ПӘН БОЙЫНША ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУ ЖӘНЕ ТАПСЫРУ

Пәннің әдебиеттермен қамтамасыз етілу картасы

Тьютор:магистр Өмірзақов Бауыржан Есенжолұлы

1. 
   Грамматиканың екі саласы, морфология, синтаксис.
   
2. 
   Қазақ тілі грамматикасының бірліктері.
   
3. 
   Қазақ тілі грамматикасының зерттелуі.
   
4. 
   Грамматикалық мағына және лексикалық мағына.
   

Тілдің грамматикалық құрылысы сөзге сүйенеді және сөз арқылы ғана көрініп отырады. Грамматика ғылымы, тілдің грамматикалық құрылысын зерттегенде, өзінің тексеретін объектісінің негізгі өзегі етіп сөзді және сөйлемді алады. Зерттеу нысанының осындай ерекшеліктеріне қарай, грамматика ғылымы морфология және синтаксис болып екі салаға бөлінеді.

Морфология – сөзбен оның формалары туралы ілім. Сөйлеу кезінде әр сөз сөйлем құрамында келіп, өзге сөздермен белгілі бір заңдар бойынша әр түрлі қарым-қатынасқа түседі. Әр түрлі қызмет атқарып, соған сәйкес форма жағынан да сан алуан өзгерістерге ұшырайды. Осы өзгерістердің бәрі де қалай болса солай, жүйесіз туа салмайды, тілдегі қалыптасқан белгілі жүйе бойынша жасалады.

4. Дәріс мазмұны: Қандай болмасын тіл туралы ғылым бірнеше салалардан тұрады және ол салалар бір-бірімен өте тығыз байланыста болып келеді. Тілді терең түсіну үшін, оны зерттеу үшін тілдің осы салалары өте қажет болып келеді. Қазақ тілі - сондай тілдердің бірі. Оның да бір-бірімен тығыз байланысты бірнеше салалары бар: фонетика, фонология, морфофонология, лексика, лексикография, грамматика, морфология, синтаксис, диалектология, ономастика, стилистика т.б.

Бұлардың өздерін екіге бөліп қарауға болады: тілдің ішкі заңдылықтарын зерттейтін салалары және тілдің сыртқы салаларын зерттейтін салалары. Оны біз басқа пән бойынша оқимыз.

Сөзде лексикалық мағынамен қатар грамматикалық мағына да болады. Мен, ауыл, машина, бар деген сөздерді алсақ, олардың әрқайсысы жеке-жеке ұғымдарды білдіреді. Бірақ олардың осы жиынтығынан ешқандай хабар берілмейді.

Адам сөйлескен кезде жеке лексикалық сөздер арқылы білдіруге болмайтын неше түрлі мағыналардың бәрін тек грамматикалық амал-тәсілдер арқылы ғана түсінікті етіп айтуға болады. Яғни, жоғарыдағы сөздерді грамматикалық тәсілдер көмегімен «Мен ауылға машинамен бардым» деп хабарлауға болады.

Тілдегі грамматикалық амал-тәсілдердің барлығын грамматикалық құрылыс деп атайды. Оны тілдің грамматика саласы зерттейді.

Грамматика – сөздің құрылысын, сөз тіркесінің, сөйлем мүшелерінің және сөйлемнің құрылысын зерттейтін тіл ғылымының үлкен саласы.

Тілдің грамматикалық құрылысы сөзге сүйенеді және сөз арқылы ғана көрініп отырады. Грамматика ғылымы, тілдің грамматикалық құрылысын зерттегенде, өзінің тексеретін объектісінің негізгі өзегі етіп сөзді және сөйлемді алады. Зерттеу нысанының осындай ерекшеліктеріне қарай, грамматика ғылымы морфология және синтаксис болып екі салаға бөлінеді.

Морфология – сөзбен оның формалары туралы ілім. Сөйлеу кезінде әр сөз сөйлем құрамында келіп, өзге сөздермен белгілі бір заңдар бойынша әр түрлі қарым-қатынасқа түседі. Әр түрлі қызмет атқарып, соған сәйкес форма жағынан да сан алуан өзгерістерге ұшырайды. Осы өзгерістердің бәрі де қалай болса солай, жүйесіз туа салмайды, тілдегі қалыптасқан белгілі жүйе бойынша жасалады.

Морфология тілдегі сөздердің түрлену, өзгеру жүйесін анықтайды. Жалпы сөз атаулыны топтарға бөліп, сол топтардың әрқайсысына тән грамматикалық сыр-сипатын анықтайды. Сөзді сөз таптарына ажыратады, әр сөз табының категорияларын анықтайды. Осының нәтижесінде сөздің жасалу, түрлену, өзгеру жүйелерін, сөздің бөлшектенуін, қолдану ерекшеліктерін, грамматикалық мағыналарын анықтайды.

Синтаксис – сөз тіркесі мен сөйлем құрылысын қарастыратын ілім. Сөйлеу процессі кезінде сөздер өзара белгілі бір жүйе бойынша тіркеседі. Сол сөз тіркестерінің де, сөйлемдердің де өзіне меншікті жүйесі болады.

Морфология сөздің құрамын, мағыналарын және қыызметін талдаса, синтаксис сөйлемді, оның құрамындағы сөз тіркестері мен сөздерді, олардың қарым-қатынастары мен грамматикалық сыр-сипатын талдайды.

Грамматиканың бұл салалары екі сала болып бөлінгенімен, бір-бірімен тығыз байланысты болып келеді. Грамматика – тілдегі грамматикалық бірліктерді ұйымдастыратын, байланыстыратын, оларды бір-бірінен ажырататын құралдарды зерттейді. Грамматикалық негізгі бірліктер ( единицалар) мыналар: Морфема, сөз, сөз тіркесі, сөйлем.

Морфема – сөздің әрі қарай бөлшектенуге келмейтін ең кіші мағыналық бөлшегі, грамматикалық единица.

Сөз – морфемалардан құралып, заттың атын, сынын, түсін, түрін, санын, қимылын, ісін т.б. қасиеттерін білдіретін, түрлі құрамда болып келетін, дыбысталу мен мағынада тұратын единица.

Сөз тіркесі – кемінде екі дербес сөздің еркін тіркесінен жасалып, құбылыстарды бірімен- бірі байланыста атайтын грамматикалық единица.

Сөйлем – сөздерден құралып, аяқталған ойды білдіретін грамматикалық единица.

Грамматикалық единицалардың арақатысы мен байланысын анықтауға және оларды тіркестіретін, жалғастыратын, сондай-ақ бір-бірінен шегін ажырататын құралдарды айқындауға қатысты грамматикалық ұғымдар бар. Олар: грамматикалық мағына, грамматикалық форма, грамматикалық тәсіл, грамматикалық категория. Енді біз олардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталамыз.