Ббк 84 Қаз 7-5 с 12 Пікір жазған: филология ғ. к доцент А. Мауленов с 12. Әдебиет теориясы Алматы, 2012 – 280 бет
§3. ПЕРСОНАЖ БЕН ЖАЗУШЫ (ҚАҺАРМАН МЕН АВТОР)
жүктеу/скачать 2,54 Mb.
|
Хализев В. Теория литературы на казахском языке
| §3. ПЕРСОНАЖ БЕН ЖАЗУШЫ (ҚАҺАРМАН МЕН АВТОР)
Автор үнемі өз персонаждарының (М.М. Бахтин терминологиясы бойынша – қаһарманының) позициясына, мақсатына, құндылықты бағдарына өзінің қатысын (әрине, жанама ой байыптауын көркем образдар тілімен) айшықтайды. Бұл ретте, персонаж образы (сөздік-көркем формаларының барша өзге буындары сияқты) қаламгер концепциясы, идеясының жүзеге асуы ретінде танылады, яғни, әлдебір тұтастықтың аясында бөлекше, өте кең көлемді өздік көркем тұтастық болып ұғынылады (туынды да тап солай). Ол осы тұтастыққа бағынышты, автордың еркімен оған қызмет етеді деп те айта аламыз. Туынды аясында персонаждарды біршама байыптау игеруде оқырман бұлтармай автордың рухани әлеміне еніп: қаһармандар образдары бойынша (ең алдымен тікелей сезімі арқылы) қаламгердің шығармашылық еркін қарастыра бастайды. Автор мен қаһарманның құндылық бағдар ұстануға қатысы барлығы өз кезегінде әдеби туындының ілкі негізін, кейде тіпті оңғайға соқпайтын оны ұғынудың айқын емес өзегін, кілтін түзеді. Г.А. Гуковский: "Қаһармандарды біз адамдар сияқты қабылдап, бір мезетте әлдебір "идеялық мәністі" ұғынып, оны әрбір оқырман сезініп, әрі түсініп, менің аталған қатысушы тұлғаларға қатысым ғана емес, оған автордың қатысы да, сірә да, ең бастысы менің авторға қатысым болып табылады" деп жазды[474]. Автордың қаһарманға қатысы бәлкім, басым жағдайда, не жатбауырлық, не жақын тартушылық, не болмаса, бейтараптық түрінде болып келеді. Өз персонаждарына жақындық пен алыстық турасында қаламгерлер талай мәрте сөз етті. "Дон Кихоттың" прологінде Сервантес: "Мен Дон Кихоттың әкесі болып саналсам да, шын мәнісінде, оның өгей әкесі болып табылып, басқалар түсіп жүрген даңғыл жолмен еш жүргім келмейді, қадірменді оқырман, көз жасымды көлдетіп, оның бұрыс қадамы үшін кешірім де сұрамаймын, не болмаса, одан теріс те айналмаймын" деп жазады. Әдеби туындыда персонаж мен автор арасындағы ара қашықтық тап осындай, не керісінше болып келеді. Ол тіпті араға уақыт салып, қаламгерлердің өзінің өмірілік тәжірибесін байыптайтын автобиографиялық жанрда да орын алады. Автор өз қаһарманына төменнен жоғары (әулие-әмбиелер өмірі), не болмаса, керісінше, жоғарыдан төмен (әшкерлеуші-сатиралық сипаттағы туындыларда) қарауы да мүмкін. Бірақта әдебиетте ең терең орныққаны (әсіресе, соңғы жүз жылдықта) қаламгер мен персонаж арасындағы (әлбетте, сәйкесушілікпен алмастырылмайтын) мәнді теңдестік жағдайы. Пушкин табандылықпен "Евгения Онегиннің" оқырманына өз кейіпкерінің өзі жататын ортаның ("мейрімді, менің достым") екендігін ұғынуы керектігін ұсынды. В.Г. Распутинше, ең бастысы, "автор өзін кейіпкерлерінен жоғары сезінбеуі керек, олардан да тәжірибелімін деп санамауы керек": "Тек жұмыс үстіндегі тең құқықтылық таңғажайып ауанымен жанды қуыршақ фигурасымақтарды емес, нағыз тірі қаһармандарды өмірге әкеледі"[475]. Осындай ішкі теңдестік өз кезегінде жазушының өз ойынан шығарған және сомдайтын тұлғасына сұхбаттылық қатынасы арқылы туындайды. Осыған көңіл аударған М.М. Бахтин: "Единство мира Достоевский әлемінің біртұтастығы өзін индивидуалды эмоционалдық ерік-жігер біртұтастығына ұрындыруға жол бермейді" дейді. Және де ғалым: " автор санасының монологтық біртұтас әлемі <...> Достоевскийдің романында тұтастықтың элементінің бір бөлігі болып" деп тұжырымдады. Автордың сұхбаттылық ұстанымы, ғалымның пікірінше, "қаһарманның дербестігін, ішкі еркіндігін, аяқталмау мен шешімін таппаушылығын бекемдейді", оның санасы өзінің санасымен "тең құқықты" болып келеді. Сонымен бірге Бахтин "кез келген әдеби туындыға" "туындыгердің соңғы мағыналық сатысы" тән болып келеді, яғни, автор еркі өзі өмірге әкелген персонаждар әлемін құшағына сыйдыра алады деп өз мойындауын жасады[476]. Ғалымның айтуынша: "кейіпкер – танытушы емес, танылушы", ол "автормен өзара әрекеттестікте бәсең" дей келе: "туындының ең басты қыры" – бұл автордың "тұтас қаһарманға" деген "тұтасқан реакциясы" деп үстеді[477]. Әдеби туындылар, бірақ та, өздерінің дербес өмірінде оқырман санасында өмір сүріп, дүниеге келген шақта автор еркіне бағынышты болмайды. Қаһарман бір мезетте өзінің қайталанбастығын сақтйа отырып, өмірілік қатынас пен мінез-құлықтың белгілі бір символына айнала алады. Гамлет, Дон Кихот, Тариоф, Фауст, Пер Гюнттар жалпыеуропалық мәдениет құрамында; ал, орыс санасында – Татьяна Ларина (Достоевскийдің оның образын тамаша тәпсірлеуі арқасында), Чацкий мен Молчалин, Ноздрев пен Манилов, Пьер Безухов пен Наташа Ростовалар тап сондай болып келеді. Оның үстіне, А.С. Грибоедов пен Н.В. Гогольдің танымал персонаждары 1870-1880-шы жылдарда М.Е. Салтыков-Щедрин туындыларына "қоныс аударып" жаңа өмірдің шырағын жаға білді. Ф. Сологуб: "Егер де тарихи қайраткерлердің өмірі романдар мен драмаларға арқау болатын болса, онда, олар біздің жанымызға жақын, туындыгерлері ойларына алмаған кейде біз егжей-тегжейіне дейін айтып бере алатын <...> Раскольников туралы, Евгений Онегин жайындағы романдар мен драмалар болуы мүмкін" деп атап көрсетті[478]. XX ғ. басында Ставрогин, Иван мен Алеша Карамазовтар өздеріне сыншылар, көсемсөзшілер, философтардың жіті назарын ынтықтыра аудартып, заманалық өзекті проблема ретінде қызу пікірталастың ошағына айналды. Иван Карамазовқа талай еңбектер арналып, "Ұлы инквизитор" поэмасы өмірге келді[479]. Сол кездегі Ставрогин мен Алеша Карамазовтардың фигурларының өзектілігі турасында Вяч. Ивановтың "Тірі аңыз" мақаласы куә бола алады. Міне, оның аяқтама фразасы: "Біз, православиені азат отаным және өз еркіндігіміздің отаны деп білдік, біз, Русьтің қасиеттілігіне, святую, как в Русьтің ғалам кіндігі екендігіне сенушілер, біз – бұрынғы Достоевскийдің "орыс балалары", оны өз ойындарында Иван ханзада сайлайтын Алеша Карамазовтың құрдастары едік. Алеша – символдық жинақтаушы тип, оны айқын емес деуіміз құр бекершілік болатын, ол турасында өзге жолы сөз етуге болатын, Достоевский бекемдеп өмірг әкелген жаңа орыс санасындағы адамдар типі. Сондықтан да, егерде осы жолдарды қағаз бетіне түсірген ой ауандағы топтың өкілдерін "алешалықтар" деп атауға болар еді-ау? Бердяев "алешалықтармен" бірге болуды қаламйады; оның "Иван ханзадасы" өз туындыгерінің ойға алғанынан мүлдем бөлек Николай Ставрогин, Бердяев оны оны өзінше түзеп, өзінше оңалтып отыр[480]. Кейде әдеби персонаждар жазушының шығармашылығы мен еркін есепке алмай қабылданған шақта көсемсөздік ой толғаудың себепшісіне айналады. Төңкеріс алдындағы Ресейде өз еліндегі ниглистік пиғылдағы әдебиетшілер отандық тіршіліктің символдық мәнісін беруде әдеби қаһармандарды оңдырмағаны белгілі. Федор Павлович Карамазов М. Горький тарапынан "орыс жанының", "формасыз және алақұла", "қорқақ та, дөкір", "Қаһарлы Иванның мейрімсіз рухының" көркемдікпен енгізілуі деп қарастырылды. Горький шығарған "Летопись" журналының беттерінде гогольдік Подколесин "орыс жанының негізгі құрылымы" деп қарастырылса, гончаровтық Обломов орыс халқының бүкіл таптарының жиынтығы деп бағаланды; иті азаптап өлтіретін қаныпезерлер (И.А. Буниннің "Соңғы күн" әңгімесі), орыс топырағындағы азиятшылыдық деп кекесінмен интерпретацияланды [481]. Даңқты әдеби қаһармандар өз туындыгерінен азат өмір кешеді, олардың дербес өмірі тек қана әдеби мәтін (көркем және көсем сөздік) бойында ғана емес, басқа да өнер түрлері туындыларында: музыка, сурет, графика, сұңғат. Әдеби қаһармандарға қойылған көптеген ескерткіштер (мысалы, Мадридтегі – Дон Кихот пен Санчо Пансоға)[482]. Әдеби туындылардың персонаж дары кейбірде туынды конмәтінен тыс екінші өмірге ие болды. жүктеу/скачать 2,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|