огг Сыйымдылық ФКГ Реостаиы АҚ, БКГ Т

Датчик 
түрлендіру функциясымен
сипатталады, ол шыккан шаманың 
х
Kip- 
ген шамаға функционалды тәуелділігінан 
у
= 
f[x)
алитикалык түрде немесе 
график түрінде көрсетеді. Ең қарапайым жағдай 
у - kx
тура пропорционалды 
тәуелділік.
Датчиктің сезімталдығы
шығыстағы шаманың кірістегі шаманың өзгерісі- 
не қатысы аркылы аныкталады:
Z
= 
Ау/Ах.
Ол датчиктің түріне карай Ом-ның миллиметрге (Ом/мм); милливольттың 
кельвинге (мВ/К) катынасы аркылы т.б. белгіленеді. Тізбектей қосылған дат- 
чиктердің жиынының сезімтал барлык датчиктердің көбейтіндісіне тең.
Датчиктердің уақытты сипаттамалары маңызды. Себебі, датчиктердегі 
үдерістер лезде жүрмейді, бұл шығыстағы шаманың кірістегі шамаға Караган­
да өзгерісінің баяулауына соктырады. Мүндай ерекшелік аналитикалык түрде 
датчиктің сезімталдығы кірістегі шаманың өзгеру жылдамдығына тәуелділігіне 
әкеледі немесе х гармониялык заңмен өзгергенде жиіліктен тәуелділікке әкеледі.
Датчиктермен жүмыс істегенде оларға тән кателіктерді ескеру кажет. Қа- 
теліктердің себептері:
1) түрлендіру функциясының температуралык тәуелділігі;
2) гистерезис — 
у
шамасының кешігуі, ал датчиктегі кері кайтпайтын үдеріс- 
тердіңх-ка катысты аз шамасында да болады;
3) түрлендіру функциясының дыбыска қатысты түраксыздығы;
4) датчиктің биологиялык жүйеге кері әсері, нәтижесінде көрсеткіш өзгереді;
5) датчиктің инерттілігі (оның уакытты сипаттамаларын елемеуі) және т.б.
Датчиктің кұрылымы әртүрлі: карапайым түрден (терможүп) күрделі доп­
лер датчиктеріне дейін. Мысал үшін карапайым датчик дем алудың жиілігін 
есептейтін реостатты датчикті алайык.
Бұл датчик (21.5-сурет) 1 резиналы 
түтікше түрінде жасалған, оның іші 2 көмір 
үнтағымен толтырылған. Оның шеттеріне 
3 электродтар орналастырылған. Көмір ұн- 
так аркылы 4 сырткы тоқ көзінен ток беру- 
ге болады.
Егер осы түтікшемен кеудені орап кой- 
сак, онда дем алғанда ол созылады, ал дем 
шығарғанда сығылады. Бұл газда көмір ұнтактары арасындағы дәнекер өзгеріп 
тоқ кедергісі де өзгереді. Тізбектегі ток күші де сәйкес өзгеріп, ол өзгерісті тір- 
кеуге болады.
Қорытындында датчиктер биологиялық жүйелердің рецепторының техни- 
калык аналогы болып табылады деп көрсетуге болады.
21.4. СИГНАЛДЫ ЖЕТКІЗУ. РАДИОТЕЛЕМЕТРИЯ
Алынған және үдетілген электрлі сигналды тіркелетін кұралға жеткізуіміз 
керек.
Қалыпты жағдайда электрод немесе датчиктер, үдеткіштер және тіркеуші 
құралдар біртүтас кұрылғыда бірге жасалады. Бұл жағдайда сигналды жеткізу

техникалық киындык туғызбайды. Бірак кейде есептеуші бөлік биологиялык 
жүйеден алые кашыктыкта болуы мүмкін, мұндай жағдайдағы өлшенулер те- 
леметрияға немесе тар шеңберде биотелеметрияға жатады. Дерек алушы кұрал 
мен тіркеуші құрал бірі-бірімен сыммен немесе радио арқылы байланысады. 
Оның соңғысы 
радиотелеметрия
деп аталады. Мүндай байланыс ғарыштык 
зерттеулерде экипаждың және космос серігінің күйі туралы хабар алу үшін 
колданылады, сонымен катар спортты медицинада да колданылады. Мысалы, 
спортшының бас киімінде орналаскан радиотолкын шығаратын антена аркы- 
лы 300-500 м кашыктыкта (стадион ішінде) онын хал-жағдайы туралы мәлі- 
меттерді тіркеуге болады.
Радиотелеметриясонымен катар ас ко­
рыту шегін эндорадиозондауға да колданы­
лады. Бүл мәселені нактырак көрсетелік.
Миниатюрлі капсулаға салынған радио- 
тараткышты (эндорадиозонд: 21.6-сурет) 
науқас жүтады (21.7-сурет). Радиотарат- 
21.6-сурет
кыштың жиілігінің өзгерісін өлшеу аркылы наукастың кысымын, тотығу мен 
сілтіленудің ережесін, температурасын және баска параметрлерді аныктауға 
болады.
21.8-суретте аскорыту ферменттерінің белсенділігін аныктайтын эндора- 
диозондтың сызбасы берілген. Ол негізгі үш бөліктен тұрады: 1 — кернеу көзі, 
ол алынбалы-салынбалы; 2 — диск, ол сығылған ферромагнитті ұнтактан және 
ферментпен ерітілген бөлшектерден тұрады; 3 — транзистор және радиосызба- 
ның баска бөліктері. Диск кернеу көзі сиякты алынып-салынады және ескір- 
ген немесе тозған жағдайда оны ауыстыруға болады. Генератордың принципті 
сызбасы 23.1-суретте келтірілген.
Диск 4 индуктивті катушкаға кысылып түрады да ол екеуі тұйык магнитті 
өткізгіш кұрайды. Ас корыту ферменттері дискіні ерітеді де, тізбектін 
L
индук- 
тивтілігі кемиді, нәтижесінде генератордың жиілігі артады [(18.7) караңыз). 
Алынған жиіліктердің аркасында ферменттердін белсенділігі туралы дерек 
аламыз.
Эндорадиозондтың құрылымды сызбасы 21.9-суретте берілген.

Ферменттердің
белсенділігі
21.9-сурет
Қалыпты жағдайда сан тармақты құрылымдар колданылады, оның арқа- 
сында бірнеше параметрді катар алуға болады. Мұндай медициналық-биоло- 
гиялык акпаратты бірдей алу диагностикалык мүмкіндікті арттыруы мүмкін. 
Қазіргі кезде мүндай көптеген параметрлерді өндеу ондык есептеуіш шамала- 
ры арқылы жүргізіледі.
21.5. АНАЛОГТЫ ТІРКЕУШІ ҚҮРЫ Л ҒЫ Л АРЫ
21.1-суретте көрсетілген техникалык сызбаның соңғы элемента өлшеуші 
(бакылаушы) кұрылғы болады, ол медициналык-биологиялык акпаратты си- 
паттайды немесе тіркейді.
Өрнектеуиііқурылғы
деп, акпаратты уакытша көрсететін кондырғыны айта- 
ды,ал жаңа дерек түскенде алдыңғы акпарат ізсіз жоғалады. Мүндай кұрылғы- 
ларға тілшелі кұралдар жатады: амперметр, вольтметр және т.б.
Тілшелі амперметр ток күшінің белгілі уакыттағы мәнін көрсетеді де оны 
сактап калмайды. Ток күші өзгергенде алдыңғы мәні сакталмайды, тек соңғы 
мәнін көрсетеді. Мұндай акпаратты есте сактап калу үшін оны арнайы сактап 
отыратын тәсіл ойлап табу кажет, мысалы, зертханалык жүмыс кезінде сту- 
денттер кұрал көрсеткішін жазып отыру аркылы жүзеге асырады. Өрнектеу 
кұралы медициналык-биологиялык қолданысқа көп ие бола бермейді: кедергі 
электротермометрі, пульстің жиілік өлшеуіші және т.б.
Медициналы электронды кең колданыска ие болатын тіркеуші күрылғылар, 
олар акпаратты кандай да бір тасымалдаушыда сактап калады. Бүл медицина­
лык-биологиялык акпараттты қолдануға, сактауға, өңдеуге немесе кұжаттауға 
мүмкіндік береді. Өрнектеуші және тіркеуші құралдар 
ана.югты уздіксіз
, 
диск-
ретті
және 
ко.мбинаңиялы
болып бөлінеді.
Медициналык-биологиялық тәжірибеде кең тараған аналогтык тіркеуші 
кұрылғыларды карастырамыз. Олардың кейбіреуін өздігінен жазушы кұралдар 
деп те атайды.
Медицинада, биологияда және физиологияда акпаратты тасымалдаушыға 
тіркеудің мынадай әдістері колданылады:
а) ұйыктыкты кабатты жүргізу (бояуды); сиялы калам және сулы жазу жүй- 
есі;
б) тасымалдаушының күйін өзгерту арқылы: фототіркеу, электрохимия, 
электроофотография және магнитті жазу әдісі;
в)
тасымалдаушының беттік кабатын алу; күйген бетті алу, жылулык жазу- 
лар.
Қазіргі кезде физиологиялык тәжірибеде карапайым түрде қолданылатын 
өзіндік жазушыр 
кимограф
деп аталады (21.10-сурет), ол жиырылған серіп-

орын ауыстыру бағыты 

жүктеу/скачать 28,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: