Байдуллаева Қазақтіліне аударғандар Н. М. Алмабаева, Г. Е. Байдуллаева, К. Е. Раманқұлов Мәскеу и з д а т е л ь с к а я г р у п п а «гэотар-медиа» 1 9

көрсетуге болады: 
N [
= 
mg
күші эсер етеді және оған тігінен 
N2
күшіне цен- 
трге тартқыш үдеу береді және ол 
тш2г
тең. Осы қорытқы екі күшкөкжиекке a
бүрышпен бағытталған, оның шамасы tga = 
mg/(m2r) —g/(ia2r),
сонда:
Ғ=
V
(mgУ + (maFr2)2
= 
т yjg2 +
coV2. 
(6.2)
Бүл жағдайда аскынсалмактык шамасы:
Ғ 
т 'Ig2 +
coV
n =
mg = 
mg
1
+
coV
g2
(6.3)
(6.3) теңдеуден co2r »
g
болса, онда г| ~ a
)2r/g, F ~ m
co
2
r, ал tga ~ 0. Тірек 
реакция центрге тарткыш күш ретінде әрекет етеді.
Орындыктың орналасуын өзгерте отырып, центрифугадағы сынайтын 
адамның отырысына эсер ететін корытқы 
Ғ
күшті тірекке перпендикуляр 
түрінде жасау аркылы болады (
6
.
8
, б-сурет).
Егер лифт (немесе ғарыш кемесі) 
а
удеумен төмен немесе жәймен жоғары 
карай козғалса, онда:
mg — N = та
немесе 
N = т {g —
a). 
(6.4)
Бұл жерде 
N
реакция күші ауырлык күшінен аз 
N < mg.
Егер 
а
= 
g
болса, 
онда /V = 0 салмақсыздык күйде. Бүл жағдайда адам ағзасындағы бөлшектер 
бір-біріне ешкандай кысым түсірмейді.
Биологиялық обьектілер үшін салмаксыздык — ерекше күй. Мұндай күй- 
лер өмірде кездесіп түрады: томен секіру, әткеншек, жылдам лифт қозғалысы- 
ның алғашкы сәті және т.б. Салмаксыздык кезінде тірек өсінің болмауы адам 
бұлшықеттерінің әлсіреуіне, сүйек ұлпаларының минералдарының азаюына, 
жұмысқа икемінің кемуіне әкеп соғады. Сондықтан салмақсыздық кезінде ға- 
рышкерлер арнайы жаттығулар жасап, арнайы киімдер киіп, бұлшыкеттерге 
қосымша күш түсіруге тырысады.
Қалыпты жағдайда канның 
pgh
гидростатикалык кысымы дененің жоғар- 
ғы жағында аз, ал төменгі жағында көбірек болады. Салмаксыздык кезінде де- 
ненің барлык бөлігінде кысым бірдей болады да, адам басында беттерінде қан 
кысымының артканын сезеді.
Вестибулярлы кондырғы салмаксыздыкка гравитациялык өріс жок сияқты 
эсер береді, яғни вестибулярлы бұзылыска әкеп соғады.
Адам денесінің салмақсыздык жағдайындағы ерекшеліктерін нақтырақ ка- 
растырайык.

Адамның механика зандарын игеруі бала кезінен басталады: отыруға, жүру- 
ге, жүгіруге үйренеміз. Мұның бәрі теориялық білімді кажет етпейді. Бұл меха- 
никалык козғалыстарды адам ойланбай істейді. Айталыкадам ядроны лактыру 
үшін, кұламас үшін аяғын жерге тірейді, оны түйсігімен түсіне отырып жасай- 
ды. Парадокс сонда, адам механикалық зандарға дағдыланғаны сонша, ол оны 
тек ерекше жағдайда ғана сезе бастайды.
Осы ерекшеліктерге адамнын салмаксыздык кезінде козғалу ерекшелігін 
яғни тірексіз кеңістікте қозғалуын карастыруға болады. Егер адамның массасы 
1 0 0
кт болып, 
0 , 1
кг денені 3 м/с жылдамдыкпен лактырса, онда өзі карсы ба- 
ғытка 0,3 м/с жылдамдыкпен қозғалатынын импульстің сакталу заңынан оңай 
есептеп беруге болады.
Егер адам қолын созып лактырса онда ол айнала бастайды. Бұл жердегі 
жағдайға карағанда импульс пен импульс моментінің сакталу занынын еоек- 
ше көрінісі. Ол тек баска денемен әсерлесіп қана ток- 
тай алады. Ал жерде олай емес еді ғой. Айталык адам 
«бұрыш» жаттығуын жүргізгісі келсе, онда онын аяғы- 
ның козғалысынын импульс моментінің сакталу заңы 
дене қозғалысын тудырады (6.10-сурет). Салмаксыздык 
кезінде адам денесімен айналу үшін колдарымен карсы 
бағытта козғалыс жасауы керек (
6
.
1 1
-сурет).
Егер салмаксыздык жағдайында адам гайканы бүрай 
бастаса, онда өзі қарсы бағытқа бұрала бастайды.
Салмаксыздык жағдайында да Ньютон зандары 
орынды, бірак адам салмаксыздык кезіндегі козғалыс- 
ка «дағдылануы» керек. Басын немесе қол-аяғын бірдей 
козғалтса, немесе бір денені лактырса адам денесінің 
козғалысы да бірден өзгереді. Осы айтылған мәселе- 
лердің барлығы ғарышка ұшуға дайындык кезінде ес- 
керіледі. Леонов өз кітабында былай деп жазады: кажетті 
жаттығудан кейін адам «тірексіз» козғалыс кезінде де 
өзбұлшыкеттерін пайдаланып, ешкандай техникалык 
кұралсыз-ак кеңістікте өз денесін бағдарлай алады.
Және әрі карай: «тірек нүктесіндегі салмаксыздык- 
тын аз болсада бар болуы козғалыс координациясын 
айтарлыктай бұзушылықтарсыз кез келген жұмыс орын- 
далуы мүмкін
! » 1

жүктеу/скачать 28,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: