айнасы екендігін атақты жерлес бабамыз Әбу Насыр әл-Фараби, одан кейін оның ізбасары, энциклопедиялық білімдар және де ғылым қақпасын ашқан Ибн Сина, өзінің «Тауил» теориясы арқылы Қазақстанға Матрудилік мектептің кең таралуына жол ашқан, бүкіл түркілердің осы таным арқылы Ислам дінін қабылдауына әсер еткен – Халлаж Мансұр. Қазақ даласының данагөйі, барша түркі елінің тәлімгері, әрі ұстазы Қожа Ахмет Йассауи, ұлы ойшыл және әлем мәдениетінің данышпаны Абай мен оның ізбасары, ойшыл Шәкәрім шығармаларына жүгіну арқылы ашуға болады. Абайдың қара сөздерінің түпкі желісінде Йассауидің шығармалары жатыр.

Осылайша, қазақ мәдениеті ғасырлар бойы Құран мен сүннетке негізделген имам Ағзам Әбу Ханифа мәзһабы сенім мектебінен сусындаған.

«Мәзхаб» тілдік мағынасы – жол, бағыт, көзқарас деген мағынаны білдіреді. Ал, шариғы мағынасы арнайы тәсілдер, ережелер арқылы Құран және Пайғамбар сүннетінен шығарылған үкімдер мен көзқарастар жиынтығын білдіреді.

Имам Ағзам Әбу Ханифа көрнекті ғалым. Ол сүнниттердің ішінде сенімге (әрі қарай – ақида) байланысты саласында алғаш зерттеу жүргізгендердің бірі.

Қазіргі кезде әлемдегі сүннит мұсылмандардың жартысынан көбі (шамамен 53%) Ханафи мәзһабын ұстанады. Ал ханафирлердің басым көпшілігі Имам Матуридидің бір жүйеге келтірген сенім негіздерін басшылыққа алады. Матуридилік мектептің ғұламалары бір жүйеге келтірген иман негіздері – Орта Азия, Түркия, Балқан түбегі, Қытай, Үндістан, Пәкістан аймағындағы мұсылмандар арасында кеңінен жайылған. Бұл жүйе түркі халықтары арасында көбірек қолданылғандықтан, қазақ даласындағы мұсылмандардың дәстүрлі сара жолы болып қалыптасқан.

Десек те, Имам Ағзам уақытының көп бөлігін «фиқһ» ғылымын – шариғат заңын зерттеп, оны бір жүйеге келтіріп, шәкірттер тәрбиелеуге арнады. Соның нәтижесінде, оның «мәзһабы» - құқықтық мектебі құрылды. Ал, ақида саласында Құран мен сүннетке сүйенген негізгі жүйені түзіп, өзінің шәкірттеріне, ізбасарларына жол көрсетіп кетті. Олардың ішінде әйгілісі Әбу Ханифаның (р.а.) еңбектерін жалғастырушы Имам Матуриди болды.

«Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деп жырлаған Абай атамыз да:

- Әмәнту айтпаған кісі бар ма,

Уә кутубиһи дегенмен ісі бар ма? – деп дұрыс сенімнің маңыздылығы жайлы ой қозғаған. Бұл жерде Ұлы Абайдың көздеген «әмәнту» сөзі «Мен Аллаға, Оның періштелеріне, кітаптарына, пайғамбарларына, ақырет күніне, тағдырға, жақсылық пен жамандықтың Аллаһтың жаратуымен болатындығына иман еттім. Аллаһтан басқа ешбір тәңірі жоқ, Хазреті Мұхаммед (с.ғ.с.) Аллаһтың құлы және елшісі екендігіне куәлік етемін» дегенді меңзеген.

Қазақтың кемеңгері Абай Құнанбаев ақын ғана емес ол исламды терең түсінген теолог болған. Өзінің өткен тарихындағы шынайы рухани құндылықтарды сақтаған, оларды ұрпақтан-ұрпаққа рухани мұра етіп қалдырған халықтың ғана өркениетті ел ретінде жарқын болашағы бар. Бүгінгі аға буынның міндеті – әр түрлі жаһандық құбылыстар мен кедергілерге қарамастан, өзімізге аманат болған дәстүрлі Ислами құндылықты қаз-қалпында келер ұрпаққа мұра етіп қалдыру болып табылады.

Бүгін қоғамымызда мұсылман қауымы арасында салафшілдік, уақабшылық, құраншылық сияқты т.б. неше түрлі ағымдарға бөліну белең алып отыр. Таза исламды ұстануды ту еткен аталмыш ағымдар көне заманнан қазақ даласын мекендеген мұсылмандардың ұстанып келген сара жолы – Әбу Насыр Әл-Фараби, Қожа Ахмет Йассауи, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Хакім Абай, Шәкәрім Құдайберділер ұстанып, бізге мирас етіп кеткен дәстүрлі Исламды, атап айтқанда, Ханафи мәзхабын мойындамай, таза Исламның көрінісіне кір келтіріп, белгілі фобиялар тудыруда. Оның соңы экстремистік, ақыры аяғында террористік әрекеттерге ұласып та жатыр.

Мысалы, ата-бабамыздың сан ғасырлар бойы ұстанып келген исламы, яғни Имам Ағзам Әбу Ханафи мазһабы дұрыс емес, салт-дәстүрді ұстануға болмайды, ата-бабаға құран бағыштау және шелпек тарату дұрыс емес, тек Құран мен сүннетті ғана ұстану керек деп, Құран мен сүннет түгілі, таяқты «әлиф» деп танымайтын қарапайым жастарға болмысы бұлыңғыр, мазмұны маргиналды жол меңзейді.

Ең қауіптісі, деструктивті діни ағымдар осы әдісті қолдану арқылы жастарды экстремизмге алып барады. Олар жастар арасында өзі ұстанған жолдағылардан басқа мұсылмандармен, туған-туыстарымен, тіпті, әке-шешесімен араласпауға, қарым-қатынастарын үзуге дейін алып бару тәсілін де қолданады. Нәтижесінде әке-шешесінен, туған-туысынан, достарынан қол үзіп қалған жастар оңай басқарылып, экстремистік мақсатта қолданылатын дайын тірі өнімге, құралға айналады. Демек, ата-бабамыз ұстанып келген сара жолдың тағылымымен көрінісін өзгерту, оның дұрыстығына күмән тудыру экстремизмге шақырудың алғы шарты ретінде қолданылып отыр.

Ата-бабамыздың ықылым заманнан бері ұстанып келген сара жолы – 2011 жылы 11 қазанда қабылданған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңның кіріспесінде атап көрсетілгендей исламның Ханафи бағыты. Әлем мұсылмандары шариғат заңын ұстануда Ханафи, Шафи′и, Ханбали, Малики болып бөлінсе, сенім мәселесін Матуриди және Әшғари мектептерінің қағидалары арқылы таниды. Бұл екі мектептің қағидалары мен ұстанымы – классикалық дәстүрлі ислам. Яғни, екеуі де Құран Кәрім мен Мұхаммед Пайғамбардың сүннет жолына негізделген.

Ал, Әбу Ханифа мәзхабы – біздің өмір салтымызбен біте қайнасып, үндесіп жатыр. Бұл діни мектеп біздің болмысымызда тамыры тереңге кетіп, ұлттық мәдениетімізбен сабақтасып кеткен. Бір сөзбен айтқанда Әбу Ханифа мәзхабы – қазақ мұсылмандығының алтын діңгегі. Қазіргі таңда дінге бет бұру артып келе жатқан, кептелісі көп өмір жолында қазақ жастары үшін Әбу Ханифа мәзхабы – «жол бағытын реттеуші бағдаршам іспетті».

Алланың аяты мен Пайғамбар хадисіне терең бойлаған көреген көшбасшымыз – Н.Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында: «Біз мұсылманбыз, оның ішінде Әбу Ханифа мәзхабын ұстанатын сүнниттерміз. Бабаларымыз ұстанған бұл жол ұлттық салт-дәстүрді, ата-ананы сыйлауға негізделген. Ендеше, бүгінгі ұрпақ та әлемдегі ең ізгі дін – Ислам дінін қадірлей отырып, ата дәстүрін ардақтағаны абзал» - деп, тегіннен-тегін айтпаса керек.