Бердақ атындағы Қарақалпақ мемлекеттік

 19

СӨЗДІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ 

Ж О С П А Р Ы : 

 1. Cөз формалары туралы түсінік. 

 2. Қазақ  тілінде сөз формаларының жасалу тəсілдері  

 3. Сөздің негізгі түрлері 

 4. Жалаң сөздер, түрлері 

 

  Тірек сөздер: сөз дегеніміз белгілі формалардың жүйесі, ол ұғымға сөздің 

барлық формалары енеді, түбір сөздер (бас, тас, ал, күн), туынды сөздер түбір 

сөздерге əр түрлі жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалады (білім, ақылды). 

  Белгілі  бір  ұғымның  атауы  ретінде  қолданылатын  дыбыстық  комплекс 

сөз деп аталатыны белгілі. Сөздің сыр-сипаты тілдегі сөз атаулының басындағы 

ерекшеліктерді іздеу арқылы емес, олардың барлығына тəн, белгілі топ-тобына  

тəн  жалпы  қасиеттерді  анықтау  арқылы  ашылады.  Мысалы:  бар,  баршы, 

барыңызшы,  барыңдаршы,  барсыншы,  барайықшы,  барды,  бармасам,  барар, 

баратын,  барған,  барылмапты,  барғышта,  барылмапты,  барғышта,  барғыш 

дегендерді  алайық.  Оларға  қарап  отырсақ  осылардың  əрқайсысы  басқа-басқа 

сөздер ма, я болмаса олар бір сөздің əр алуан түрлері ма деген сұрақтар туады. 

  Егер  сыртқы  тұлғаларына  қарап,  олар  бір  сөз  емес  десек,  онда  сөз  бен 

сөзді  жалғастыратын,  сөз  түрлендіретін  категориялардың  араларында 

айырмашылық болмас еді. Ал егер тек мағыналарына қарап, олар бір ғана сөз 

десек, онда тіліміздегі грамматикалық формалардың өзді-өзіне тəн қызметтерін 

ескермей елеусіз қалдырғандық болар еді, сонымен бірге бұл жағдайда оларды 

іштей жіктеуге де, алды-алдына саралап түсіндіруге де болмас еді. Олай болса 

осы  аталған  (бар)  сөзден  өрбіген  түрлі  сөз  формаларының  жүйесін  тауып, 

өздеріне тəн сөздік жəне формалық қасиеттерін анықтау-грамматикалың басты 

міндеттерінің бірі. 

Сөз  дегеніміз-белгілі  формалардың  жүйесі.  Ол  ұғымға  сол  сөздің  барлық 

формалары  енеді.  Ендеше  бар,  баршы,  барыңыз....  дегендерді  бəрін  де  бір 

сөздің əр түрлі формалары деп таныған мақұл. Өйткені  тіліміздегі сөз бен сөзді 

байланыстыратын,  сөзден  сөз  тудыратын,  демек  кейбіреулері  жаңа  сөз 

тудыратын,  кейбіреулері  тек  сөздің  түрін  ғана  өзгертетін  я  түрлендіретін 

қосымшалардың  қай-қайсысын  алсақ  да,  олар  өздері  жалғанған  сөзді  я  бір 

грамматикалық  категориядан  екінші  бір  басқа  грамматикалық  категорияға 

көшіретін,я  болмаса  жалпы  грамматикалық  категорияның  ішіндегі  жалқы 

категорияларды іштей бірінен-біріне аударатын формалар ретінде қызмет етеді. 

Жоғарыдағы  формалар  синтетикалық  тəсіл  арқылы  жасалған.  Синтетикалық 

тəсіл  арқылы  туатын  сөз  формаларын  категориялық  маңыздары  мен 

қызметтеріне қарай сөз жалғастыратын, сөз түрлендіретін жəне сөз тудыратын 

формалар деп үш салаға бөлген дұрыс. 

Қазақ  тілігдегі  сөздердің  өзара  қарым-қатынасы  тек  қосымшалар  арқылы 

ғана, демек морфологиялық тəсіл арқылы ғана емес, синтаксистік тəсіл арқылы 

да  беріледі.  Атап  айтсақ,  синтаксистік  тəсіл  арқылы  да    сөздерді  бір-бірімен 

байланыстырып,  əр  алуан  таза  грамматикалық    мағыналармен  қатар,  лексика-

грамматикалық  мағыналар  жасауға  болады.  Бірақ  бұл  тəсіл  арқылы  туатын 

мағыналар  да  сөздердің  қалай  болса  солай,  кездейсоқ  түрде  тіркесе  салуынан 

пайда  болмайды,  тілдің  ішкі  даму  заңдарына  лайық  қалыптасқан  жүйе-жүйе 

 20

ережелері бойынша құралуынан туады. Мысалы: бере кел, бере кет, бере шық, 

бере ғой, бере жүр, бере баста, бере жазда деген сияқты тіркестерді алсақ, əрбір 

тіркестің  лексика - грамматикалық  мағыналары  тіліміздегі  дағдылы  тіркестер 

арқылы  туған.  Осы  сияқты  көк  ала,  сұр  ала,  сары  ала,  шұбар  ала  деген 

тіркестердің  жəне  ақ  көк,  қара  көк,  қызыл  көк,  теңбіл  көк,  жасыл  көк  тəрізді 

тіркестердің  мағыналары  мен  қызметтері  де  олардың  құрамдарындағы 

сөздердің  белгілі  бір  жүйе  бойынша  құрылуынан  туады.  Осы  формалар  тек 

грамматикалық    я  лексика-грамматикалық  мағыналардың    жəне  олардың 

қызметтерінің  нақтылы  тілдік-жамылышы  ретінде  қызмет    етеді.  Ендеше 

осындай  формаларды  сөз  формалары  деп  танимыз.  Бірақ  бұл  соңғы  формалар 

синтаксистік  формалар.  Солай  болса  қазақ  тілінде  сөз  формалары 

морфологиялық тəсіл арқылы да, синтаксистік тəсіл арқылы да жасалады. 

Сөз  формасы  деп  оның  морфологиялық  құрамындағы  бөлшектерінің 

(морфемалардың),  синтаксистік  байланыс-жалғас  тəсілдерінің  өзара  бір - 

бірінен  ерекшеленіп  бөлінерліктей    жəне  соған  орай  қосымша  мағыналарды 

білдірерліктей əр алуан түрлерін айтамыз. 

Тіліміздегі сөздер морфологиялық құрамы жағынан біркелкі емес, əр түрлі. 

Сөздердің  ішінде  жалаң  түбір  сөздер  де,  жұрнақ  арқылы  жасалған  туынды 

сөздер  де  бар.  Бұл  тұлғалармен  қатар,  екі  түбірден  біріккен  сөздер  де,  екі 

түбірден  қосарланып    жасалған  сөздер  де,  бірнеше  түбірдің  тіркесуі  арқылы 

жасалған құрама сөздер де, бірнеше түбірден қысқарып құралған сөздер де бар. 

Сөздер формалық нұсқаларына қарай жалаң жəне күрделі сөздер деп екіге  

бөлініп,  жалаң  сөздерге  түбір  сөз  бен  туынды  сөздерді,  күрделі  сөздерге 

біріккен сөздерді, қос сөздерді, қысқарған сөздерді жатқызады. 

  Жалаң сөз деп құрамында бір ғана негізгі түбірі бар сөздерді айтамыз да, 

күрделі сөз деп құрамында ең кемінде екі негізгі түбірі бар сөзді айтамыз. 

Қазіргі  түбірлердің  бəрі  де-лексикалық,  грамматикалық  жəне  дыбыстық 

жақтарымен тұрақты бір бүтін тұлғалар. Ол түбірлер практикалық тілде жеке-

дара  сөз  ретінде  де,  жаңадан  əр  алуан  сөздер  тудыратын  негіз  ретінде  де, 

жаңадан əр алуан сөздер тудыратын негіз ретінде де, жаңадан əр алуан сөздер 

тудыратын негіз ретінде де жұмсала береді. Мысалы: ол, бұл, кет, ас, ат, шаш, 

сіз,  үміт,  оян,  жан,  жақ,  жалын,  жалқы,  жалғыз,  қайт,  қайыр  сөздерінде  осы 

қасиеттердің  бəрі  де  бар.  Бірақ  тарихи  тұрғыдан      қарағанда  түбір  бірте-бірте 

мағына  жағынан  да,  дыбыстық  жағынан  да  дамып  қалыптасады.  Мысалы, 

қазіргі кез тұрғысынан қарағанда жақ, жан, жалын, жалаң, жалқы сөздері түбір 

сөздер. Ал тарихи тұрғыдан алсақ осылардың  бəрі де туынды сөздер, өйткені 

жан,  жақ,  жа  сөздері  -н, -қ, -л, - ын  қосымшалары  арқылы  жа  деген  түбірден  

туған.  Демек  ерте  замандарда  түбір  есебінде  қызмет  еткен  бұл  морфемалар 

кейінгі  замандарда  көнеріп,  туынды  сөздердің  құрамына  еніп,  ол  құрамнан 

бөлшектенбейтіндей  күйге  жеткен  де,  жаңадан  сөз  тудырарлықтай  түбірге 

айналған. Осындай көнеленген сөздер көнеленген түбірлер деп аталады. 

Сонымен  түбір  деп  əрі  қарай  бөлшектенбейтін,  морфемаларға 

мүшеленбейтін,  нақтылы  бір  зат  я  құбылыс  жайындағы  немесе  əрекет 

жайындағы  ұғымды  білдіретін  белгілі  бір  дыбысты  я  дыбыстық  құрамды 

айтамыз. 

Туынды  сөз  деп  əдетте  морфемаларға  бөлшектенетін  туынды  негіздерді 

айтамыз.  Туынды  сөздің  құрамында  негізгі  түбір  морфемасы  жəне  қосымша 

 21

морфемалар  болуы  шарт.  Мысалы:  малшы,  малшылық,  құрама,  құранды  т.б. 

Сөйтіп туынды сөздер деп жұрнақтар арқылы негізгі түбірден өрбіген сөздерді 

айтамыз.  Осы  себептен  туынды  сөздер  деп  грамматикаларда  кейде  туынды 

түбір деп те аталады. Мысалы: Көкше көктен де көгілдір деген сөйлемді алсақ, 

ондағы  Көкше,  көктен,  көгілдір  дегендердің  үшеуі  де  бірдей  туынды  сөздер 

емес.  Бастапқы  түбірі  көк  болғанымен  ондағы  туынды  сөздер  көкше  жəне 

көгілдір  дегендер  ғана.  Ал  көктен  деген  туынды  сөз  емес,  жалғаулы  сөз  ғана. 

Туынды сөз тек түбірден ғана жасалып қоймайды, туынды сөздердің өздерінен 

де өрби береді. Мысалы: біл, білім, білімпаз, білімпаздық деген сөздерді алсақ, 

бəрінің  де  түбірі-біл.  Бірақ  ол  түбірден  тікелей  туған  сөз-білім  деген  ғана. 

Қалғандары туынды сөздерден өрбіген (білімпаздық). 

Туынды  сөздер  жұрнақ  арқылы  жасалғанымен,  жұрнақтар  барлық  сөзге 

бірдей жалғана бермейді. Кейбір жұрнақтар бір сөзге ғана емес, белгілі бір топ 

сөздің  қай-қайсысына  болса  да,  жалғана  берсе,  кейбір  жұрнақтар  бір-екі  сөзге 

ғана  жалғанып  көнеленіп  қалады  да  басқа  сөздерге  жалғанбайды.  Бір  алуан 

сөздерге  жаппай  жалғаныла  беретін  жұрнақтарды  тірі  жұрнақтар  дейміз  де, 

бірді-екілі сөзге ғана жалғанып орнығып, қалыптасып қалған жұрнақтарды өлі я 

көне  жұрнақтар  дейміз.  Мысалы:  ойпат,  киіт,  кент,  жент,  тоңазы,  шынтуайт 

дегендердегі -пат, -іт,  -азы, -нт, -туайт жұрнақтары өлі жұрнақтар. 

Тірі  жұрнақтар  да  кез  келген  сөздерге  жапа-тармағай  жалғана  бермейді. 

Көне  жұрнақтар  бірлі-жарымды  сөздерге  жалғанса,  тірі  жұрнақтар  өздерінің 

жаңа сөз тудыру қабілетіне қарай, сөздердің семантикасына, мағынасына қарай 

белгілі  бір  грамматикалық  категорияға  жататын  сөздерге  жалғана  береді. 

Мысалы: -шы,-лы деген тірі жұрнақтарды жалғап: сушы, малшы, кенші, сулы, 

малды, үйлі деген сияқты сөздерді жасауға болады. Бірақ осы сөздерге -қы,-кі,-

ғыш,-қыш  жұрнақтарын  жалғауға  болмайды.Өйткені  бұл  жұрнақтар  бір  сөз 

табына жататын  сөздерден  екінші сөз табына жататын сөздерді тудырады. 

Жұрнақтың  туынды  сөзге  қосатынүлесі  оған  тəн  болып  қалыптасқан 

формасына,  мағынасына,  қызмет  атқару  қабілетіне  байланысты.Мысалы: -лы,-

лық, -ла, -лас, -шы, -шылық  жұрнақтарын  алсақ,  олардың  өздеріне  тəн 

формалары,  өз  мағыналары,  қабілеттері  бар.  Ендеше  қанша  жұрнақ  болса, 

олардың əрқайсысының өз формасы, өз мағынасы, өз қабілеті болады.  Сөйтіп, 

туынды  сөздің  мағынасы  өзінің  құрамындағы  түбірдің  мағынасымен  де 

жұрнақтың  мағынасымен  де  іштей  байланысып  барып,  біртұтас  қасиет-

қабілетке иеленеді. 

Тапсырмалар мен сұрақтар: 

1. Cөз формалары дегеніміз не

? 

2. Қазақ тіліндегі сөз формалары қандай тəсілдер арқылы  жасалады 

? 

3. Жалаң сөздер дегеніміз қандай сөздер, оларды түрлеріне  сипаттама  берің. 

4. Түбір сөз дегеніміз не 

? 

5. Туынды сөз дегеніміз не, олар қалай жасалады 

? 

6.Тірі жұрнақтар жəне өлі жұрнақтар туралы не білесіз 

? 

Пайдалыналған əдебиеттер: 

1. А. Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. Морфология Алматы, Рауан 1991ж. 

2. К.Аханов. Грамматика теориясының негіздері. Алматы  

3. А. Ибатов. Қазақ тілі морфологиясының тарихы. Алм.1997ж. 

 22

4. Ə. Төлеуов. Қазақ тіліндегі есімдер. Алматы, 1996ж. 

5. Н.Оралбай Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы.Алматы. 2007. 

 

 

 

КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР ЖƏНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ 

Ж О С П А Р Ы : 

      1. Күрделі сөздерге жалпы сипаттама 

      2. Сөздердің күрделену процесіне тілдік факторлардың əсері 

      3. Қос сөздер, мағыналық  ерекшеліктері 

      4. Біріккен сөздер, түрлері, ерекшеліктері 

      5. Қысқарған сөздер, сөздердің қысқару жолдары  мен  тəсілдері 

 

Тірек сөздер: кемі екі я одан да көп сөздерден құралады, əуел бастағы жай 

сөз  тіркесінен  шығады,  бүгін,  биыл,  орынбасар,  əпер,  сөйт,  сөздердің 

күрделенуіндегі 

фонетикалық, 

лексика-семантикалық, 

грамматикалық 

факторлар, күрделі сөздерді топтастыру, қос сөздер, біріккен сөздер, қысқарған 

сөздер туралы. 

Күрделі  сөз  деп  кемінде  екі  я  одан  да  көп  дара  сөзден  құралып,  ритм, 

ырғақ  жағынан  бір  ұдай,  лексика-семантикалық  жағынан  бір  тұтас,  лексика-

грамматикалық  жағынан  бір  бүтін  тұлға  болып  бірлескен  тұрақталған  құрама 

сөзді  я сөз тіркесін айтамыз. 

Күрделі  сөздердің  қай-қайсысы  болса  да  əуел  бастағы  жай  сөз  тіркесінен 

шыққан.  Бұлардың  қалыптасуына  əр  қилы  синтаксистік  амал-тəсілдер  негіз 

болған.  Сөздердің  күрделену  процесі  бірден  туа  салатын  жəне  тез  қалыптаса 

қоятын  құбылыс  емес,  ұзақ  процестерді  басынан  кешіретін  тарихи  құбылыс. 

Осындай  процестер  үстінде  морфологиялық  жəне  синтаксистік  тəсілдердің 

күрделі  сөз  тудырудағы  арақатынастарына  əр  алуан  фонетикалық,  лексика-

семантикалық жəне грамматикалық факторлар да араласып, əр қайсысы өзінше 

əр қилы дəрежеде үлестерін қосып, сол қатынастарының дамуына жəрдем етеді. 

Фонетикалық  фактор.  Күрделі  сөздердің  компоненттерінің  əр  қилы 

дыбыстық өзгерістерге ұшырауын фонетикалық фактор деп атаймыз. Мысалы: 

бүгін,  биыл,  ағайын,  қайны,  белбеу,  əкел,  əпер,  түрегел,  сөйт,  өйткені  тəрізді 

күрделі сөздер осындағы көрсетілгендей күйге əр қилы дыбыстық өзгерістерге 

ұшырау арқылы жеткен. Ол өзгерістердің болуына ассимиляция, диссимиляция, 

үндесу, сіңісу сияқты əр алуан заңдар қатынасқан. 

Лексика-семантикалық  фактор.  Əуелгі  жай  сөз  тіркестерінің  идиомалану, 

лекскиалану,  делексикалану  құбылыстарын  лексика-семантикалық  фактор  деп 

атаймыз.  Мысалы:  қырғи  қабақ  болу,  ат  ұсті  қарау,  қас  пен    көздің  арасында  

(идиомалану),  темір  жол,  жүк  аяқ,  аққу,  атшабар,  ала  өкпе  (лексикалану), 

былтыр, түнеугүні, ышқыр, аласабыр (делексикалану) т.б.    

Белгілі  бір  грамматикалық  категорияға    тəн  бір  алуан  сөздерден  я 

қайталану,  я  қосарлану,  я  тіркесу  арқылы  күрделі  сөз  жасалады.  Бірақ  ол 

сөздерден  жаңа лексикалық мағына тумайды, олар тек грамматикалық мағына 

білдіреді.  Мысалы:  тау-тау  астық,  кімде-кім,  қай-қайдағы,  əрең-əрең,  үлкен-

кіші т.б. 

  Сөйтіп,  күрделі  сөздердің  лексикалық  мағынасы  өзгермей  тек  ғана 

грамматикалық мағынасы өзгерсе, ол процесс грамматикалану деп аталады. 

 23

  Қазақ тіліндегі күрделі сөздер сыртқы кескін тұрпатына  қарай я біріккен, 

я қосарланған, я тіркескен, я қысқарған сөздер түрінде кездеседі. 

  Қазақ тіліндегі қос сөздердің  құрамдарындағы компоненттер я бір сөздің 

ешқандай өзгеріссіз қайталануынан, я оның бір сыңарының, не бір буынының, 

не  бір  дыбысының    өзгеріліп  жамалуынан  құралады  немесе  морфологиялық 

жағынан бір тектес  я синоним, я антоним сөздерден салаласып құралады. Сөзді 

қайталау жəне қосарлау тəсілі- өзінше ерекшелігі мол  құнарлы жүйе. Бұл жүйе 

бойынша    сөзді  қайталаудан,  я  қосарлаудан  белгілі  мағыналар  туады. 

Зерттеушілер  қазақ тіліндегі қос сөздерді қайталама жəне қосарлама қос сөздер 

деп екіге бөледі. 

  Қайталама  қос  сөздер  белгілі  бір  сөздің  я  қосымшасыз,  я  қосымшалы 

түрінің екі ретқайталануы арқылы, я сол с өздің не бір дыбысының немесе бір 

буынының  өзгеріп  қайталануы  арқылы  жасалады.  Мысалы:  жол-жол,  тау-тау, 

сөйлей-сөйлей,  ат-мат,  өзді-өзіне,  қолма-қол  т.б.  Қайталама  қос  сөздер 

компоненттерінің  ерекшеліктеріне    сəйкес,  қалыптасқан  сыртқы  дыбыстық 

жəне  морфологиялық  формаларының    өзгешеліктеріне    сəйкес,  қалыптасқан 

сыртқы дыбыстық жəне морфологиялық формаларының өзгешеліктеріне қарай 

төрт түрлі болады. 

 1. Қосымшасыз  түбірдің  қайталануынан  құралатын  сөздер. (қора-қора, 

мая-мая, кім-кім, биік-биік) 

 2. Қосымшалы түбірдің қайталануынан құралатын қос сөздер. (бара-бара, 

сөйлей-сөйлей, үйді-үйге, өзінен-өзі)  

 3. Бір сыңарының дыбысы өзгеріп құралатын қос сөздерге кісі-місі, қағаз-

мағаз, шай-пай, қалт-құлт сияқты формалар жатады.  

 4. Бір  сыңары  ықшамдалып  қайталанатын  қос  сөздерге  ап-ащы,  жап-

жақсы, кіп-кішкене, теп-тегіс сап-сияқтылар жатады. 

  Қайталама  қос  сөздер  тіліміздегі  негізгі  грамматикалық  сөз  таптарының 

бəрінен  де  жасалады.  жəне  қайталанатын  сөз  қай  сөз  табына  тəн  болса,  туған 

қайталама сөз де сол сөз табына қатысты болады. Мысалы: шелек-шелек, тау-

тау, жақсы-жақсы, бір-бір, кім-кім, айт та айт, əрең-əрең, бұрқ-бұрқ,. 

  Қайталама 

қос 

сөздердің 

түр-түрлерінің 

өзара 

мағыналық 

айырмашылықтары  сол  сөздердің  қайталау  түрлеріне,  олардың  сыртқы 

морфологиялық  формаларына  байланысты.  Себебі  қайталаудың  əрбір  түрі  я 

үлгісі тиісті семантикалық я грамматикалық мағына тудыратын грамматикалық 

флрма  ретінде  қалыптасқан  тəсілдер  деуге  болады.  Ө:йткені  қайталама  қос 

сөздердің  формаларын  да  басқа-басқақаншалықты  түр  болса,  олардың 

соншалыты  мағыналық  реңктері    де  болады.  Демек  өзіне  тəн  ерекшелігі  бар 

əрбір мағыналық реңктің өзіне лайық формасы да болады. 

  Қайталама  қос  сөздердің  ішінде  арасына  -ма, (-ме,  ба)  қосалқыланып 

айтылатын  қос  сөздің  (қарсыма-қарсы),  бетпе-бет,  орны  өзінше  бір  басқа.  Бұл 

форма қазақ тілінде аса құнарлы емес жəне өзге топтардан оның семантикасы 

мен  қызметі  де  өзгеше.  Мысалы:  көзбе-көз  кездестім,  қолма-қол  тапсырдым 

дегендердегі  қос  сөздер 1) амал  мен  істің  біреу  арқылы  емес  екі  субьектінің 

арасында  тікелей  болатынын  білдіреді, 2) бұл  сөздер  тек  етістік  сөздермен 

тіркеседі, 3) сөйлемде олар тек ғана пысықтыуыш болып, адвербиалдық қызмет 

қана  атқарады.  Жалпы  алғанда,  бір  сөздің  қайталануы  арқылы  жасалатын 

күрделі  есімдер  обьективтік  өмірде  кездесетін  заттарда  я  басқа  құбылыстарда  

 24

жəне  олардың  əр  түрлі  қарым-қатынастарында  болатын  көбею,  топталуы, 

еселеу, жіктелу, саралау, бөліну сияқты жай күйлерді я көбейтіп топ-тобымен, я 

бөліп жік-жігімен, я саралап сала-саласымен атап, тəртештеп білдіретін форма 

ретінде қызмет етеді. 

  Қосарлама қос сөздер лексикалық мағынасы басқа-басқа екі түрлі сөзден 

құралады. Мыс: ата-ана, үлкен-кіші, жатса-тұрса, алды-арты, іші-сырты т.б.  

  Қосарлама  қос  сөздер  мағына  жағынан  ыңғайлас,  морфологиялық 

жағынан  тектес,  синтаксистік  жағынан  теңдес  сөздерден  құралады.  Мысалы: 

əке-шеше,  алты-жеті,  алды-арты,  ойнап-күліп  деген  тəрізді  сөздердің 

əрқайсысының компоненттері мағына жағынан бір-біріне орай, өзара ыңғайлас  

сөздер, олар морфологиялық төркіні жағынан да,  бір тектес, демек белгілі бір 

ғана  сөз  табына  тəн,  əрі  формалары  біркелкі  сөздер,  əрі  қос  сөздердің 

компоненттері    синтаксистік  қызметі  жағынан  бір-біріне  бағынбай    салаласа 

құрылған  күрделі  сөздің  бір-бірімен тең табиғи  бөлшектері есебінде қызмет 

етеді. Бұл аталған үш түрлі ерекшелік қосарлама сөздердің  күрделі сөз болып 

жасалуына  негізгі  таяныш  болумен  бірге,  олардың  өзге  күрделі  сөздерден 

ажырауына да негізгі белгі есебінде қызмет етеді. 

  Қосарлама  қос  сөздерді  компоненттерінің  морфологиялық  құрамына 

жəне сөз таптарына қатынасына қарай бөліп, оларға да өзінше тиісті сипаттама 

беруге болады. 

 1.  Компоненттерінің  морфологиялық  құрылымына  қарай  қосарлама 

сөздерді екі топқа бөлуге болады: а) негізгі түбірден құралған қосарлама сөздер 

(ас-су, бала-шаға) ə) туынды формалардан туған қосарлама сөздер (азды-көпті, 

алым-берім, жауын-шашын) 

 2.  Жалпы  қос  сөздер,  оның  ішінде  қосарлама  сөздер  тіліміздегі  негізгі 

грамматикалық  сөз  таптарын  түгел  қамтиды  да,  өздері  сол  сөз  таптарына 

қатысты  болады.  Мысалы:  азық-түлік,  дəм-тұз,  бес-алты,  олай-бұлай  абыр-

сабыр т.б. 

Қазақ тілінде екі я одан да көп сөздер бірігіп, бір лексикалық мағына беріп, 

біртұтас сөз жасайды:орынбасар, көкөніс, балмұздақ т.б. Біріккен сөз екі түрлі: 

біріккен сөз, кіріккен сөз. Біріккен сөз деп компоненттері мағына жағынан да, 

форма жағынан де елеулі өзгерістерге ұшырамай-ақ өзара бірігіп, жинақталған 

біртұтас 

лексика-семантикалық 

мағына 

білдіретін 

күрделі 

сөзді 

айтамыз.Мысалы: қарақат, шамшырақ, жансая, жанұя т.б.     

  Кіріккен  сөз  деп  компоненттерінің  біреуі  я  екеуі  де  бірдей  əуелгі  өз 

мағыналарынан айрылып, тұтасымен тұрып басқа бір жалпы мағына білдіретін 

жəне  сонымен  бірге  сол  компоненттері  фонетикалық  жағынан  əр  қилы 

өзгерістерге ұшырап, бір-бірімен белгілі дəрежеде əрі үндесіп, əрі ықшамдалып 

құралған күрделі сөзді айтамыз. Мысалы: қарлығаш, белбеу, əкел, былтыр т.б. 

Кіріккен  сөздер  компоненттерінің  өзгеру  сипатына  қарай  екі  салаға  бөлінеді. 

Бірінші  топқа  екі  компоненті  бірдей  дыбыстық  өзгеріске    ұшырап  біріккен: 

бүгін,  биыл,  бəрекелді,  түрегел  сияқтылар  жатса,  екінші  топқа  тек  бірсыңары 

ғана өзгерген алаңғасар, алагеуім, итаршы, керенау, таңертең, ағайын тəрізділер 

жатады. 

  Күрделі сөздердің өзге түрлері сияқты, кіріккен сөздер де, біріккен сөздер 

де  белгілі  грамматикалық  сөз  таптарына  телулі  болады.  Мысалы:  бүгін,  биыл, 

ендігəрі деген кіріккен сөздер үстеу болса, əкел, əкет дегендер етістік болады. 

 25

Ал  сексен,  тоқсан  дегендер  -сан  есімдер  т.б.  Сондай-ақ  шекара,  демалыс, 

асқазан, ақсақал дегендер зат есімге жатады да, ал əлдекім, əркім деген біріккен 

сөздер есімдік болады. 

  Қысқарған сөздер де  қазіргі  тіліміздегі  сөздердің  белгілі  бір  тобына 

жатады.  Күрделі  атау  сөздердің  бір  алуандарының  əрі  қысқартылып,  əрі 

біріктіріліп  жұмсалу  жолы  Қазан  төңкерісінен  кейінгі  дəуірде  орыс  тілінің 

əсерінен келіп туды деуге болады. 

  Төңкерістен  кейін  мазмұны  жағынан  да,  түрі  жағынан  да  жаңа  əр  алуан 

əлеуметтік,  қоғамдық  ұйымдар  мен  мекемелер  пайда  болғаны  мəлім.  Сол 

ұйымдар  мен  мекемелердің  аттары  əдетте,  бірнеше  сөз  арқылы  аталатын 

болды. Орыс тілінің ықпалымен қазақ тілінің де сөйлеу, жазу дағдысында жиі 

қолданылатын  ондай  суреттеме  атауларды  қысқартып  жазу  дəстүрі  туды. 

Осының  нəтижесінде  қысқарған  сөздер  əдеби  тілдің  жазбаша  түрінде  күрделі 

сөздердің  белгілі  бір  түрі  болып  қалыптасты.  Мысалы:  ТМД-Тəуелсіз 

мемлекеттер  достастығы,  пединститут  т.б.  Қазақ  тіліндегі  сөздер  үш  түрлі 

жолмен қысқарған: 

 1) Орыс тілінде де, қазақ тілінде де құрамындағы сөздердің толық түрінің 

де,  қысқарған  түрінің  де  тіркесу  реттері  бірыңғай  келетін  сөздер,  мысалы: 

ҚазМИ  (Қазақ  медициналық  институты),  ҚазТАГ  (Қазақстан  телеграф 

агенттігі), обком (облыстық комитеті) 

 2) Қазақ тілінің өзіне тəн сөз тіркесу заңына лайық қысқартылып жүрген 

сөздер: ХДП-Халық демократиялық партиясы. 

 3) Орыс  тіліндегі  сөз  тіркесу  заңына  лайық  қысқарып,  жалпы  қазақ 

жұртшылығына түсінікті болып енген сөздер: колхоз, совхоз, медшкол т.б. 

  Күрделі атау сөздер мынадай төрт түрлі тəсілмен қысқарады: 

 1) Күрделі  атау  сөздердің  құрамдарындағы  əрбір  жеке  сөздің  тек  басқы 

дыбыстарынан ғана қысқарып бірігеді: БҰҰ, ҚМУ, НМПИ 

 2) Күрделі  атаулардың  құрамдарындағы  бірінші  сөздің  басқы  буынынан 

жəне  соңғы  сөздердің  басқы  дыбыстарынан  қысқарып  бірігеді.  ҚазМУ, 

ТашМПИ. 

 3) Күрделі атаулардың құрамдарындағы əрбір сөздің басқы буындарынан 

ғана қысқарып бірігеді: обком, колхоз, партком. 

 4) Күрделі атаулардың құрамдарындағы алғашқы сөздің басқы буынынан 

жəне  соңғы  сөздің  түбір  күйінде  айтылуынан  құралады:  пединститут, 

мединститут. 

  Қысқарған  сөздердің  айтылуы  жазылуындай  бола  бермейді.  Басқы 

дыбыстардан  қысқарған  сөздер  бірыңғай  бас  əріптермен  бір  сөз  ретінде 

қосылып жазылады. Мысалы: АҚШ, ТМД, БҰҰ. 

  Бірінші  сөздің  басқы  буынынан  жəне  соңғы  сөздердің  басқы 

дыбыстарынан қысқарған сөздер араларына ешқандай белгі қойылмай, алғашқы 

буынның бірінші дыбысы жəне соңғы сөздерден алынған əрбір жеке дыбыс бас 

əріппен жазылады (ҚазМИ, ҚазМУ) 

  Əрбір  сөздің  басқы  буындарынан  қысқарған  сөздер  де,  алғашқы  сөздің 

буыны  мен  соңғы  тұтас  сөзден  бірігіп  қысқарған  сөздер  де,  араларына 

ешқандай  белгілер  қойылмай,  бірыңғай  кіші  əріппен  бірге  жазылады 

(пединститут) 

 26

  Қысқарған  сөздердің  қатарына  шартты  таңбалар  да  жатады.  Бірақ  бұлар 

жоғарыдағы күрделі атаулардай емес, тек жазу жүзінде қолданылатын белгілер 

ретінде ғана жұмсалады. 

жүктеу/скачать 0,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: