Байпақов К. М., Таймағамбетов Ж.Қ
жүктеу/скачать 2,57 Mb. Pdf көрінісі
|
| Қалалар функциясы. Бҧрынғы кезеңдердегідей қыш ыдыстар
қалалардан қалалардан кӛптеп кездеседі. Ӛндіріске мамандану ӛріс алғандығы байқалады. Ірі шеберханалда су таситын қҧмыралар, екі ҧстағышты ыдыстар мен хумдар секілді бҧйымдардың белгілі бір тҥрлері жасалды. Ашық аулаларда орналасқан пеші бар шағын шеберханалардан да мамандандырылу сипаты байқалады. Олар ҧсақ және сырланбаған пиала, кесе, тостақша тҥріндегі ыдыстарды ӛндірді. Ҧсталық және металлургия бҧрынғыдай қалаларда кең таралған. Қала жҧрттарынан табылған крицтер мен темір балқытатын пеш қалдықтары ӛте кӛп. Жер жыртатын қҧралдардың екі жалпақ темірден жасалған тҥріндегілер табылған. Соғылған қҧралдармен қатар қҧйма қҧралдары да ҧшырасқан. Қолӛнершілер шойыннан қазандар да қҧйып шығарған. Шойыннан дӛңгелектердің тӛлкесі де жасалған, әдетте, олар қҧйып істелген. Бірнеше темір кетпен табылды. Темірден орақтар мен балта-шоттар дайындалған. Темірден орақ, балта-шот, т.б. тҧрмысқа қажетті ҥшкір сымдар, шынжыр сақиналар, ілгектер, шегелер дайындалды. Этнографиялық байқаулар темір ӛндіру мен одан бҧйымдар жасау ісінде мамандану боғанын дәлелдейді. Ең кӛп мамандану темір ҧсталығында байқалды. Мыс ісі қаланың қолӛнер кәсіпшілігінде бҧрынғысы сияқты зор рӛл атқарды. Ол жӛнінде қола ыдыстың табылуы бойынша мәлім. Қоладан қҧйылған бҧйымдардың саны кӛп тобы кӛлемі ҥлкенді-кішілі әр тҥрлі қоңыраулардан қҧралады. Отырардағы қазба
жҧмыстары кезінде
қоңыраулармен басқа да бҧйымдар қҧюға арналған кішкене қалыптар табылды. Білезіктердің сынық бӛліктері кӛп табылған, бірақ ӛсімдік және нҥктелі қақтаумен безендірілген бҥтіндері де бар. Білезік ҧшы кейде жыланның басы тәрізді етіп жасалды. Зергерлер кәсіпшілікте тҥрлі-тҥсті тастарды: сердоликті, қызыл тасты, яшманы, кӛк тасты, жҧзақты, агатты, серпентиндерді, мӛлдіртасты кең пайдаланған. Тастар моншақтар, жҥзіктердің кӛздерін дайындау ҥшін, сондай-ақ жҥзіктердің ӛздерін ӛңдейтін материал ретінде қолданылған.
381
Серпентиндерден, яшмадан, кӛк тас пен лағылдан жасалған ромб тәрізді алқалар тобы да ерекшеленеді. Сондай-ақ тҥрлі – тҥсті тастардан қарсы ілгіштер, қапсырмалар және басқа заттар жасалған. Қазба
жҧмыстары кезінде
табылған бҧйымдардың дәлелдеп отырғанандай, зергерлік ӛнер жоғары даму деңгейінде болған. Шеберлер әр- тҥрлі техникалық тәсілдерді: қақтау, қҧю, соғу, қалыптау, оймалау, қаптап ширату, алтын жалату, кҥміс ойып орнату әдістерін білген және қолданған. Олар кҥміс және қола сымдар дайындау, тҥрлі-тҥсті тастарды қырлау мен тегістеу, тесу әдісін білген. Жоғары дамыған зергерлік ӛнер дәстҥрі Қазақстанда ХІХ-ХХ ғасырдың басында да сақталып, дами тҥсті. Зергерлер басқа да қолӛнершілер бҧқарасынан ерекше болды. Олардың ӛнімдері сырттан әкелінген бҧйымдармен бәсекеге ойдағыдай тӛтеп берді. Кӛптеген әшекейлердің ӛзіндік ерекшелігін, олардың пішімін, ӛрнектердің ҥлгілерін атап ӛту маңызды, олардың арғы ҥлгілері Қазақстанның орта ғасырлардағы қалалары қолӛнершілерінің ӛнерінде жатыр. Қола
қҧюшылар белбеулерге айылбастар мен
қапсырмалар, кӛшпенділерде зор сҧранысқа ие тҥймелер мен кӛзі жоқ сақиналар дайындалды. Қҧюмен қатар металл ӛңдеудің басқа әдістерін: қалыптау, оймалау, т.б. пайдаланды. Сірә, мыс пен қоладан бҧйымдар жасау техникасына мамандану орын алса керек. Шыныдан ыдыс-аяқ пен әшекейлер (моншақ, алқа) жасалған. Ыдыстар арасында саптаяқ, тостағандар, бокалдарн, графиндер бар. Жасыл, сары, қызыл және қызғылт шыныдан жасалған маржан кезіккен. Сҥйек ӛңдеу Қазақстан қаласындағы дәстҥрлі қолӛнер болған. Жабайы аңдар мен ҥй жануарларының мҥйізі мен жілік сҥйектері ӛңдеу материалы ретінде пайдаланылды. Жылқы мен сиырдың ҧзынша сан жіліктерінен жҥн ӛңдеуге арналған жылтыратқыштар, балалар бесігіне арналған жабдық (сувак) жасалған. Кәрі жіліктен кӛп мӛлшерде тескіштер мен біз жасалған. Қҧмтас пен граниттен жасалған қол дирмендер қазба жҧмыстары кезінде ең жиі кездесетін олжалардың бірі болып табылады. Қол дирмендермен қатар диаметрі 1 метрден 1,5 метрге дейін жететін дирмен тастарының қалдықтары табылды, олар жегілген мал кҥшімен айналдырылған. Тастан мейлінше алуан тҥрлі мақсаттағы, салмағы 5 кг, ҧзындығы 30 сантиметрге дейін болатын ірі келсаптардан ҧсақ келсаптарға дейін жасалды. Ірілері кенді ҧсақтау ҥшін пайдаланылған, олар әдетте темір балқытылатын шҧңқырлармен бірге кездеседі. Ҥккіштер – қҧмтастан, кварциттен диаметрін әр тҥрлі етіп жасаған тас ядролар, кӛп кездесетіне қарағанда, шаруашылық пен тҧрмыста кең қолданылған, мысалы, қҧйма компоненттерін жағу, топырақты ҥгу ҥшін пайдаланылған. Пішіні мен кӛлемі әр тҥрлі қайрақ тастар олжалардың ең кӛп тобы болып табылады. Тастан жасалған бҧйымдардың ерте заманнан келе жатқан, бҥкіл орта ғасырлар дәуірі бойы ӛз сипатын сақтап қалғанын атап ӛтуге болады. Ӛкініштісі, тоқымашылық, кілем тоқу, теріден бҧйымдар жасау сияқты кең таралған қолӛнер бҧйымдары ӛте аз сақталған. Қалаларда мата тоқыған
382
тоқымашылардың болғанын ҧршықбастардың, сәкілерден маталар іздерінің, мақта кӛрпелер қалдықтарының, жанып кеткен ірі мақта-мата кездемелер жыртындыларының табылуы дәлелдейді.
жүктеу/скачать 2,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|