Бердақ атындағы Қарақалпақ мемлекеттік

 27

топтарға  бөлу,  оларға  тиісті  грамматикалық  сипаттамалар  беру,  алды-алдына 

талдау грамматиканың негізгі өзегі, ең түйінді, ең басты  мəселесі. 

  Қазақ  тіліндегі  барлық  сөздер  семантикалық  жəне  морфологиялық 

белгілеріне  қарай  ең  алдымен  үш  үлкен  топқа  бөлінеді.  Олар:  атауыш  сөздер, 

көмекші сөздер жəне одағай сөздер.  

  Атауыш  сөздер  өздеріне  тəн  дербес  мағыналары  болғандықтан, 

контекстен  тыс  та,  контексте  те  қажетіне  қарай  қолданыла  береді:  олар 

сөйлемде грамматиканың заңы бойынша түрленіп те, түрленбей де жұмсалып, 

өз  алдына  мүше  бола  алады.  Ол  сөздерден  қалыптасқан  белгілі  тəсілдер 

бойынша  жаңа  сөздер  тудыруға  да  болады.  Сөйтіп,  атаушы  сөздер  дегеніміз-

өздеріне  тəн  лексикалық  та,  грамматикалық  та  мағыналары  бар  жəне  ретіне 

қарай, үстеріне əр қилы қосымша реңдер жамап алып, өзге сөздермен əр алуан 

қарым-қатынасқа түсе алатын дербес сөздер. 

  Атаушы сөздер-осы үш топтың ішіндегі əр алуан ең көбі де, əрі ең негізгі 

ұйтқысы  жəне  тіліміздің  бүкіл  сөз  байлығының  барлық  шұрайы  да,  негізі  де 

болып табылады. Атаушы сөздерді, ерекшеліктері мен сипаттарының бір-біріне 

жақын  белгілеріне  қарай,  іштей  бірнеше  лексика-грамматикалық  топтарға 

бөлуге болады. Мысалы, оларды ең аллдымен есімдер жəне етістіктер деген екі 

салаға  бөлуге  болады.  Бірақ,  есімдер  де  іштей  бірдей  емес.  Мысалы,  зат  есім, 

сын  есім,  сан  есім,  есімдіктер  ішінара  ұқсас,  үстеу  сөздер  мен  еліктеу  сөздер 

өзара бір-біріне жақын. Осыған орай, шартты түрде есімдердің алғашқы тобын 

атаушы сөздер, соңғы тобын үстеуші есім деп екі салаға жіктеуге болады. Ал, 

етістіктер өз алдына бір топ. Атаушы сөздерді осылайша үш топқа бөлу, əрине 

белгілі бір принципке сүйенуден шыққан. Ол принцип бойынша жіктегенде бұл 

сөздердің заттық мағыналары таяныш етілмейді, топ-тобына тəн категориялық 

семантика  сүйеніш  етіледі.  Ал,  осы  принципке  сүйене  отырып  бағдарласақ, 

атаушы  есімдер  заттық  ұғымдардың  жəне  ойша  тұспалданатын  түсініктердің 

аттарын,  сондай-ақ  заттарға  тəн  алуан  тұрақты  белгілер  жайындағы 

түсініктердің аттарын білдіреді. 

  Үстеуші есімдер əр қилы іс-əрекеттің белгілерін жəне белгінің белгілерін 

білдіреді.  Етістік  амал-қимыл  ретінде  қабылданатын  əр  алуан  іс-əрекеттің, 

қилы-қилы көріністерінің аттарын білдіреді. Сөйтіп, атаушы сөздердің аталған 

үш  тобының  бір-бірінен  ажырайтындай  айқын-айқын  шектері  бар.  Бірақ, 

олардың  шекаралары  жабық  емес,  өйткені  тілдің  даму  процесінде  есімдерден 

етістіктерге,  керісінше,  етістіктерден  есімдерге  сөздер  ауысып  отырады: 

есімдердің  өздері  де  іштей  ауысып,  мысалы  кейбір  сөздер  зат  есімнен  сын 

есімге    керісінше,  сын  есімнен  зат  есімге,  өзге  есімдерден  есімдікке,  үстеуге, 

сондай-ақ етістіктерден есімдерге көшіп отырады. 

  Көмекші  сөздер  мағыналық  дербестігі  болмайтындықтан,  тек  контексте 

атаушы  сөздермен  селбесіп  қана  жұмсалады  да,  өз  алдына  дербес  сөз  ретінде 

қолданылмайды. Осыған сəйкес, олар сөйлемде өз алдына мүше бола алмайды, 

тек  атаушы  сөз  арқылы  жасалған  мүшенің  құрамына  енеді  де,  сол  мүшелерді 

өзара жалғастыруға дəнекер болады: көмекші сөздерден негізінде жаңа сөздер 

жасалмайды.  Ө:йткені  көмекші  сөздер  дегеніміз-өздеріне  тəн  лексикалық 

мағыналары  солғындаған,  лексикалық  мағыналарынан  гөрі  грамматикалық 

мағыналары  басым  болу  себебінен  көбінесе  əр  алуан  грамм  атикалық 

 28

қатынастарды  білдіріп,  əр  қилы  грамматикалық  қызмет  атқаратын  жəрдемші 

сөздер. 

  Көмекші  сөзде  де,  ерекшеліктеріне  қарай,  іштей,  жалғаулықтар, 

септеуліктер, демеулікт ер деп аталытын топтарға бөлінеді. Одағай сөздер деп 

ешқандай ақиқат ұғымдарды білдірмейтін, тек адамның əр алуан көңіл-күйімен 

əр  қилы  сезім  райларын  білдіру  үшін  қолданылатын  бірақ  олардың,  атаулары 

есебінде жұмсалмайтын сөздерді айтамыз. Одағайлар шығу тегі мен қалыптасу 

табиғатының  ерекшелігіне  қарай,  өзге  сөздермен  ешқандай  да  грамматикалық 

қарым-қатнасқа  түспейді.  Сол  себептен  одағайлар  белгілі  бір  сөйлемдерге 

қабаттасып, жұмсалатын жарыспа сөйлемдер ретінде жұмсалғандарымен, бірақ 

өздері  сөйлем  мүшесі  бола  алмайды.  Одағай  сөздер  өзінше  іштей  тиісті 

жіктерге  бөлінеді.  Бірақ  одағайлардың  саны,  семантикалық  жəне 

морфологиялық ерекшелігі бірыңғай болып келетіндіктен, іштей бөлу мəселесі 

соншалықты қиын соқпайды. 

  Бұл  аталған  үш  топ  сөздер  өзара  бір-бірімен  жіті  байланысты.  Мысалы, 

көмекші  сөздер  мен  одағай  сөздер  үнемі  дерлік  атаушы  сөздерден  нəр  алып, 

қорланып  отырады.  Бұған  атаушы  сөздерден  туған  шылау  сөздер  мен  одағай 

сөздердің  тарихы  куə.  Мысалы,  бəрекелді,  əттегенай,  тəйірай,  ойпырмай, 

мəссаған  тəрізді  одағайларды,  сондай-ақ,  дегенмен,  болмаса,  сондықтан, 

өйткені,  ендеше,  біресе,  бірде,  шейін,  туралы,  сияқты,  қарай,  гөрі  тəрізді 

көмекші сөздерді алсақ, осылардың бəрінің де түпкі төркіндері-атаушы  сөздер. 

Сонымен  қатар,  өзді-өздеріне  тəн  ерекше  сыр-сипаттары  бар  бұл  үш  топтың 

өзді-өзіне іштей сара-сара топтарға бөлінеді. 

  Тілдегі  барлық  сөздерді  граммати  калық  жағынан  топтастырғанда  екі 

түрлі нысана болуы тиіс. 

 1) Барлық сөздер, күллі сөз топтары тілдің сөздік құрамына енеді. Қай сөз 

табына  енсе  де,  сөздердің  лексикалық  жағы  ескеруі  тиіс.  Ал,  сөздердің 

лексикалық  жағын  ескеру  дегн  сөз-олардың  семантикалық  жақтарын  еске  алу 

дегенмен  бірдей.  Олай  болса  əрбір  сөз  табына  енетін  сөздер  лексикалық 

тұрғыдан  қаралып талдануы қажет. 

 2) Барлық  сөздерді  белгілі-белгілі  грамматикалық  сөз  топтарына  телу, 

олардың  өзді-өздеріне  тəн  түрлену,  өзгеру  жүйесін,  сөйлем  мүшесі  болу 

қабылетін,  өзге  сөздермен  тіркесу  ерекшелігін  анықтап,  жан-жақты  сипаттама 

беру мəселелері-тікелей граммати када қаралатын мəселелер. Ендеше қанша сөз 

табы  болып,  оларға  қанша  сөз  енсе  де,  барлығының  грамматикалық  жақтары 

ескерілуі  қажет.  Ал,  сөздердің,  сөз  таптарының  грамматикалық  жақтарын 

ескеру деген сөз-олардың грамматикалық сипаттарын анықтау дегенмен бірдей. 

Солай  болса,  əрбір  сөз  табы  жəне  оларға  енетін  жеке  сөздер  грамматикалық 

тұрғыдан да қаралып талдануы қажет. 

  Сөйтіп,  тілдегі  сөздерді  топтастырғанда,  олардың  лексика-семантикалық 

жақтары  да,  грамматикалық  (морфологиялық  жəне  синтаксистік)  жақтары  да 

бірдей ескерілуі керек. 

  Əдетте,  сөз  табы  деп  жалпы  лексика-грамматикалық  сипаттары  мен 

белгілері бəріне бірдей ортақ болып келетін сөздердің тобын айтамыз. Ендеше,  

сөз табының мазмұны осындағы лексика-грамматикалық деген қос сөз арқылы 

айтылған екі компоненттің бірлігінен құралады. Бірақ мұндағы бірінші бөліктің 

мазмұнынан таза лексикалық семантиканы емес, грамматикалық семантиканы, 

 29

яғни  заттық,  амалдық,  сапалық,  сандық  деген  тəрізді  тім  жалпы  мағынаны 

білдіретін  семантиканы  қабылдау  керек.  Грамматикалық  семантика  деген 

ұғымға  сөздің  материалдық  я  лексикалық  мағынасы  емес,  заттың  атын,  амал-

ісін,  заттың  сапалық  сандық  я  басқа  белгілерін,  амал  мен  белгінің  белгілерін 

жəне басқа да солар сияқты материалдық ерекшеліктерді білдіретін семантика-

грамматикалық мағыналар енеді. 

  Ал,  қос  сөздің  екінші  бөлігінің  (грамматикалық  деген  компонентінің) 

мазмұнына белгілі бір сөзге тəн грамматикалық категориялардың жəне олардың 

жасалу, түрлену формаларының мағыналары енеді. Бұл арадағы грамматикалық 

мағына деген ұғымға белгілі бір сөздің  жаңадан сөз тудыру, сөз түрлендіру, сөз 

байланыстыру  жүйелерінің  мағыналары  мен  формалары  демек,  бүкіл 

морфологиялық  белгілері  жəне  сол  сөздің  сөйлемдегі  қызметтері,  өзге 

сөздермен  тіркесу  қабылеттері,  демек,  бүкіл  синтаксистік  белгілері  енеді. 

Қысқасы,  сөздің  лексика-грамматикалық  белгілері  деген  термин  белгілі  бір 

сөзге, сөз табына тəн бүкіл лексикалық, морфологиялық жəне синтаксистік сыр-

сипаттарды түгел қамтиды. 

  Сөз 

табының 

лексикалық 

(семантикалық) 

грамматикалық 

(морфологиялық  жəне  синтаксистк)  белгілерін  дұрыс  ашу  үшін,  осы  аталған 

семантикалық, морфологиялық жəне синтаксистік белгілердің үшеуін де бірдей 

түгел  қамту  қажет.  Ө:йткені,  егер  осы  үш  белгінің  үшеуі  де  тегіс  қамтылса, 

сөздің  мазмұны  да,  материалдық  формасы  да,  синтаксистік    феункциясы  да 

түгел ескеріледі. 

  Дегенмен  сөздердің  бəрінен  бірдей  осы  үш  белгі  тегіс  табыла  бермейді, 

ендеше  кейбір  сөз  таптары  үшін  белгілі  бір  принципті  негізгі  етіп  алып, 

өзгелерін  я  көмекші  принцип  етіп  алып,  өзгелерін  я  көмекші  принцип  етіп,  я 

тіпті  қолданбай-ақ  қоюға  да  əбден  болады.  Мысалы,  одағай  сөздерді  анықтау 

үшін  морфологиялық  белгіні  іздеп  жатудың  қажеттігі  де  болмайды.  Сол 

сияқты, шылау сөздерді анықтау үшін тек олардың семантикасын жəне сөзбен, 

сөйлеммен  тіркесу  ерекшеліктерін  ғана  негізге  алмаса,  олардан  арнаулы 

морфологиялық формалар іздеудің қажеті жоқ. 

  Сондай-ақ,  үстеу  сөздер  мен  еліктеу  сөздерді  анықтауға  олардың 

семантикасы мен синтаксистік функциялары ғана тірек болады, морфологиялық 

белгі  тек    қостаушы  ретінде  ғана  қаралады.  сөйтіп,  кейбір  сөз  табын  анықтау 

үшін, үш белгінің (принциптің) үшеуін де қолдануға  болса, кейбір сөз таптары 

үшін  я  екі  белгіні  ғана  қолдануға  болады.  Ал  егер  бір  ғана  белгіні  таяныш 

етерліктей болса, ондайда тек  семантикалық белгі ғана тірек болуға тиіс. Олай 

болатын себебі-сөзді сөз деп тануға таяныш болатын белгі-оның семантикасы. 

  Қазақ  тілінде  тым  ерте  замандардан  бері  қарай  əрі  есім,  əрі  етістік 

мағынасында  қолданылатын  омоним  сөздер  бар.  Ондай  омонимдер  лексика-

семантикалық жақтан қарағанда, бір негізден шыққандығы аңғарылып тұратын 

сөздер  болса  да,  грамматикалық  жақтан  бір  сыңары  есім,  бір  сыңары  етістік 

болып  келеді.  Бұлардың  қатарына    мысалы,  той,  көш,  тоң  тəрізді  түбір 

омонимдер  мен  қызық,  қанық,  тынық,  кіріс  тəрізді  туынды  омонимдерді 

жатқызуға  болады.  Мысалы:  Қаратаудың  басынан  көш  келеді.  көшкен  сайын 

бір  тайлақ  бос  келеді  дегендегі  көш  сөзі  де,  көшкен  сөзді  де, «тойға  барсаң 

тойып  бар»дегендегі  тойға  сөзі  де,  тойып  сөзі  де,  сол  сияқты  қызық,  қанық, 

тартыс  тəрізді  омонимдер  де-əрі  есім,  əрі  етістік  болып  қолданылатын  сөздер. 

 30

мұндай  омонимдерден  жаңа  туынды  сөздер,  басқа  туынды  формалар 

жасайтындай жағдайда, олардың есім сыңарлары есімдерше, етістік сыңарлары 

етістіктерше  түрленіп,  соларға  тəн  категориялық  формаларды  иелене  кетеді. 

сондықтан  сөздерді  топтастырғанда    мұндай  омонимдердің  есім  сыңарлары 

есімдерге,  етістік  сыңарлары  етістіктерге  жатқызылып,  сол  сөз  таптарының 

аяларында қаралуы керек. 

Сонымен  қатар,  тілімізде  мағыналары  əр  түрлі  сөздердің  ішінде  бір 

мағынасына  қарасаң  зат  есім,  екінші  мағынас  ына  қарасаң  сын  есім  болып 

келетін сөздер де жоқ емес. 

  Тілдің  даму  барысында  сөздің  мағыналық  шеңбері  кеңеюмен 

байланысты,  грамматикалық  табиғаты  мен  қызметі  де  өзгереді.  Осындай 

процестң  нəтижесінде  кейбір  сөздер  бір  сөз  табынан  басқа  бір  сөз  табына 

ауысады.  Мұндай  жағдайда  ол  сөздің  бұрынғы  мағынасы  мен  грамматикалық 

қызметінің  үстіне  жаңа  мағына  мен  жаңа  грамматикалық  қызмет  үстеледі. 

Мысалы: Қайрат басынан құлақшынын шешіп алды. Екі атты таудың басынан 

түсіп келе жатты. Əңгімемді басынан бастайын деген үш сөйлемде де түбірлері 

де,  қосымшалары  да  бірдей  басынан  деген  сөз  бар.  Бірақ  осы  үш  сөздің 

мағынасы да, қызметі де бірдей емес. 1-сөйлемдегі басынан деген сөз бастапқы 

лексикалық мағынасында қолданылып, сөйлемде өз алдына мүше болып тұрса, 

екінші сөйлемдегі басынан сөзі бастапқы лексикалық мағынасын солғындатып, 

сөйлемнің  дербес  мүшесі  бола  алмай,  өзінен  бұрынғы  ілік  жалғаулы  таудың 

деген сөзбен селбесіп барып, күрделі мүшенің құрамына еніп тұр. Демек екінші 

сөйлемдегі  басынан  сөзі  негізгі  зат  есімнен  көмекші  есімге  айналған.  Ал 

үшінші  сөйлемдегі  басынан  сөзі  мағына  жағынан  да,  қызмет  жағынан  да 

ауысып, тіпті басқа сөз табына (үстеуге) көшкен. Өйткені бұл соңғы сөйлемдегі 

басынан  деген  сөз  əуелден  (алғашқысынан)  деген  мағына  беріп,  қашаннан 

деген  сұрауға  жауап  беретін  болып,  ең  əуелі  мазмұн  жағынан,  содан  кейін 

қызметі жағынан ауысып  біржолата үстеу категориясына көшкен. 

  Сөйтіп,  қазіргі  қазақ  тіліндегі  барлық  сөздер  ең  əуелі  атаушы  сөздер, 

көмекші  сөздер  жəне  одағай  сөздер  деген 3 топқа  бөлінсе,  ол  топтар  лексика-

грамматикалық жақтарынан сараланып, ішінара тағы да топ-топтарға  бөлінеді. 

Мысалы:  атаушы  сөздер əуелі есімдер жəне  етістіктер деген топтарға бөлінсе, 

есімдердің өздері іштей атаушы есімдер жəне үстеуші есімдер болып жіктеледі. 

Ал  атаушы  есімдер  іштей    зат  есім,  сын  есім,  сан  есім,  есімдік  деген  сөз 

топтарына  сараланса,  үстеуші  есімдер  үстеу  сөздер  мен  еліктеу  сөздерге 

бөлінеді.  Сонымен  жоғарыдағылардың  бəрін  жинақтай  келгенде,  қазіргі 

қазақ тіліндегі сөздер мынадай 9 топқа бөлінеді. 

  1. Зат есім.               6. Үстеу. 

  2. Сын есім.             7. Еліктеу сөз. 

  3. Сан есім.              8. Көмекші (шылау) сөз. 

  4. Есімдік.                9. Одағай. 

  5. Етістік. 

  Зат  деген  ұғым  күнделікті    өмірде  кездесетін  əдеттегі  жай  нəрселерді  

ғана  емес,  табиғат  пен  қоғамдық  өмірдегі    ұшырасатын  əр  алуан  құбылыстар 

мен  оқиғаларды,  ұғымдар  мен  түсініктерді  де  қамтиды.  Мысалы:  құс,  тас,  су, 

адам,  қол,  бас  деген  сөздермен  қатар  жаңбыр,  найзағай,  жүріс,  сайлау,  ақыл, 

 31

сана  деген  сөздер  де  зат  есімге  жатады.  Бұдан  зат  есімнің  лексика-

семантикалық сипаты салалы да, қарымды екені байқалады. 

  Белгілі  затқа,  нəрсеге,  табиғат  құбылысы  мен  қоғамдық  болмысқа 

қойылған  атаулар  зат  есім  деп  аталады.  Зат  есімдер  лексика-семантикалық 

сипаттарына  қарай  сөйлемдегі  өзге  сөздермен    еркін  қарым-қатынасқа 

түсетіндіктен, сол қатынастарға аса қажетті  көптік, тəуелдік, септік жəне жіктік 

жалғауларын қабылдап түрленіп отырады, екіншіден зат есімнің сөз тудыратын 

жəне түрлендіретін  арнаулы жұрнақтары бар. 

Зат  есімдер  тілдегі  өзге  сөздердің  барлығына  əрі  ұйтқы,  əрі  өзек  болып 

қызмет  атқаратындықтан,  əдетте,  сөйлемнің  барлық  мүшелері  ретінде 

қолданыла  береді.  Дегенмен  зат  есімдердің  ең  негізгі  қызметі-бастауыш, 

толықтауыш,  анықтауыш  болу.  Зат  есімдер  сапаны,  сынды,  белгіні,  санды  əр 

түрлі  қатынасты  білдіретін  анықтауыштармен  ғана  емес,  иелікті,  тəуелдікті 

білдіретін анықтауыштармен де талғамай үнемі тіркесе береді. 

Ө:азара  бір-бірімен  байланысты  осы  үш  түрлі  белгіні,  демек, 

семантикалық,  морфологиялық  жəне  синтаксистік  белгілерді  ұштастыра 

қарағанда  ғана,  зат  есім  деп  аталатын  негізгі  сөз  табының  сыр-сипаты  толық 

ашылады.  Ө:йткені  зат  есімнің  ең  негізгі  белгісі  заттың  субстантивтік 

мағынасын білдіру болса, ондай заттық (субстантивтік) ұғымды білдіру қабілеті 

басқа сөз таптарында да болады. Мысалы: Жаманды көре берсең, ой кірлейді, 

жақсы  сөз  кірді  тазартады.  Шегірткеден  қорыққан  егін  екпес  деген 

сөйлемдердегі  сын  есімдерм  ен  есімшелер  заттық  ұғымдарды  білдіріп  тұр. 

Солай болса, зат есімді тек бір ғана семантикалық белгісіне қарап қана анықтау 

қателікке ұшыратуы мүмкін. 

 Зат есімдердің қай-қайсысы болсын заттық ұғымды білдіретіндіктен  олар 

негізінен  алғанда  біркелкі  болғандарымен  іштей  нақтылық  жəне  абстрактілік, 

жалпылық  жəне  жалқылық,  жекелік  жəне  топтық  сияқты    семантикалық 

категорияларды да қамтиды. Мысалы: ағаш, темір, сүт, шүберек тəрізді сөздер  

əдетте  көзбен  көріп,  қолмен  ұстап  тануға  боларлықтай  нақтылы  деректі 

заттармен  байланысты    ұғымдарды  білдірсе    ақыл,  сана,  ой,  адамгершілік,  

зұлымдық,  пікір  секілді  сөздер  ойлау,  топшылау  қабілеттері  арқылы  

танылатын  дерексіз  заттармен  байланысты  ұғымдарды  білдіреді.  Дерексіз 

заттық ұғымдардың аттары деректі заттық ұғымдардан кейін шыққан жəне сол 

нақтылы  ұғымдардың негізінде  туған. 

  Зат  есімдерді  іштей  əлденеше  топқа  бөлуге  болады.  Тілімізде  зат 

есімдерді семантикалық жəне грамматикалық  сипаты жағынан талдап қарасақ, 

олардың  бір  саласы  адам  атаулары,  екіншісі  адамнан  өзге  жан-жануарлар  мен 

заттардың атаулары болып келеді. Осы аталған екі топтың біріншісіне қатысты 

сөздердің  бəрі  тек  кім

?  деген  сұраққа  жауап  берсе,  екіншісіне  қатысты  

сөздердің бəрі тек не

? деген сұраққа жауап береді. 

  Кім

? деген грамматикалық сұраққа  жауап беретін зат есімдерге  жалпы 

адам  атаулары  жатады.  Адам  атаулары  деп  жалпы  адамға  тəн  атауларды 

(кісі,бала,  қыз,шал,  кемпір,  келіншек,  қалыңдық,  еркек,  əйел  т.б.),  туыс 

атауларын  (əке,  шеше,  əже,  ата,  аға,  іні,  апа,  сіңлі,  немере,  шөбере,  нағашы, 

жиен,  құда,  құдағи  т.б.),  іс-əрекет  пен  кəсіп-мамандық    иелерінің  атауларын ( 

əнші,  атшы,  егінші,  малшы,  суреткер,  инженер,  ғалым,  мұғалім,  дəрігер, 

 32

сатушы т.б.), əр алуан қызмет баптары мен лауазым атауларын (директор, ұлық, 

бастық, төре, ханым, жолдас т.б.), кісі аттарын (Асан, Əсте, Иса, Алма, Гүлсім 

т.б.)  жəне басқа да осылар сияқты адамға тəн атауларды айтамыз. 

  Адам  атаулымен  байланысты  ұғымдардың  аттары  мен  кісі  аттары 

енетіндіктен  зат  есімнің  бұл  тобын  осы  семантикалық    ерекшеліктеріне  қарай 

адамзат есімдері деп атауға болады. 

  Не

?  деген  грамматикалық  сұрау    əдетте  адамнан  өзге  барлық  жан-

жануарлардың жəне күллі заттар мен нəрселердің аттарына қойылады. Не деген 

грамматикалық сұрауға жауап беретін зат есімдерді деректі я дерексіз заттарм 

ен  заттық  ұғымдардың  атаулары  (мысалы:  құм,  шақ,  тас,  топырақ,  су,  ойын, 

күлкі,  сана,  күйініш,  қуаныш,  реніш,  аспан,  ақыл,  əлем  т.б.),  өсімдік  атаулары 

(мысалы: ағаш, шөп, жусан, қарағай, тобылғы, өрк, жүзім, алма, жиде т.б.), ас 

пен  ішімдік  атаулары  (мысалы:  ет,  сүт,  май,  ірімшік,  нан,  шұжық,  қымыз, 

айран,  қаймақ  т.б.),  хайуанаттардың,  аң  мен  құс  атаулары  (мысалы:  жылқы, 

сиыр,  қой,  ешкі,  киік,  аю,  жолбарыс,  бүркіт  т.б.),  құрт-құмырсқа,  бақа-шаян 

атаулары (мысалы: кесіртке, шыбын, сонна, ара т.б.), мекен, қора-қопсы, құрал-

жабдық атаулары (мысалы: үй, қора, дала, Терезе, астау, табақ, қасық т.б.) тағы 

басқа  неше  алуан  нəрселер  мен  заттық  ұғым  атаулары  жатады.  Зат  есімдердің 

бұл  тобы  адамнан    өзге  жан-жануарлардың,  заттар  мен  нəрселердің,  заттық 

ұғымдардың  атауларын  түгел  қамтитындықтан  оларды  семантикалық 

ерекшеліктеріне қарай  ғаламзат есімдері деп атаймыз. 

  Тілдегі əр алуан деректі жəне дерексіз  заттармен ұғымдарды  білдіретін  

зат  есімдер  əдетте  жалпы  есімдер  деп  аталады.  Мысалы:  ағаш,  тау,  тас,  бала, 

ақыл,  сана,  ер,  дала,  отын,  көмір  сияқты  зат  есімдердің  бəрі  де    жалпы  есім 

болады. Ал заттар мен заттық ұғымдарды жалпылама атайтын осындай жалпы 

есімдермен қатар  белгілі бір затты арнай, даралай атайтын жалқы зат есімдер 

де  бар.  Оларға  кісі  аттары  (Асқар,  Ермек,  Жанар  т.б.),  үй  хайуандарына  

берілген  арнаулы  аттар  (Тайбурыл,  Теңбілкөк  т.б.),  мекеме,  ұйым    аттары 

(Еңбек,  Түрксиб,  Қайрат  т.б.),  газет,  журнал  аттары,  кітап    аттары  (Парасат, 

Ботагөз, Абай жолы т.б.), қала, көше  аттары (Алматы, Нөкіс, Абай проспектісі 

т.б.)  тағы басқа жалқы атаулар жатады. 

  Жеке  я  дара    заттарға    берілген  осындай  зат  есімдерді    жалқы  есімдер 

дейміз. Сөйтіп жалқы есімдер деп жалпы есімдерден ажырату  үшін қойылатын 

арнаулы  атауларды  айтамыз.  Жазу  дəстүрімізде  жалқы  есімдер  бас  əріппен 

жазылады да, жалпы есімдер кіші əріппен жазылады. Тілімізде жалпы есімнен 

жалқы  есім,  жалқы  есімнен  жалпы  есім  туа  береді.  Бірақ  жалқы  есімдердің  

жалпы  есімдерге  ауысуларынан  гөрі  жалпы  есімдерден  жалқы  есімдердің 

жасалуы  көбірек  кездеседі.  Мысалы:  Алатау,  Ақтөбе,  Қарағанды  сияқты  жер-

су,  мекен  аттарын  білдіретін  жалқы  есімдер  əуелгі  жалпы  есімдерден  туған. 

Керісінше ақтөбелік, қарағандылық, берсиевші сияқты жалпы есімдер бастапқы 

жалқы есімдерден жасалған. Сонымен бірге, кейбір сөздер жалпы есім ретінде 

де,  жалқы  есім  ретінде  де  жұмсалады.  Мысалы,  күн,  жер,  ай  деген  сөздер 

астрономия  ғылымында  жалқы  есім  ретінде  түсінілсе,  күнделікті  өмірде  жай 

ғана жалпы есім ретінде жұмсалады. 

Зат есімдердің көпшілігі тікелей атау формада тұрып, белгілі бір бірыңғай 

заттардың бəріне тəн жалпы  атау ретінде жұмсалумен  қатар, тиісті заттың бір 

 33

данасының ғана атауы есебінде қолданылады. Мысалы, кісі, сөз, бала, үй, көл 

т.б.  Егер  осы  атаулары  арқылы  аталатын  заттар  біреу  емес,  əлденешеу  я  көп 

екенін  білдіргіміз  келсе,  осы  зат  есімдерге  көптік  жалғауын  жалғап  айтамыз. 

Мысалы: кісілер, сөздер, балалар, көлдер т.б. 

Сонымен  қатар,  атау  формада  тұрғанда    өзі  арқылы  аталатын    заттың 

біреуін  емес,  жиынын  топтап  я  қамтып  атайтын  зат  есімдер  де  бар.  Мысалы: 

сүт,  ұн,  шаш,  ақыл,  өмір,  шындық,  жел,  құйын  деген  сияқты    зат  есімдерді 

алсақ,  бұлардың  əрқайсысы  белгілі  бір  жеке-дара  затты  ғана  атамайды,  оны 

тобынмен  атайды.  Осындай  затты  жеке-дара  атамай  оларды  тобымен  атайтын  

зат есімдерді көптік мəнді зат есімдер деп атаймыз. 

Көптік мəнді есімдердің ерекшеліктері тек семантикаларында ғана, демек, 

затты  жекелеп  атамай,  топтап  атауларында  ғана  емес,  грамматикалық 

сипаттарында да бар. Мысалы, сол аталған ұн, алтын, жел, ақыл тəрізді көптік 

мəнді  есімдерді  алсақ,  осылардың  бəрі  де  практикалық  тілде  көптік  жалғауы 

жалғанбай жұмсалады. 

Көптік мəнді есімдерге мынадай зат есімдер жатады: 

1) Сұйық заттардың атаулары: айран, шай, тұздық т.б. 

2) Газ тектес заттардың атаулары: азон, бу, түтін, тұман т.б. 

3) Уақ, ұнтақ заттардың, ұйысқан майда заттар мен бытыранды, таранды, 

үгітінді  заттардың  атаулары:  ұн,  шаң,  тозаң,  бетеге,  жусан,  жүн,  түбіт,  шаш, 

кірпік, жиде т.б. 

4)  Дерексіз  ұғымдарды  білдіретін  заттардың  атаулары:  айла,  ақыл,  дау, 

қайғы, қасырет, сүйеніш, шындық т.б. 

5)  Ө:здігінен  табиғи  бөлшектенбейтін  кесек  заттардың  атаулары:  алтын, 

қола, құрыш, шойын т.б.) 

6) Жаратылыс құбылыстарының атаулары: боран, жаңбыр, қар, жел, құйын 

т.б. 

Зат есімдердің ішінде заттың я заттық ұғымды əдеттегіше   атаумен қатар  

сол  аталған  заттың  сын  сипаты  жағынан  қандай  екендігін  қоса-қабат  білдіре 

атайтын  олардың кейбір өзіндік сипатын нақтылай түсіп, əсерлеу не бейнелеу 

жолымен сезіми түрде қолданылатын топтары бар. Мысалы: көл, тау, төбе, арба 

деген  сияқты  жалпы  есімдердің  көлшік,  таушық,  төбешік,  арбашық    деген 

түрлері бар да,  отан, өгіз, кітап  деген тəрізді зат есімдердің  атанша, өгізше, 

кітапша деген де түрлері бар. Осы аталған екі топ сөздің көлсымақ, таусымақ, 

төбесымақ, кітапсымақ деген түрлері де бар. 

  Сол сияқты адамға байланысты əке, шеше, апа тəрізді туыстық атауларын 

əкей,  шешей,  апай  деп  те,  апеке,  шешеке  деп  те,  шешетай,  апатай,  əкежан, 

апажан деп те қолданылу- үйреншікті əдет. Сондай-ақ бала, бота, лақ сөздерін 

балақай, ботақан, лақан деп те айту қандай үйреншікті болса, бөпе, қалқа, сəуле  

секілді  жалпы    есімдер  мен  Нұрлан,  Əлия,  Əсия    тəрізді  жалқы  есімдерді  

бөпеш,  қалқаш,  Сəулеш,  Нұрыш,  Əскен,  Əлкен  деп  те  айту-соншалықты 

дағдылы нəрсе. 

  Сөйтіп  кейбір  зат  есімдердің  əдеттегіше  бейтарап  түрде  жалпы 

қолданылуларымен    бірге  үлкен  тұтып  құрметтеу  я  сыйлау,  кіші  тұтып 

еркелету, кем тұтып  қомсыну  тəрізді эмоциялық  əсер, экспрессивтік  рең бере 

қолданылатын формалары болады. 

 34

  Бұл  формалар  мен  жай  түрде  айтылған    сөз  формалардың  негізгі 

лексикалық  мағыналары  бір  болғанымен,  араларында  өзара  ерекшеленетін  

семантикалық  айырмашылық  болады,  ол  формалардың  араларындағы  

семантикалық  айырмашылықты    мазмұн  ерекшелігі  деп  түсінумен  бірге, 

олардың  сыртқы  формаларының  араларындағы  айырмашылықты  сол 

мазмұнның  формасы  деп  есептеуге  болады.  Демек  жоғарыдағы    мысалдарда 

ұшырасатын  -шық, -шік, -ша, -ше, -сымақ, -еке, -тай, -й, -қай, -шы, -ыш, -іш, -

кен жұрнақтары сол аталған мазмұнның тілдік формасы ретінде қызмет етеді. 

  Осындай  жұрнақтар  арқылы  жасалған  зат  есімдер  туынды  зат  есімдер 

болғанымен  жаңа сөздер емес, олар өздері туған төркіндерінен тек сəл басқаша 

айтылған,  яғни  сəл  ерекше    сезіми  рең  беріле  айтылған  формалары  есебінде 

жұмсалады. Бұл сияқты сөздер  тобы зат есімнің эмоциялық жəне экспрессивтік  

реңдерді білдіретін ішкі категориясы есебінде есептеледі. 

  Зат  есімдердің  көпшілігі  өздерінің  лексикалық  мағыналарында 

жұмсалып, өздеріне тəн түрлену жүйелерін жəне сөйлемде  өз алдарына дербес 

мүше  болу  қасиеттерін  сақтап  отырады.  Ал  кейбір  зат  есімдер  өздеріне  тəн 

байырғы  қызметтерінен  жартылай  айрылып,  көбінесе  көмекші  сөздер,  яғни 

көмекші  есімдер  есебінде  жұмсалады.  Көмекш  есімдер  деп  лексикалық 

мағыналары бірде бүтіндей сақталып, бірде солғындап, өзге сөздермен тіркесу 

ерекшеліктеріне  қарай,  синтаксистік  жағынан  кейде  жеке-дара  мүше  есебінде, 

кейде  күрделі  мүшенің  құрамындағы  дəнекер  элемент  есебінде  қолданылып, 

морфологиялық жағынан зат есімдерше түрленіп отыратын жəрдемші сөздерді 

айтамыз.  

  Көмекші есімдер сан жағынан соншалықты көп емес. Оларға алды, арты, 

асты,  үсті,  жаны,  қасы,  арасы,  іші,  сырты,  басы,  беті,  шеті,  түбі,  төбесі,  маңы 

сияқты  сөздер  жатады.  Бірақ  сан  жағынан  аз  болғанымен  бұл  сөздердің  

қолданылу өрісі аса кең, атқаратын қызметтері өте зор. 

  Көмекші  есімдер  кəдімгі  зат  есімдерше  қолданылады,  ондайда  көмекші 

сөздердің  негізгі  зат  есімдерден  ешқандай  айырмашылығы  болмайды.  Демек, 

ондай  жағдайда  бұл  сөздердің  бойында  зат  есімдерге  тəн  семантикалық 

дербестік те, морфологиялық жағынан дəл сол зат есімдердей түрлену қабілеті 

де  толық  сақталады.  Мысалы:  Сыртын  көріп,  ішінен  түңілме.  Менің  іштегі 

суды  сыртқа  төгуімнен,  сыртағы  судың  ішке  құйылуы  басымырақ  боп  кетті. 

Бұндағы  сырттағы,  іштегі  деген  жұрнақ  қосылған  формалар  да,  сыртын,  ішін 

деген  табыс  септіктегі  форма  да-өздерінің  лексикалық  дербестіктерін  де, 

түрлену  ерекшеліктерін  де,  сөйлемде  жеке-дара  мүше  болып  қызмет  атқару 

қабылеттерін де өз бойларында толық сақтап тұрған зат есімдер. 

  Дəл  осы  зат  есімдер  көмекші  есімдер  есебінде,  демек  семантикасы 

солғындаған  дəнекер  сөздер  есебінде  жұмсалғанда,  лексикалық  мағынасы 

солғындаумен  байланысты,  синтаксистік  дербестіктерінен  айрылады  да  тек 

морфологиялық  жағынан  түрлену  қасиеттерін  ғана  өз  бойларында  сақтайды. 

Мысалы:  Құнанбайдың  мықты  жер  Тобықты  іші  болса,  əлсіз  жері  де  осы 

Тобықты  ішінде.  Мұндағы  іші,  іші  дегендер  лексикалық  мағынасы  толық 

сақталған зат есім есебінде емес, ақиқат мағыналары солғындаған көмекші есім 

есебінде  қолданылған.  Осыған  сəйкес  бұл  сөздер  сөйлемде  жеке-дара  мүше 

емес,  өздерінен  бұрынғы  негізгі  сөздермен  тіркесіп,  күрделі  мүшелердің 

құрамына енетін көмекші компоненттер есебінде қызмет етіп тұр. 

 35

  Көмекші  есімдердің  негізгі  сөздерге  үстейтін  қосымша  мағыналары 

көбінесе 

көлемдік 

қатынастарды 

білдіреді. 

Осындай 

семантикалық 

ерекшеліктеріне  орай,  көмекші  есімдер  көбінесе  көлемдік  жəне  мезгілдік 

мағыналарды  білдіретін  барыс,  жатыс,  шығыс,  көмектес  септік  формаларында 

қолданылады.  Бірақ,  ретіне  қарай  қажетті  болған  жағдайда,  атау,  ілік,  табыс 

септік жалғауларыының формаларында да қолданыла береді. 

  Көмекші  есімдердің  түпкі  шыққан  төркіндері  орын,  мекен  жайларына 

байланысты  демек  белгілі  бір  заттың  не  нəрсенің,  заттық  құбылыстың  не 

оқиғаның  алды я арты, асты не үсті, іші я сырты, арасы я ортасы, беті я түбі 

тəрізді  ұғымдардың  атаулары  екендігі  шүбəсіз.  Көмекші  есімдердің 

мағыналары қаншалықты солғындағанымен   де  шылау  сөздердей я бүтіндей  я 

жартылай  жоғалып  кетпейді    керісінше  не  бүтіндей  не  жартылай  олардың 

бойларында  сақталып  отырады.  Мысалы:  үшін,  дейін  септеуліктерін,  ғой,  ма, 

ме  демеуліктерін  алсақ  олардың  мағыналары  жеке-дара    тұрғанда  айқын 

аңғарылмайды.  Ал,  үсті,  іші,  сырты,  арасы  сияқты  көмекші  есімдерді  алсақ, 

олар  тийсті  сөздерге  тіркеспей-ақ,  жеке-дара  тұрып  та  белгілі  бір  көлемдік 

қатынастармен  байланысты ұғымдарды білдіре алады. 

  Көмекші есімдерді шылау сөздермен морфологиялық сипаттары жағынан 

бір  қатарға  қоюға  болмайды.  Өйткені  шылау  сөздер-морфологиялық  жағынан 

белгілі  бір  формаларда  қалыптасып  орныққан  көмекші  сөздер  болса,  көмекші 

есімдер  керісінше  өздерінің  төркіндеріне  тəн  формалардың    бəрін  де 

бойларында  сақтайды.  Демек  көмекші  есімдер  өздерінің  көмекшілік 

қызметтерін  қаже тіне қарай көптік, тəуелдік, септік, жіктік жалғауларын жəне 

кейбір жұрнақтарды да қабылдай отырып атқара береді. Мысалы: Біз сияқты сіз 

де оқу үстіндесіз. 

  Көмекші  есімдер  қай  формада  тұрса  да,  өздерінен  бұрынғы    ілік 

септіктегі  сөздермен  тіркеседі  де  солармен  бірлесіп  сөйлемнің  күрделі  

мүшесінің  құрамына  енеді.  Отан  алдынада,  үй  алдынан,  үй  алдына  деген 

сияқты тіркестер сөйлемнің  бірғана күрделі мүшесінің қызметін атқарады жəне 

күрделі мекен пысықтауыш болады. 

  Көмекші  есімдердің  синтаксистік    мен  морфологиялық    формаларында 

айырмашылық  болмайтындықтан,  оларды  тек  семантикалық  жағынан  ғана 

жіктеуге  болады.  Көмекші  есімдер  бір-бірімен  синонимдес  жəне  антонимдес 

болып  келеді.  Мысалы:  үсті  жəне  басы,  арты-сырты,  ортасы-іші,  басы-төбесі, 

түбі-аяғы  көмекші  есімдері  өзара  мағыналас.  Ал,  алды-арты,  асты-үсті,  іші-

сырты, беті-түбі, ар жағы-бер жағы- өзара антонимдес. 

  Көмекші  есімдердің  осы  сипаттарын  олардың  қосарланып  қолданылу 

ерекшеліктерінен  айқын  көруге  болады.  Мысалы:  Динаның  үсті-басы  тегіс  су. 

Сенің əкең өзі де басы-қасында. 

  Көмекші  есімдердің  қатарына  бір  кездерде  көлемдік,  я  мекендік 

қатынастарды білдірмейтін жөні, турасы, хақы, бабы, арқасы тəрізді сөздер де 

жатқан.  Бірақ  бұл  сөздер  көмекші  есімдердің    қатарларынан  бірте-бірте  

бөлініп,  қол  үзіп,  жөнінде,  турасында,  жайында,  хақында,  арқасында, 

турасынан, бабынан, жөнінен деген формаларда көнеленіп қалыптасып шылау 

сөздердің  қатарына ауысқан. 

 36

Зат  есімнің    морфологиялық  сипатын  сөз  еткенде,  біріншіден,  зат 

есімдердің  құрылымы  туралы,  екіншіден  зат  есімдердің  жасалу  тəсілі  туралы, 

үшіншіден зат есімдердің  түрлену жүйесі туралы мəселелер талдануға тиісті. 

Құрамы  жағынан  зат  есімдер    жалаң  да  күрделі  де  болады.  Жалаң  зат 

есімдер  екіге  бөлінеді:  түбір  зат  есімдер  жəне  туынды  зат  есімдер.  Түбір  зат 

есімдер қазіргі кезде тиісті морфемаларға  бөлшектенбейтін  тек бір ғана түбір 

морфема  ретінде    қабылданатын    заттық  атауларды  айтамыз.  Туынды  зат 

есімдер деп  түбір морфемаға жəне қосымша морфемаға  бөлшектенетін демек 

түбір сөзден жұрнақ арқылы жасалған заттық атауларды айтамыз. 

  Күрделі  зат  есімдерге    кемінде  екі  я  одан  да  көп  түбір  морфемадан 

құралған формалар жатады. Ондай зат есімдер қазіргі қазақ тілінде төрт түрлі: 

1) Біріккен зат есімдер, 2) Қосарланған зат есімдер, 3) Құрама зат есімдер, 

4) Қысқарған зат есімдер. 

1.Біріккен  зат  есімдерге  кемінде  екі  түбір  морфемадан  бірігу  арқылы 

жасалған  зат  есімдер  жатады.  Мысалы:  бəйтерек,  бəйшешек,  белбеу,  қолбасы, 

қолғанат т.б. 

2.  Қосарланған  зат  есімдерге  екі  түбір  морфемадан  қосарланып  жасалған 

зат  есімдер  жатады.  Мысалы:  абысын-ажын,  ақыл-айла,  ата-ана,  ас-су,  бала-

шаға, ел-жұрт, жігіт-желең, жауын-шашын, отын-су т.б. 

3. Құрама зат есімдерге кемінде екі я онан да астам түбір зат есімдерден əр 

қилы  жолмен  тіркесу  арқылы  жасалған  зат  есімдер  жатады.  Мысалы:  ауыл 

шаруашылығы, балалар бақашасы, күн тəртібі, сары май т.б. 

4.  Қысқарған  зат  есімдерге  бірнеше  сөздерден  қысқарған  зат  есімдер 

жатады. Мысалы: ҚазМУ, ҚазМИ, пединститут, см, га, кв, т. б. 

  Зат  есімдер  лексикалық,  морфологиялық  жəне  синтаксистік  тəсілдер 

арқылы жасалады. 

 1. Лексикалық тəсіл арқылы жасалған зат есімдерге байырғы зат есімдер, 

сондай-ақ басқа тілдерден кірген зат есімдер бастапқы семантикалық мағынасы 

кеңею  не  тарылу,  не  ауысу  арқылы  туған  жаңа  зат  есімдер    мен  басқа  сөз 

таптарынан субстантивтену арқылы пайда болған зат есімдер жатады. 

2.  Синтаксистік  тəсіл  арқылы  жасалған  зат  есімдергекемі  екі  я  одан  да    

көп  түбірлердің  бірігуі,  қосарлануы,  тіркесіп  құралуы,  қысқарып  құралуы 

арқылы жəне лексикалану  негізінде пайда болған күрделі зат есімдер жатады. 

3. Морфологиялық тəсіл арқылы жасалған зат есімдерге зат есімнің өзінен, 

өзге  сөз  таптарынан    тиісті  жұрнақтар  арқылы  туған  туынды  зат  есімдер 

жатады. 

Есімдерден зат есім тудыратын өнімді жұрнақтар. 

1.-шы,-ші.  Аса  өнімді  –шы,-ші  жұрнағы  арқылы  жасалатын  туынды  зат 

есімдердің мағыналары мынадай: 

 1)  Кəсіп  иелерінің  я  мамандықтарының  атауларын,  белгілі  бір  кəсіппен 

шұғылданатын адамды білдіреді. Мысалы, қойшы, тілші, əдебиетші, тарихшы, 

малшы, сақшы, тыңшы т.б. 

2)  Адамның  белгілі  бір  дағдыға  айналған  іс  əрекеті  мен  қабілет-

қасиеттерінің  аттарын  білдіреді.  Мысалы,  аңдушы,  бастаушы,  барлаушы, 

тергеуші, кезекші, өсекші, үгітші т.б. 

 37

3)  Қоғамдық  ағымды  я    көзқарасты  жақтаушының  жəне  белгілі  бір 

қоғамдық  ұйымға  қатысушының  атын  білдіреді.  Мысалы,  мичуринші, 

бесиевші, жақаевшы, спортшы т.б. 

 2.  –шылық, -шілік  жұрнағы  кейбір  сөздерде  құрамындағы  компоненттері 

жеке=жеке бөліне алатын жалаң жұрнақтар есебінде жұмсалса, кейбір сөздерде 

бөліне алмайтын бір күрделі жұрнақ ретінде қолданылады. Мысалы, егіншілік, 

малшылық, оқушылық, кемшілік, тіршілік, баршылық, айшылық, құрғақшылық 

т.б. 

3. –лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік  жұрнағы  арқылы  жасалатын  сөздерді 

төмендегіше бірнеше жікке бөліп топтауға болады.  

1)  Нақтылы  лексикалық  мағыналы  есімдерден  абстракт  ұғымды  атау 

сөздер  туады.  Мысалы,  кісілік,  адамдық,  қателік,  қорлық,  жақсылық, 

жылдамдық, аздық, мүмкіндік т.б. 

2)  Нақтылы  заттардың  да  аттары  туады:  түндік,  орындық,  қазандық, 

тұздық, төстік, инелік, өсімдік т.б. 

3) Əр алуан мекендік, мезгілдік мағыналарды білдіретін есімдер жасалады: 

айлық, жылдық, шабындық, егіндік, апталық, түстік т.б. 

4)  Есептік  сан  есімдерден  қатысты  заттық  ұғым  атаулары  туады:  бірлік, 

екілік, үштік, ондық, жүздік, мыңдық т.б. 

4. –ыл,  іл,-л.  Есімдер  мен  етістіктерге  ортақ,  омонимдес  бұл  өнімді 

жұрнақтар  мағыналары    басқа-басқа  алуан  түрлі  жаңа  сөздер  жасайды. 

Мысалы, қаңқыл, сыңқыл, тарсыл, дүріл, гүріл, қалшыл, діріл т.б. 

5.-кер –гер жұрнағы арқылыы туған сөздер іс-əрекет иесінің атауы ретінде, 

адамзат  есімдері  есебінде  қызмет  атқарады.  Мысалы:  айлакер,  қызметкер, 

дəрігер, іскер, жұмыскер, саудагер, суреткер, сайыскер т.б. 

Есімдерден зат есім тудыратын өнімсіз жұрнақтар. 

1.-дақ, -дек,-лақ,-лек,-тақ,-тек.  Есімдерден  туынды  зат  есім  жасайтын  бұл 

өнімсіз жұрнақтар жалаң емес, құранды форма тəрізді. Мысалы: құмдақ, саздақ, 

тайлақ т.б. 

2.-кеш,-паз,-қор,-қой,-хана,-стан  жұрнақтары жаңа сөз тудыру қабілеттері 

аз болғанмен де, бір алуан туынды сөздердің құрамында кездеседі. Қазақ тіліне 

иран тілдерінен ауысқан бұл жұрнақтар қазақ тілінің үндестік заңына бағынбай, 

өздерінің  əуелгі  қалыптарын  сақтап  отырады.  Мысалы,  өнерпаз,  білімпаз, 

арбакеш, жемқор, мейманхана, Ө:збекстан т.б. 

3.  Бірді-екілі  зат  есімдерде  ғана  кездесетін,  мағыналары  бір-біріне  жуық, 

бірақ  түрлері  басқа-басқа  –т,  ат, -іт, -айт,  ейт, -паң,  қал  тəрізді  бір  алуан  өлі 

формалар  бар.Бұл  формалар  арқылы  туып  қалыптасқан  сызат,  қырат,  бұйрат, 

шөлейт,  құмайт,  шатқал,  өткел  сияқты  сөздердің  мағыналары  өздерінің 

бастапқы негіздерімен мазмұндас та, құрылымдас та болғандарымен. Солармен 

дəл бірдей емес. 

Етістіктерден зат есім тудыратын өнімді жұрнақтар. 

1.-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе  омоним  қосымшалары  зат  есімдерде  де,  сын 

есімдерде , етістіктің болымсыз түрінде де кездеседі. Бірақ, солай бола тұрса да, 

бұл форма беретін мағынасы жағынан да, фонетикалық  дербестігі жағынан да 

сараланып,  жіктеліп  отырады.  Мысалы,  бұл  жұрнақ  арқылы  етістіктерден 

жасалған туынды зат есімдер мынадай мағыналарды білдіреді: 

 38

1)Сабақты  етістіктерден  құрал-саймандардың,  бұйым-жабдықтардың, 

мекен-орындардың,  түрлі  ас-тағамдардың,  кінəрат-аурулардың  аттарын 

білдіретін  есімдер  тудырады.  Мысалы,  ілме,  шаппа,  суырма,  бума,  жаппа, 

бөлме,  көмбе,  түйме,  кездемес,  саптама,  кеспе,  салма,  қатырма,  жарма,  сүзбе, 

баспа т.б. 

2)  Əр  қилы  салт,  сабақты  етістіктерден  сырт  қарағанда  конкретті  болып 

көрінгенімен,  ішкі  мазмұны  əрқашан  абстракт  ұғымдардың  атауларын 

тудырады. Мысалы, тапсырма, ескертпе, кіріспе, сілтеме, шығарма, түсіндірме, 

сипаттама, жолдама, баяндама, мазмұндама, көшірме т.б. 

2.-м, -ым,-ім-зат  есім  жасайтын  өнімді  жұрнақтардың  бірі.  Бұл  жұрнақ 

арқылы салт жəне  сабақты етістіктерден, біріншіден, əр түрлі абстракт заттық 

ұғымдардың  атаулары  туады.  Мысалы,  алым,  білім,  сенім,  тойым,  тынным, 

төзім,  келісім,  байлам,  тыйым,  ұғым,  кешірім,  түсім,  төзім,  тоқтам  т.б., 

екіншіден, мекендік ұғымды білдіретін зат атаулары жəне конкретті заттардың 

атаулары  туады.  Мысалы,  күзем,  бөлім,  жайылым,  құрылым,  соғым,  алым, 

өнім, ұйым, киім, тізім, иереем т.б. 

3.-қы, -кі, -ғы, -гі.Омонимдес  бұл  форма  арқылы  етістіктен  зат  есімдер 

(бұрғы,  сүзгі,  шапқы,  шалғы  т.б.),  етістіктен  етістіктер  (жұлқы,  атқы,  сырғы 

т.б.),  етістіктен  сын  есімдер  (жинақы,  бұралқы),  есімдерден  туынды  сын 

есімдер (күзгі, қашанғы, қайдағы т.б.) жасалады. Бұл жұрнақ арқылы етістіктен 

туатын зат есімдер мағына жағынан аса бай, солардың ішінде əсіресе, туынды 

зат есімдер көп ұшырайды.  

4.-ыс, -іс,-с  жұрнақтары  етістіктен  əрі  зат  есім,  əрі  сын  есім  тудырумен 

қатар,  етістіктің  ортақ  етіс  формасы  ретінде  де  қызмет  етеді.  Мысалы:  ұрыс, 

талас, айтыс, егіс, қоныс, батыс, шығыс  т.б. 

5.-у  қосымшасының  да  қызмет  өрісі  аса  кең.Мысалы,  бұл  форма  арқылы 

зат  есімдер  де  (асу,  ауру,  қашау  т.б.),  сын  есімдер  де  (жүдеу,  қату,  бітеу  т.б.) 

сондай-ақ қимыл-əрекет атауы формалары да (оқу, байқау, жылу т.б.) туады. 

6.-қ, -к, -ық, -ік, -ақ, -ек жұрнағы арқылы мынадай зат есімдер жасалады: 

тарақ, күрек, қазық, пышақ, қармақ, сұрақ, тілек, ысқырық, жазық, жинақ т.б. 

7.-ынды,  інді,-нды,-нді  қосымшалары  –ын  жəне  –ды  формаларынан 

құралған құранды жұрнақ.Бұл жұрнақ негізінен сабақты етістіктерге жалғанып 

белгілі  бір  –іс-процестің  нəтижесін  білдіретін  я  заттық  ұғымдардың  аттарын 

жасайды.  Мысалы:  жуынды,  шайынды,  сыпырынды,  сарқынды,  ерітінді, 

қорытынды т.б. 

8.-ғыш, -гіш, -қыш, -кіш жұрнақтары сабақты етістікке  жалғанғанда түрлі 

құрал-жабдық  атауларын  жасайды.  Мысалы:  сыпырғыш,  сүзгіш,  тұтқыш, 

басқыш, ескерткіш т.б. 

9.-ыш, -іш, -ш  етістіктен  зат  есім  жасайды.  Көбінесе  өздік  етіс 

формаларына  жалғанып,  асбтракт  ұғымды  білдіретін  зат  есім  тудырады. 

Мысалы: қуаныш, өкініш, сүйініш, жұбаныш, қызғаныш, сағыныш т.б. 

10.-уыш, -уіш  жұрнақтары  –у  жəне  –ыш  қосымшаларынан  құралған 

күрделі жұрнақ.Етістіктерге жалғанып, олардан түлі құрал-жабдық аттары мен 

басқа  да  əр  алуан  асбтракт  атаулар  жасайды.  Мысалы:  өлшеуіш,  елеуіш, 

желпуіш, түйреуіш, бастауыш, баяндауыш т.б. 

Етістіктерден зат есім тудыратын өнімсіз жұрнақтар. 

 39

1.-мақ,-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек  формалары  етістіктерден  біраз  туынды 

зат есім жасайды. Етістіктен –мақ, -мек жұрнағы арқылы жасалған туынды зат 

есімдердің мағыналары мынадай: 

1)  Кейбір  сабақты  етістіктерге  жалғанып,  олардан  əр  түрлі  құрал-сайман, 

бұйым-жабдық,  ойын-сауық,  ас-тамақ  сияқты  нақтылы  заттық  ұғымдардың 

атауларын жасайды. Мыс: ілмек, піспек, оймақ, шақпақ, құймақ, жұмбақ т.б. 

2)Кейбір сабақты етістіктерге жалғанып,  абстракт заттық ұғымның атауын 

тудырады. Мысалы: қыспақ, оспақ т.б. 

2.-сын (-сін)  формасы  арқыл,  бір  жағынан,  есімдерден  туынды  етістік 

жасалса  (кедейсін,  кемсін,  жатсын),  екінші  жағынан,  бір  алуан  етістіктерден 

туынды зат есімдер жасалады. Мыс: борасын, бөгесін, ықтасын, бұрқасын т.б. 

3.-мыс, -міс, -мыш, -міш    формалары  кейбір  сабақты  етістіктерге  ғана 

жалғанып,  олардан  конкрет  зат  атауларын  жасаса,  кейбір  салт  етістіктерден  

абстракт зат есімдер тудырады. Мыс: тарамыс, қылмыс, жазмыш, тұрмыс т.б. 

4.-мал,-мел  жұрнағы  бірді-екілі  етістік  негіздеріне  ғана  қосылып,  заттық 

ұғымдардың  атауын  білдіреді.  Мысалы:  ашымал,  саумал,  түнемел,  сүйемел, 

орамал, жорамал т.б. 

5.—ман, -мен, -бан,-бен    қосымшасыетістіктің  болжалды  келер  шақ 

формасынан  іс-əрекет  иесінің  атауын  тудырады.  Мысалы:  аларман,  берермен, 

көрермен, атарман, шабарман, өлермен, тұрарман, жыларман т.б. 

6.-ыр,-ір,-р  жұрнағы  арқылы  етістіктен  туған  заттық  ұғым  атаулары 

мынадай: көмір, шұқыр, үңгір, түйір, қайнар, жанар, қарар т.б. 

7.-ыт, -іт,-т    жұрнағы  арқылы  етістіктерден  туған  затт  есімдер  мыналар: 

бөгет, сарқыт, іркіт, киіт, шабыт, суыт т.б. 

8.-уыл,-уіл  қосымшасы  арқылы  жасалған  туынды  зат  есімдер:  бөгеуіл, 

қарауыл, шабуыл, тосқауыл,жортуыл, кешеуіл т.б. 

9.-қын,-кін, -ғын, -гін  жұрнақтары  етістіктерге  жалғанып,  біріншіден,  іс-

əрекетті  істеушінің  я  іс-əрекеттің  иесінің  атауын  жасайды ( қуғын,  қашқын, 

босқын,  тұтқын),  екіншіден,  етістіктердің  мазмұнына  тікелей  байланысты  іс-

əрекеттің атауын жасайды. Мысалы: жойқын, ұшқын, тасқын, тұрғын, көшкін, 

қырғын, шалғын т.б. 

10.-ын, -ін,-н жұрнағының қызметі мынадай: 

1)  Іс-қимыл  процесінің  заттық  атауын  жасайды.  Мысалы:  боран,  толқын, 

ағын, жауын, серпін т.б. 

2)  Абстракт  заттық  ұғымның  атауын  тудырады.мысалы:  жиын,  мақтан,  с 

ауын, шығын, жасырын т.б. 

3)  Конкретті  заттық  ұғымдардың  атауларын  жасайды.Мысалы:  егін, 

қорған, жұлын, тығын, келін т.б. 

Сөз таптарының бəріне де негізгі ұйытқы  болғандықтан зат есім олардың 

əрқайсысымен    сөйлем  ішінде  əр  түрлі  жағдайда  тіркесіп,  əр  алуан  қарым-

қатынасқа түседі. Осындай əр тараптылығының нəтижесінде зат есім сөйлемнің 

барлық мүшелері бола береді. 

  Сөйткенмен  семантикалық  жағынан  негізінен  заттық  ұғымды 

білдіретіндіктен  зат  есімнің  ең  негізгі  қызметі    бастауыш  пен  толықтауыш 

болуға лайық. Мысалы: Мұғалім-ауылдағы мəдени күшіміз. Əбдірахман хатты 

ашып оқыды.  

 40

Қандай  сөзбен  тіркесуіне  жəне  қай  орында  тұруына  қарай  зат  есім 

сөйлемде анықтауыш та, пысықтауыш та, баяндауыш та бола береді. Мысалы: 

Біздің  болысқа  қаладан  өкіл  келді.  Біздің  үйде  əкем,  шешем,  Бағила,  Ұлтуған, 

мен  -бес  жанбыз.  Қазақ  тілінде  зат  есімнің  анықтауыш  болуы  оның  негізгі 

қызметі мен қабілетінің бірі-негізгі синтаксистік сипатының бірі. Ал зат есімнің 

негізгі синтаксистік сипатының  төркіні де себебі де  қазақ тіліндегі зат есімдер 

тек  басқа  сөз  таптарымен  ғана  емес,  өзді-өздері  де  бір-бірімен  тіркесе  бере 

алатын  ерекшелігіне  байланысты.  Демек,  зат  есімге  сын  есім  де,  сан  есім  де, 

есімдік  те,  есімше  де  анықтауыш  болумен  қатар,  бір  зат  есімге  екінші  бір  зат 

есім де анықтауыш бола алады. Мыс: темір қақпа, бас бəйгі, бас дəрігер т.б. 

жүктеу/скачать 0,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: