Бағдат Оралбайұлы «Тегімізді тануға талпыныс»

Аллаға берілу, Аллаға құлшылық ету мағынасындағы ислам дүниеге кең тарады. Орта ғасырда бүкіл Таяу Шығыс елдеріне, соның ішінде қазақ жеріне де үлкен өзгерістер алып келді. Таза діндік жағынан алып қарағанда өзіне дейінгі байырғы діндерден еркіндеу және сол тұстағы халықтардың сана-сезімінде ислам бірте-бірте діни парыз бен рәсім ретінде қалыптасып қана қоймай, өзінің өзгелерден мүлде айырмашылығы барлығын көпке айқын сезіндірді. Исламның орнығып дамуына Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) сіңірген қызметі өлшеусіз болды. Көпшілікке ислам қасиеттерін бүкіл ой, сезім-санасына жететіндей етіп түсіндіре білді. Ол хабарлағанның бәріне сену (әл-иман), өнегелі, рақымшыл болу (әл-ихсан) парыз саналды. Бұл – мұсылман дін ғылымы өкілдерінде әрқилы түсіндірілді.

Исламның 73 ағымға бөлінетінін, соның ішінде біреуінің ғана жол-ұстанымы дұрыс болатынын пайғамбардың өзі де айтқан. Жалпы догмаларының, діни жол-жоралғыларының әр түрлілігі, қоғамдық, азаматтық құқықтану мәселелерінің алуандығы ерекшелендіреді. Мысалы, Құранның бір аятының өзі «О, халық! Не нәрсені де талқыла, сонда сен шындыққа жетесің» дейді. Суннилер тобы өздерін «Аһли шариар» дейді. Сонда Құранның қосымша ережелері хадис, иджма, қияс болса, олар осында айтылған талаптарын орындауды парыз санайды. Бұлардан төрт халифтың Құранды түсіндіріп, әрі соған сүйене отырып азаматтық және діни тұрғыдан шығарған қағида-ережелерін жасағандығы көрінеді.

Суннилер мен шииттердің арасындағы айырмашылықты және мыналардан көруге болады. Әлиден кейінгі әулеттеріне имамдықтың берілуін суннилер қолдамады. Өйткені, суннилер тек алғашқы төрт халифты ғана имам деп таныды да, тұқым қуалап имам болу дәстүрін мақұл көрмеді. Олар көпшілік жамағаттың имамды өздері сайлауы керектігін дұрыс деп білді. Шииттер болса, тек Әли тұқымынан сайлануы тиіс, алғашқы үш халифа, кейінгі Аббастықтар билікті Әли ұрпақтарынан тартып алды деп есептейді. Осындай ұстанымдағы шииттер егер бастарына күн туса, онда өз дінінен бас тартуына рұқсат етіледі. Тағдыр жөнінде де олардың көзқарастарында айырмашылықтар бар. Суннилер тағдырды Алла тағала белгілейді, адамның болашағын өзі шешетіндей ерік берілмейді, шииттер адам ерікті, сондықтан ол жамандық-жақсылықты істеуге хақылы дейді. Намаз жоралғылары мен жуыну, пәктенуде де, қажылық, азаматтық некеде, мұрагерлікте, басқа да толып жатқан іс-әрекеттерде де айтарлықтай айырмашылықтары бар. Ислам діні бойынша адамның өзіне, ата-анасына махаббаты, туған-туыс, діндестері мен жалпы адам баласына деген махаббаты болмағы керек. «Исра» сүресінің – 23 – 25, «Анкабут» сүресінің – 8, «Лұқман» сүресінің – 14 – 15 аяттарында діндестер сыйластығына айрықша орын беріледі. «Біреуге жаман көзбен қарама», «Адамды қорлағанды Алла қорлайды» дегендер де осында айтылады. Жалпы ислам адамды қорлауды, күң етуді қолдамайды. Құранда да пайғамбардың хадистерінде де отбасын құруды мұсылмандық міндеттің жартысы, ал екінші жартысына өзінің ар-ұжданы мен имандылығынан тұратын Аллаға құлшылығын жатқызады.