Байдалиев Д. Д
жүктеу/скачать 1,94 Mb. Pdf көрінісі
|
|
Жуалы ӛңірінің гелогиялық – тектоникалық ерекшелігінің сызбасы «Қазіргі Қошқарата Жуалы грабенінің (ойысының) ортасынан ӛтетін, белдеуленіп кӛтерілген суайрықтың шығысына – Кіші Қаратау бағытына қарай Теріс ӛзені ақса, батысына – Үлкен Қаратау бағытында Қошқарата, Боралдай, Бӛген ӛзендері ақты. Кейінгі замандарда жердің тереңдігі тектоникалық жарылыстар арқылы Қаратау жоталарының кӛтерілуі үдей түскен. Нәтижесінде Үлкен Қаратау мен Кіші Қаратау жоталарының биіктіктері Қошқарата грабенімен (ойысымен) салыстырғанда жоғарылап асып кетті. Бірақ ӛзендер алғашқы алған бағыттарынан қайтпай, кӛтерілген жоталарды шайып, тілгілеп, қиратып, арналарын тереңдетіп аға берген. Қошқарата ӛзенінің табаны Боралдайтаудың Алакүшік және Ақшоқы биіктерінің ауданында 600 метр деңгейде болса, жарқабақты жағаларының басы 1100 метр деңгейде, яғни, ӛзен суы кӛтерілген жотаны 500 метр тереңдікке дейін қиып түскен. Дәл осындай «жұмысты» Боралдай ӛзені де атқарды. Оның Үлкентұра мен Алакүшік биіктері ауданындағы жарқабағының табаны 600 – 700 метр деңгейде болса, басы 1100 – 1200 метр деңгейде, ал жер бедерін Аудандардың аттары (шыңдарының қазіргі биіктігі. м) Геологиялық бұрынғы кездердегі биіктік деңгейлері м. 20 млн жыл (И 1 ) 3 млн жыл (И 2 ) 1,5 млн жыл (Q Е ) 0,7 млн жыл (Q І ) 0,3 млн жыл (Q ІІ ) 150 мың жыл (Q ІІІ ) 10 мың жыл (Q ІV ) 1.Боралдай (1813) 2.Шақпақ (1190) 3.Кіші Қаратау, Берікқара (1611) 4. Қошқарата – Жуалы грабені (1100) 400 300 300 300 300 300 300 300 700 500 500 400 800 500 700 600 1000 600 900 800 1400 800 1300 900 1700 1100 1500 1100 10 қуалап, баяу түскен қиманың тереңдігі 500 метрден асады. Сонымен, шамамен 350 мың жылдың ішінде алғашында ӛзендердің табанында жатқан беткейлердің қазіргі кезде 500 метрден астам биіктікке «ӛскенін» кӛреміз. Теріс ӛзені де аққан бағытын ӛзгертпей, жолындағы Кіші Қаратаудың кӛтерілуінен болған кедергіні қиып түскен. Су жарып аққан жота Маймақ бекетінің тӛңірегінде, Күркіреусу ӛзенімен қосылған тұсында кӛтеріліп, оның биіктігі 300 метрден асады.» (Ә.Байбатша. Қазақ даласының ежелгі тарихы. Алматы: Санат, 2002, 16 – 17бет) Қазіргі Жуалы ауданының солтүстік батысындағы Қостұраның және оңтүстік шығыс жағындағы Күркіреусу ӛзенінің Теріске қосылған тұсындағы антецедентті аңғарлар жер бӛліктерінің ӛзен пайда болғаннан кейінгі кездерде ӛскенінің дәлелі болып табылады. Жуалы аймағының қазіргі кездегі сипаты, Теріс ӛзенінің жоғарғы және орта ағысындағы жерінің кӛпшілік бӛлігін биіктігі 900 метрден 1200 метрге жететін таулы үстірт алып жатыр. Солтүстігі мен солтүстік – шығысын Қаратау жотасы, батысы мен оңтүстік батысын Боралдай, Құлан таулары мен Талас Алатауы қоршап жатыр. Аудан жерінің орта бӛлігіндегі Күреңбел белінен асып ӛте алмаған ӛзендер жер ыңғайына қарай оңтүстік шығысқа қарай теріс ағады. Ӛзеннің осындай сирек құбылысына қарай Х ғасырларда араб жиһангерлері оны Баркуаб (Теріс бағыттағы ӛзен) атап кеткен. Ал сол Күреңбел белінің солтүстік беткейлерінен басталып ағатын ӛзендер Боралдай тауының шатқалдары арқылы Қостұраның ортасынан ӛтіп солтүстік батысқа қарай ағады. Тектоникалық құбылыстардың әсерінен табиғи ортаның ӛзгеруі, ауа райының ӛзгеруі, зілзалалар, таулардың ӛсуі бүгінгі күндері де жалғасып келеді. Осындай тектоникалық қозғалыстардың әлі де елеулі орын алатындығын ғалым Е.Фенько 1935 – 1955 жылдар аралығында Түркісіб темір жолы желісінің бойымен жоғары дәлдікпен жүргізген геодезиялық ӛлшеулер нәтижесінде анықтады. Ол жердің қозғалуының әр аудандағы жылдамдығы әртүрлі екендігіне кӛз жеткізеді, сонда жердің ең жылдам кӛтерілу осі Жуалы ауданындағы Құлантаудың Оңтүстік 11 Қазақстан облысымен шектесер жеріндегі Шақпақ асуында екендігін, жылына оның орташа мәні 10 – 12,5 мм болатынын есептеп шығарды. жүктеу/скачать 1,94 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|