Балалар фольклорының жанрлық ерекшелігі

Әдебиет–тәрбие құралы. Әуелі жеке дарындардың дуалы ауыздарынан шығып, кейін оны халық қалап, қастерлеп, жаттап, жадында қалдырып, ғасырлар бойы ӛңдеп, ӛркендетіп, қадірлеп қалыптастырып, асылым деп ақыл- санасына сіңірген ауыз әдебиетінің үлгілері – мәдени мұрамыздың ең құнды қазынасы. Ол – ұрпақ тәрбиесінің күн сәулесіндей әсерлі нұрымен от алатын ой тамызығы болып, жанды жалындататын, қиялды қияндататын, ақыл-сананың айшықты кӛріністерін бейнелейтін қасиетті, киелі мұра.

Отбасылық ғұрып фольклоры – адамның туу – ер жету - ӛлу цикліне жататын ғұрыптарға байланысты туып қалыптасқан, адамның пәни мен бақиға деген дәстүрлі дүниетанымы мен ішкі сезім сырын жырлайтын, ӛзіндік қалыптасқан поэтикалық жүйесі бар шығармалар шоғыры. Елдің тұрмыс – салтымен біте қайнасқан, адам ғұмырының кезеңдеріне байланысты ғұрыптармен бірге ӛріліп, оның ішкі ділін сӛз ӛрнегіне сіңірген шығармаларда халықтың адамзат ғұмырына қатысты дүниетанымы, қуанышы мен мұң-шері, арман аңсары, мұрат-мүддесі жырланады. Ол – елдің әдет-ғұрып, салт – дәстүріне қатысты тұрмыстық мазмұн мен кӛңіл терберлік лирикалық сезім күйлері қатар тартылып отыратын поэтикалық құрылымы күрделі жанр. Отбасылық ғұрып фольклорын ішкі жанрлық түрлерге саралауға болады:

1.Әлпештеу фольклоры: Бесік жыры, сәбилік салт жырлары, мәпелеу жырлары, уату-алдарту жырлары;

2.Үйлену фольклоры: Той бастары, жар-жар, сыңсу, аушадияр, беташар, неке қияр.

3.Азалау фольклоры: Арыздасу, естірту, кӛңіл айту, жоқтау.

Қазақ фольклорын жанрлық түрлерге жіктеу тәжірибесіне сүйене отырып, бүгінгі фольклортану тұрғысынан қарастырғанда отбасылық ғұрып фольклорының ішкі жанрлық сарасы осы жүйеге келіп сарқады. Бұл - фольклорлық шығармаларды отбасылық ғұрыптық кешеніне айналған тарау- тарау ішкі жанрлық түрлерден құралған тұтас кӛркемдік жүйесі бар, қазақ фольклорының жеке арнасы ретінде қарастырудың бір қадамы.

Бесік жыры, тұсау кесу жыры, санамақ, жаңылтпаш, жұмбақ, мазақтама, тақпақ, жырлар мен ертегілер, аңыз әңгімелер бәрі де тілді, ойды дамытып, тәлім-тәрбие беріп, дүние танытатын этнопедагогикалық ғаламат туындылар. Бұл – халық педагогикасының үлкен бір саласы. Жалпы педагогика ғылымының негізі халық педагогикасында жатыр. Халық педагогикасының бұл саласын этнопедагогиканың және жалпы педагогиканың барлық салаларында ғылыми, іс-әрекеттік негізде пайдалануға болады. Ал, халықтың мақал- мәтелдері педагогикамен қатар, философиялық дәрістердің түсініктемелеріне арқау бола алады.

«Халық мұрасы танымдық, тәрбиелік мәні шексіз, шектеусіз терең дүние. Оның ішінде тікелей бала тәрбиесіне бағытталған, сәбидің жан-дүниесінің қалыптасуына, рухани марқаюына негізгі ұйытқы болатын шығармалар ӛзінше арна түзеді. Мұны фольклор ішінде «балалар фольклоры» деп атау қалыптасқан. Сәбилер дүниетанымы ес біле бастағаннан-ақ екі түрлі негізге сүйенеді. Оның алғашқысы – машықтық дағды, яғни кӛрген-білгенін тез қағып алып үйрене қайталау. Екіншіден, бала жан дүниесі сезімге ерекше бай, әсерленгіш келеді. Бұл, әсіресе, жеткіншектік жаста ерекше кӛрінеді. Баланың айналасын танып білудегі бұл ерекшелігін жетінші қарасӛзінде ұлы Абай да тап басып кӛрсетеді», - дейді Ш.Ахметов[1, 228-б].

Сонымен, балалар фольклоры – балалар психологиясын, кӛркемдік талғамын, шығармашылық мүмкіндіктерін танытатын халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл мұрасы. Ол ӛзінің бала қабілетіне лайықтылығымен, логикалық жүйелілігімен, тілінің нәрлілігімен, ақ пен қараның жігін айқын ажыратқан тәрбиелік маңыздылығымен бағалы.

Фольклорист ғалым С.Қасқабасов: «...«Балалар фольклоры» деген ұғымның ауқымы кең. Бұған ауыз әдебиеті үлгілерінің кӛптеген жанрлары мен жанрлық түрлері жатады. Олардың ішінде қара сӛз түріндегі шығармалар да, үлкенді-кішілі түрлі мақсатпен айтылатын ӛлең-жырлар да бар. Бұған қоса ойынға байланысты және ертегі, аңыз-әңгімелерде жиі кездесетін ырғақты прозаның да балалар фольклорынан алатын орны ерекше. Дегенмен, ауыз әдебиеті үлгілерінің кез келгенін, мәселен, эпостық жырларды, мақал- мәтелдерді балаларға лайықты іріктеп, ӛңдеп жариялауға болғанымен, олардың барлығын «балалар фольклоры» деген ұғымға толығымен жатқызуға болмайды»[2, 16-б]. Дегенмен, ауыз әдебиетінің кез келген жанрларынан балаларға үлгі боларлықтай, тәрбиелік маңызы зор шығармаларды кӛптеп кездестіреміз. Бірақ олар балалардың ӛзіне ғана арналған, болмаса балалардың ӛз творчествосының нәтижесінде пайда болған ауызша сӛз ӛнерінің белгілерін сипаттай алмайды. Ал, ертегі, аңыз-әңгімелер, тӛрт түлік жырларының, жұмбақтардың үлкендерге де, балаларға да қатысы бар.

М.Ғабдуллин «Қазақ ауыз әдебиеті» оқулығында ауыз әдебиеті үлгілерінің жанрлық түрлеріне сипаттама береді. Ш.Ахметов «балалар фольклоры» терминін ӛз еңбегінде алғаш қолданып, түсініктеме береді. Балалар фольклорының ішкі жанрлық түрлерін ӛзгеше саралайды. Б.Уахатов

«Қазақтың халық ӛлеңдері» монографиясында балалар ӛлеңдеріне жеке бӛлім арнаса, «Қазақтың тұрмыс-салт жырларының типологиясы» кітабында оның түркі тектес халықтар фольклорымен ортақ желілеріне тоқталады. «Балалар фольклорының ӛзіне тән бірнеше ерекшеліктері бар. Халқымыздың балалар фольклоры жанрлық құрамы жағынан сан-салалы, соған лайықты олардың атқаратын қызметі де түрліше. Зерттеу еңбектерінде дәстүр бойынша оларды шығу, орындау ерекшеліктеріне қарай үлкендердің балаларға арнап шығарған, бірақ, негізінен, балалардың репертуарында сақталған шығармалар және балалардың ӛздері таратқан ӛлең-жырлар деп екі салаға жіктеу қалыптасқан», ─ дейді[3, 386-б].

Қазақ балалар фольклорын саралап жіктейтін болсақ, олардың ішінде кейбір жанрлардың үлкендерге де, балаларға да ортақ екендігін кӛреміз. Олар: ертегілер, жұмбақтар, ӛтірік ӛлеңдер, тӛрт түлік жырлары т.б. Алайда осы

жанрларға жататын кӛркем шығармалардың мазмұны, түр-сипаты, ішкі табиғаты бірдей емес. Олардың ішінде балалар айтатын, ӛздеріне ғана лайықты ӛлең-жырлар бар.

Мысалы:

Қой баласы – қоңырым, Қойдан жуас момыным, Шопан ата түлігі –

Қошақаным, қайдасың? Пұшайт, пұшайт!

Тӛлді қалай шақыру, малдың баласын сүюі, бӛбектің тӛрт түлікке айтқан тілегі, қой мен ешкінің айтысы, сондай-ақ шешілуі оңай, құрылысы қарапайым жұмбақтар, ұғымға жеңіл ӛтірік ӛлеңдер, бұлардың қай-қайсысы да балалар репертуарында молынан сақталған. Бұл жырларды алғашқы шығарушылары ересек адамдар болуы әбден ықтимал. Балалар фольклорын ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп, балдырғандарға үйретіп отыратын да негізінен үлкендер болса керек. Демек, үлкендер мен балалар творчествосының тығыз қарым-қатынаста болуы, ауыс-түйіс ортақ шығармалардың екеуінде де ұшырасуы заңды. Алайда ауызша ұжымдық творчествоның ерекшелігі сонда, олар кӛпшіліктің талап- тілегіне лайықты ұзақ сүзгіден ӛтіп, ӛңделіп, түрлі сыннан ӛткен дәстүрлі қалыпқа түспейінше толық мағынасындағы фольклорлық шығарма бола алмайды.

Іс-әрекет, ойыннан, түрлі кӛне түсініктерден, ырым мен салттан, қарапайым әуендерден, жан-жануарлардың даусы мен қимылына еліктеуден қарасын үзіп толығымен ажырап кетпегендігін байқаймыз. Бұл, сӛз жоқ, балалар поэзиясының кӛп қырлы, ертеректегі синкретті белгісін айғақтайт Осы тұрғыдан келгенде балалар фольклоры да о баста кім шығарғанына, қалай пайда болғанына қарамастан балалар коллективінің ӛзіндік сүзгісінен ӛтеді. Ӛз ұғымдарына, түсініктеріне, тіл оралымына, іс-әрекеттеріне сәйкес емес туындылар кӛпшілік тарапынан қабылданбайды. Ал қабылданған жағдайда балалар творчествосының дәстүріне лайықты іс жүзінде ӛзгеріп, ӛңделеді. Оралымсыз тіркестер, ұғымға ауыр шумақтар ұмытылады. Осы тұста бір ескеретін жағдай ─ балалар фольклорының кейбір үлгілерінде мазмұнға жеткілікті мән беріле бермейді. Ұйқасы оңай, ойнақы болса, әсіресе, түрлі іс- әрекеттерге айтылуы сәйкес келсе, ондай ӛлеңдер кӛбірек қолдау табады. Осындай ӛзгешелікті біз әсіресе ойын ӛлеңдерінен анық кӛреміз.

Бесік жырларын кӛпке дейін фольклоршылар тұрмыс-салт жырларының арнасында қарастырып келеді. Оның ӛзіндік себебі де бар-ды. Ӛйткені балалар фольклоры деген ұғымның ӛзі фольклортану ғылымында Г.С.Виноградовтың еңбектерінің нәтижесінде ғана бертінде, тек 1930-жылдар ішінде қалыптасты. Және оған тек балалар репертуарындағы шығармалар жатқызылып келді. Мұндай пікірді жақтаушылар бертінге дейін болды. Дегенмен, соңғы кезеңде бесік жырын балалар фольклорының құрамында қарастыру берік орын теуіп, жүйелі зерттеулер жүргізіліп жүр. Ол ойды алғаш қозғаған ғалым ұстамға қиғаш келіп, оғаш кӛрінетін белгі жоқ. Себебі зерттеушілердің кӛбі бесік жырын ересектер фольклорына жатқызғанда оның кімге арналғандығын, атқаратын қызметін емес, кімдер туғызып, кімдер орындайтындығын баса ескеріп жүр. Ал біздіңше, бесік жырларының бүкіл поэтикалық құрылымының бүлдіршіндер табиғатына лайықталғандығын, алғашқы кезде бӛбек құлағына сӛз бен саздың нәрін сіңіріп, таза тәрбиелік қызмет атқаратындығын назарда берік ұстаған жӛн. Сондықтан да оны балалар фольклорындағы іргелі жанрлық түрлердің бірі ретінде қарастыруға әбден болады.

Қазақтың отбасылық ғұрып фольклорынан ӛзінше ерекше орын алатын бала тәрбиесінің бал-бұлағындай таза да, мӛлдір мұраның бірі ─ әлпештеу фольклоры. Оның табиғатынан кӛне наным-сенімдерімен астасып жатқан ежелгі дүниетаным сілемдерін тереңірек тануға болады. Әлпештеу жырлары – жалпы фольклор поэтикасымен астасып жатқан аса күрделі кӛркемдік әлем. Оның ғұрыптық фольклорға тән, алдымен кӛзге түсетін кӛрнекті сипатының бірі – халық этнографиясымен тығыз байланысып жататындығы. Сондықтан отбасылық ғұрып фольклорының кӛркемдік әлемін саралау ─ оның кӛркемдік әлемінің ерекшеліктерін қалыптастыруға қызмет етеді. Фольклорлық мәтіндер мен этнографиялық ортақ тұстарды салыстыра отырып, отбасылық ғұрып жырларындағы бірқатар мотивтер мен формулалардың, құбылтулар мен троптардың, қайталаулардың ғұрыптық рәсімдерден бастау алатындығын аңдауға болады. Әлпештеу жырларының поэтикасының ең басты, ӛзекті сипаты оның ӛмірлік шындықты бейнелеуіндегі кӛркемдік тәсілдерінде. Поэтикалық құрылымы жеклеген дыбыстардан бастап, қайталанып келетін тармақтар топтамасына дейінгі түрлі сипатта кездесетін дәстүрлі формалардан тұрады. Олардың қатарына тұрақты эпитеттерді, теңеулер мен құбылту түрлерін, қайталама үзіктерді атауға болады. Халық санасының ұжымдық жемісі болғандықтан да, бесік жырында ел тұрмысының кӛріністері мол-ақ. Ондағы, «жілік шағып берейін», «байқұтанның құйрығын жіпке тағып берейін», «қой тоқтысын сой, бӛпем», «қуырдағына той, бӛпем», «үстіне тоқым жабайын, астына терлік салайын», «быламыққа май құйып, тӛңкерме қып берейін» т.б. толып жатқан этнографиялық ӛрнектер мен баланы жақсы кӛру, еркелету, айналып толғануға байланысты айтылатын не түрлі балама, теңеулер табиғатынан қазақы тұрмыстың иісі аңқып тұрады. «Қозы жүнді кӛрпешім»,

«Қойдың жүні қалпағым», «Кӛлге біткен құрағым», «Жапанға біткен терегім», «жағамдағы құндызым», «Әуедегі жұлдызым», «Әлди-әлди тайлағым, ӛрістегі шандағым», «Құлын-тайым», «Серке балам», «От басындағы ойнағым, сүт бетіндегі қаймағым», «Алты» қарын майымыз, жеті қарын жентіміз тәрізді айшықты сӛздер тӛрт түліктің еті мен сүтін тамақ, жүні мен терісін киім етіп, ен табиғатты кең жайлап аңшылық, саятшылық құрған туған ӛрнектер.

Қорыта айтқанда, ғасырлар бойы қалыптасқан бала тәрбиелеу ісіндегі дәстүрлі ғұрыптар мен ұғымдардың, тарихи оқиғалар мен кезеңдік ақыл-ойдың ізі де әлпештеу жырларында жатыр. Бұл жырлар бала тәрбиелеу ісіндегі ғұрыптық рәсімдерді сүйемелдеп отыратын қолданбалы сипаттағы мұра ғана емес, ең бастысы ол жас ұрпақтың рухани әлемін қалыптастыруды мұрат тұтатын, бала кӛкірегіне кӛркемдік нәр сіңіріп, қиялына қанат бітіріп, ӛнер тылсымына жетелейтін эстетикалық категория.Онда поэзияның шарттарына лайық кемел кӛркемдік болмағанмен, бала санасына, сәби жанына лайық тәрбие ӛскінін себетін халықтық педагогика нәрі мол.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі.- Алматы: 1965. 2.Қасқабасов С. Қазақ фольклоры мен әдебиетінің тарихы. Қазақ ССР ҒА

Хабарлары, Тіл, әдебиет сериясы, 1988. №7.