Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
Әдеби тіл қалыптануы
| -у, -ушылық, -ғандық
сияқты жұрнақтар актив норма болса, бұл күнде оның эквива- ленті ретіндегі -ым/ -ім, -ыс/ -іс қосымшалы сөздердің әдеби тілдегі қолданысы нормаға айналуда, мысалы, спектакль қойылымы, сұраным, оқылым (сессияда пәлен қаулы бірінші оқылымда қабылданды). Алдыңғы жұрнақтардың нормалық «белсенділігі» әлсірегені байқалады. Тіл бірліктерін әдеби деп танытатын белгінің басты- сы – нормалылық («әдеби тілдік идеал») болса, оның негізгі қасиеті – консерватизм (қасандық, тұрақтылық) деп танитын көзқарастар да бар (мысалы, А.М.Пешковскийдің пікірлері). «Әдеби-тілдік идеалға» ден қою, яғни тұрақтылық, консерва- тизм теориясын жақтаушылар қазақ тілі тәжірибесінде де жоқ емес. «Ата, аға буын аузында болған» немесе «ежелден келе жатқан», «бабаларымыз солай қолданған» сөздер мен тұлға- тәсілдерді бүгінгі ұлттық әдеби тіліміздің нормасы деп тануды ұсынатындар аз емес. Мысалы, бабаларымыз қазақ сөздерінде айтылмайтын ф, х, в, ч, ц сияқты дыбыстарды білмеген, 32 сондықтан бүгінгі қолданысымыздағы кірме сөздерді айтуда және жазуда осы дыбыстарды қатыстырмай, «бабаларымыздың тіліне салып, пійзіке, пійнаныс, қылор, қиймыйа, бәгөн, белесе- пет, шек (чек), шемпійон, семент, сеқ (цех), сипыр (цифр) деп айту керек және кириллицаны қолданып отырғанның өзінде осылай жазу керек» деген пікірлер айтылып келеді. Норманың консерватизмін қолданушылардың тістері көп бата алмайтын тұстар да бар, олар – лексикалық неологизмдер. Мысалы, «Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар» де- ген атпен тіркеліп, жарияланып жатқан жүздеген сөзді неме- се активтенген жұрнақтарды «бұрынғы қазақ тілінде бұндай сөздер немесе жұрнақтардың активтігі болмаған, сондықтан қабылдамау керек» деген пікірлер мүлде айтылмайды, өйткені консерваторлар тілдің бір қаттауында (фонетикада, орфоэпи- яда) консерватизмді жақтаса, екінші қаттауларында, айталық, лексика мен грамматикада шарасыздық көрсетеді, себебі тіл – тарихи құбылыс екенін мойындайды, тарихи құбылыстың өзгеріп, жаңарып отыруы, сандық қана емес, сапалық та жаңа сипаттарға ие болуы сияқты заңдылықты жоққа шығара алмайды. Ал тілдік нормалар – тілдің «перзенті», олар да жаңа сапалық өзгерістерге ұшырап отыратындығын және нормалардың бір тарамы, айталық, фонетикалық-орфоэпиялық тәртіптері «қатып қалуға» – консерватизмге бейім болып, өзге тарамдары, әсіресе лексикалық қазынасы үнемі өзгеріп, байып отыратындығын мойындау – кереғарлық әрекет болып шығар еді. Кейбір тіл мамандарының келгесін, барғасын, боп, кеп де- ген тұлғаларды бейнормалық деп тануы – бір жағынан, субъ- ективтік талғамның көрсеткіші болса, екінші жағынан, тілдік нормалардың эволюциясын мойындамаушылық, сайып кел- генде, бір кездерде келгеннен соң, барғаннан соң деп, одан келе ықшамдалып барған соң, келген соң, одан барғансын, кел- генсін (қараңыз, Махамбетте: «Бақытым ауып басымнан Жа- панда жалғыз қалғансын, өкінгеннен не пайда Құдайым басқа салғансын? » деп қолданғанын оқимыз), ал бұл күндерде әрі қарай келтеленіп, барғасын, келгесін болып жиірек қолданылуы – норманың қозғалысы, терминмен айтсақ, дамуы. Тіл дамуын- 33 да тұлғаның ықшамдалу процесі орын алатындығын өзге мы- салдармен де көрсетуге болады. Тілдік нормалардың уақыт өткен сайын тілдің өзінің ішкі даму бағытына орай да, сыртқы экстралингвистикалық факторлардың ықпалымен де, алмасып, өзгеріп отыратындығын, сондықтан консерватизм принципінің күші мықты еместігін дәлелдейтін фактілер аз кездеспейді. Ол өзгерістер – тек жалғау-жұрнақтардың қызметінде, сөз тұлғаларының ауысып отыруында ғана емес, тілдің құрылымдық қаттауларының барлығында да орын алады. Мысалы, өткен ғасырларда бойға жеткен, ерге жеткен, менің туралы, менің үшін, біздіңмен сияқты қолданыстар бұл күнде бой жеткен, ер жеткен, мен туралы, мен үшін, бізбен тұлғасында келетіндігі – норма. Шылау мен көмектес септік жалғауы деп саналатын менен ~ мен, есімшенің баратын ~ баратұғын, шылаудың дағы ~ да сияқты жарыспа қатарлары да – ықшамдалу құбылысының нәтижесі, бұл – қазақ тілінің соңғы бір-екі ғасырлық даму барысында құрылымдық норма- сына айналып отыр. Бірақ ықшамдалу процесіне ұшыраған элементтердің қай стиль үшін әдеби қолданыстық норма, қайсылары үшін варианттың сыңары екенін айыру керек. Ме- нен ~ мен, дағы ~ да, тұғын ~ тын қатарлары – көркем әдебиет үшін нормалық варианттар, ал публицистика, ғылыми стиль, кеңсе-іс қағаздары үшін ол қатардың ықшам сыңары – норма. Менің туралы, менің үшін, бойға жеткен сияқты «толыққанды» тұлғалар – жалпы қазақ поэзиясы тіліне, тіпті бүгінгі ақындар тіліне де жат емес, нормадағы қолданыстар. Осы қатардан өткен кезеңдердегі қазақ поэзиясы тілінен та- былатын атаңның тегі («Атаңның тегін сұрасаң, Арқар ұранды жат едің» – Бұхар) – бұл күндегі ататегі>ататек болып ықшалған тұлғаның; сол сияқты өкпеменен қабыну ~ өкпесі қабыну, өтіменен жарылу ~ өті жарылу («өкпеңменен қабынба, өтіңменен жарылма» – Бұхар), «қалай» деген мағынадағы нешік («әр нешік күнің сол болар» – Бұхар жы- рау, XVIII ғ., Шамырқансам – тағы кетермін, Кетпей де нешік етермін – Махамбет, XIX ғ.) сияқты қолданыстардың бұл күнде ықшам түрлері немесе басқа варианты жұмсалатындығын білеміз. Демек, тұлғалардың ықшамдалу бағыты (тенденция- 34 сы) қазақ тілінің дамуында орын алып отырған құбылыс екен- дігін мойындасақ, тілдік норманың динамикалық сипатын да тануға болады. Тек ықшамдалуда ғана емес, өзге сәттерде де тілдік нормалардың алмасып отыратындығын көрсететін фактілер бар. Айталық, күні кешеге дейін тіпті Абай тілінің өзінде бұл күнгі жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|