Берік Аташ, Қуаныш Әлжан ҒҰмар қараш алматы

162
Ғұмар Қараш
ғана  өмірде,  аспандап,  шалықтап,  асқақтап  кеткенмен,  түптеп 
келгенде,  өмірдің  мағынасын  іздегенде  немесе  өлім  алдында  бір 
жай ғана «Пенде» екендігін сезініп, қайтадан басылады, жуасиды 
деген  сияқты  ойларын  түйіндеген  автор,  олардың  барлығының 
іздейтіндігі бір ғана нәрсе – «Мұрат» екендігін паш етеді: 
Мұрат не, тіршіліктен бұл жиһанда, 
Жауап жоқ, бұған әлі көңіл тынар, – 
деп  риторикалық  сауал  тастаған  ойшыл,  оны  іздеп,  ұзақ  толғана 
келе, тіршіліктің мұратын өздігінше қайтадан тапқандай болады да, 
ол – Махаббат деген ой түйеді:
Ой жетпес, ақыл шешпес бұл түйінді, 
Махаббат көңіл шамын жаққан білер.
Келесі  кезекте  осы  мұратқа  тоқтаған  ақын,  оны  ары 
қарай  таратуды  жөн  санайды  және  оны  сатыларға  былайша 
орналастырады:
Әуелі қолдан келсе, еліңді сүй, (1)
Ел үшін еңбек еткен еріңді сүй.(2)
Қағбаға тауап ету керек болса, 
Кір жуып кіндік кескен жеріңді сүй. (3)
Алауыз ащылықтан не бітеді, 
Ынтымақ басты қосқан желімді сүй. (4)
Қайғыңды, шаттығыңды бірдей бөлген, 
Берік дос, бекінетін беліңді сүй. (5)
Лебізі жанға сая, дертке шипа
Ақ жүзді-ай сәулелі нұрыңды сүй. (6)
Еш мұра бірінен де табылмаса, 
Қараңғы кіріп жатар көріңді сүй
 [2, 123 б.]. 
Яғни,  Ғұмар  Қараштың  махаббат  деңгейлері  мен  сүю  керек 
сатыларының өрбу тізбегінің жүйесі мынадай: «Ел – елді сүйген 
Ер – Жер – Елдік пен Бірлік – Дос, Бауыр – Жар». Міне, философ 
ұсынған  Тіршіліктің  Мұратының  формуласы  –  осы.  Егер  де 

163
3. Пайымды ойтолғамдар
бұлардың ешқайсысын мойындамайтын жан болса, ондай адамның 
қоғамға да, жалпы әлемге де еш қажеттігі жоқ, сондықтан ондай 
адамның барар жері – Көр немесе осылардан мұрат таба алмаған 
адам  басқа  ешнәрсе  де  таба  алмайды,  олай  болса,  олардың 
мақсаттары жоқ, мақсаты жоқ адам «әйтеуір бір өмір сүріп тастау 
үшін»  түпкі  барар  жеріне  асығады,  ол  да  –  көр.  Ақынның  өткір 
психологизмі  бұл  тұста  өнегелілікпен  келіп  ұштасады.  Яғни, 
«осы  жолмен  жүрмесең,  тіршіліктің  мұраттарын  мойындамасаң 
сенің  өмірің  мағынасыздыққа  айналады»  деген  қатаң  бұйрық 
рай  түріндегі  (императив)  ескертудің  ниеті  аңғарылатын  тәрізді. 
Осы  тұста  айта  кететін  бір  жайт:  Ғұмар  Қараштың  философия 
тарихындағы Платон мен Плотин, платоншылдар мен христиандық 
теологтар  т.  б.  ұсынған  Махаббаттан  айырмашылығы  –  діни 
тұрпатты теологиялық сарында еместігінде және нақты кімді сүю 
қажеттігін сатылап көрсетіп беруінде. 
Бұл тұста, ақын белгілі бір деңгейде «Махаббатпен жаратқан 
адамзатты» тұжырымымен әйгілі болған Абай философиясын одан 
әрі  дамытушы  ретінде  сол  мектептің  өкіліне  де  ұқсаңқырайды. 
Мүмкін, шындығында да солай шығар, бірақ оның туындыларынан, 
әзірге, Абай есімін кездестіре алмадық. Автордың өмір философиясы 
туралы  толғаныстары,  көп  жағдайда,  ешкімді  қайталмайтындай 
ерекше бір төлтумалық кейіпте және сондай тұжырымға келуінің 
қисындары да барынша жүйелі болып келеді. Бірақ бір ескеретін 
жағдаят, философ мұндай қорытындыларға бірден-ақ келіп жеткен 
жоқ. Біріншіден, өзінің сан қилы, аумалы-төкпелі замандағы өмір 
тәжірибесі  арқылы  келсе,  екіншіден,  діннің  терең  мағынасын 
түйсінуі бойынша, үшіншіден, өзіне қарсы шыққан қайшылықты 
пікірлермен шыңдалу сүрлеуімен, төртіншіден, ұзақ уақыт бойғы 
философиялық толғаныстар түрткісімен қол жеткізді. 
Сондықтан,  келесі  кезекте,  оның  аталған  мәселелер 
бойынша қорытындыға келуге себеп болған толғауларын саралап 
өтуіміз  керек.  Соның  бірі  –  қазақ  халқындағы  онтологиялық-
антропологиялық  категория  ретінде  тануға  болатын  «жалған» 
ұғымына  байланысты  туындайды.  Осы  жалған  түсінігін  негізге 
алып, кей жағдайда, халқымыз, дүниенің баянсыздығы мен өмірдің 
өткіншілігі,  ғұмырдың  алдамшылығы  туралы  көп  айтқанмен, 

164
Ғұмар Қараш
«дүние жалған болса, осы жалғанның шешімі неде, қандай тұжырым 
туындайды» деген сияқты сауалдарға жауаптар берілмеген болатын. 
Бұл да дұрыс, себебі, жалған – метафизикалық мәселе. Ал Ғұмар 
Қараш осы қалыптасқан үрдіске өзінің ерекше пікірлерін білдірген 
санаулы  қазақ  философтардың  бірі  болып  табылады.  Бірақ  ол 
«Мен жалған дүниенің мағынасын таптым, бәрі осында, оны енді 
іздемей-ақ  қойыңдар»  деген  сияқты  абсолютті  түйін  айтқан  жоқ, 
соңғы инстанция болып та табылмайды. Дегенмен, сол дәуір үшін, 
тіпті  бүгінгі  қазақы  рухтағы  философия  үшін  Ғұмар  Қараштың 
жалған туралы толғанысынан туған нәтижесі – түпнегіздері, әзірге, 
ақылға барынша қонымды деп айта аламыз. 
Ол  өмірдің  мағынасы  мен  өткіншілігі  мәселесін  түбегейлі 
жауып тастаған жоқ, осы жалған дүние мен өткіншілік туралы әрі 
қарай  толғана  түсті.  Келесі  кезекте,  өмірдің  өткіншілігі  туралы 
тебіреністерін сараптап өтпекпіз, бірақ бұл мәселе – түпкілікті түйіні 
мен шешімі шығарылмайтын риторикалық туынды, метафизикалық 
пайымдауларға  қарай  жетелейді.  Ендеше,  бұл  тұстағы  маңызды 
түйткіл:  Ғұмар  Қараштың  оны  қалай  толғағандығында;  ойының 
қаншалықты  тереңдегендігін  біздің  байыптай  алғандығымызда; 
зерделеу  қисынының  жүру  бағытының,  ойлау  машығының 
жүйесінің қандай екендігіне тәнті болып, ешкімнен кем түспейтін 
философ екендігін білуге тиіс екендігімізде. 
Мұндай ой өрісі осы «Тіршілік мұраты» деген толғауында да 
кездесетіндігін жоғарыда атап өттік: 
Мұрат не, тіршіліктен бұл жиһанда, 
Жауап жоқ, бұған әлі, көңіл тынар. 
Ғұмар Қараш «Жаһан», «Жер-Жаһан» ұғымдарын «Жиһан» деп 
қолданады,  бұл  –  бүкіл  әлем,  оның  ішінде  әлеуметтік  әлем  деген 
мағынамен де толыға түсетін ұлттық дүниетанымдағы категория десе 
де болады. Жоғарыда атап өткендей, «тіршіліктің мұраты мен өмірдің 
мәні  неде»  деген  сауалға  философияда  көпшілік  мойындайтын 
тұрақты бір шешім шықпағаны да рас. Бұл мәселені Ғұмар Қараштың 
өзі  де  алдын-ала  айтып  алады,  яғни,  жауаптар  болғанмен,  жырын 
«көңіл тынар» тұжырым жоқ екендігінен бастайды. 

165
3. Пайымды ойтолғамдар
Келесі бір кезекте «Бәрі бос» атты туындысында: «Дүние мынау 
жалған – бәрі бос-ты. ...Дүниеде һеш тұрақты нәрсе жоғы, Осындай 
халден туып ойға түсті», – деп бір тоқтайды [2, 124–125 бб.]. Мұндағы 
өмірдің мәні туралы сауал батыс экзистенциализміне, оның ішінде, 
А.  Камюдың  «өмір  –мағынасыз»  тұжырымына  көбірек  ұқсайды. 
Бірақ ойшыл тек «бос» туралы ғана емес, «тұрақты ешнәрсе жоқ» 
деп оның өткіншілігіне баса назар аударады.
«Жетім  сауал»  деген  толғауында  да  туындының  аты  айтып 
тұрғандай, өмір туралы қойылған сауалдың өзі шешімін таппаған 
және таппайтын жетім. Жетімдік: «сұрақ – баласы болса, жауап – 
анасы» деген көркемдік ұлттық образдық танымға сәйкес айтылған 
сөз  тәрізді.  Яғни,  жауабы  айтылмағасын  сұрақ  жетім  қалады. 
Бұл  өлең  де  өмірдің  өткіншілігі  мен  жалғандығы  турасындағы 
философиялық ойтолғам: 
Жаһанға өлмек үшін келмек болсақ, 
Жаратып не етеді екен құдыретім?!
Пікірін сарп етсе де ғұламалар, 
Жауапсыз бұ бір «сауал» қалған жетім
 [2, 125 б.]. 
Мұнда  философ  «Туу-Өлім»  құбылысының  қаншалық 
мағынасы  бар,  түптеп  келгенде,  неліктен  өмір  өткінші?»  деген 
мәселені  туындата  отырып,  бұл  да  ғылым  тарихында  жауабы 
табылмаған сауал деп тұжырымдайды. 
Осы өтпелі өмір туралы идеялардың барлығы, сайып келгенде, 
қазақ  дүниетанымындағы  «Жалған»  деген  іргелі  категорияның 
мазмұны  мен  мағынасын  ашып  беретін  және  сол  түсінікке  келіп 
жинақталып құйылатын түсіндірмелер болып табылады, екінші бір 
жағынан, сол «Жалған» ұғымынан туындап тарамдалып шығатын 
экспликациялар.  Өмірдің  өткіншілігі  жалпы  әлемдік  философия 
мен  түркі-қазақ  философиясы  тарихында  да  толғанылып  келе 
жатқан  түйткіл.  Ол  –  шындығында  да,  метафизикалық  мәселе 
ретінде жабылып, шешілмейтіндігі хақында философтардың өздері 
де  өздігінше  бір  қорытындыға  келген  келісімді  шешім  іспетті 
болып  сақталып  қалғандай  болып  тұрады.  Ал  Ғұмар  Қараштың 
мұндай  іргелі  мәселеге  қайтып  оралуы,  біріншіден,  оның  білгір 

166
Ғұмар Қараш
философ  екендігін  айғақтаса,  екіншіден,  ол  әлемдік  философия 
парадигмасында  өздігінше,  шешімін  «тапқандай  болады»,  ал 
ұлттық  таным-түсінік  пен  діл  бойынша  көпнұсқалардың  бірі 
ретінде қабылдауға болатындай тоқтамға келді деп те айта аламыз. 
Бірақ  автор  өмір  мүлде  мағынасыз,  бос,  өткінші  болғанмен, 
өзі  өздігінше  бос  емес  екендігін  пайымдағанмен,  бұл  идеяларың 
зияткерлерге  ғана  арналғандығын  білсе  керек,  өмір  хаосында 
бұқара халық үшін абсолютті еркіндік пен жүйесіздік, тәртіпсіздік 
пен  жауапсыздық  жайлап  кетпесін  дегендей,  өмірде  есеп  беру 
керектігін алға тартады. Яғни, Есеп беру сол мағынасыздықты мән 
қылып  бекіте  алмағанмен,  қайтадан  мағыналыққа  айналдырады 
деген ой ниетін ұсынған Ғұмар Қараш ол үшін де арнайы «Есеп бер» 
деген өлеңін жариялайды. Өлең мазмұнындағы бұл Есеп ұғымы – 
өмір уақытының сұраусыз болып, өз бетімен жүріп отырғандығына 
ешкімнің де мән бермей, ештеңе де тындырмай жүріп, әбден өмір 
уақыты таусылар шақта «мен не істедім осы» деген сауалға жауап 
беруі туралы болып келеді:
...Қадірі озған күннің енді өтеді, 
Кеткен соң мәңгілікке бастан ауып, 
Қан тамып қылышыңнан тұрған шақта, 
Бір нәрсе бітірдің бе жолын тауып?
Дей қалсаң «есебін бер сол күніңнің»
Қояды ол жерлерді жылы жауып. 
Сонымен  «ал  өмірде  не  бітірдің»  деген  сауал  қою  –  құр 
абстрактілі философиялық мәселе емес, әрбір қарапайым адамның 
өмірмәнділік-тұрмыстық  сұрағы,  шындап  келгенде,  өмірінің 
қорытындысы  іспетті  екендігі  де  рас.  Ойшыл  өткен  уақытқа 
кейіннен «әттең» деп өкінбес үшін, осы бастан оны бағалай білуге 
үйретеді, оның қайта айналып келмейтіндігін баса айтып, уақытты 
алтынға  теңейді  де,  оны  «мысқа  айрбастама»  деп  көркемдік  тіл 
мәнерімен  ескерту  жасайды.  Сонымен  қатар  берілген  Есептің 
ішінде  өз  ұлтына  еңбек  ету  болса,  өмірдің  зая  кетпегені  болып 
шығады деген түйін шығарады. Ол ойларын көркемдік поэтикалық 
тілмен былайша өрнектеп береді:

167
3. Пайымды ойтолғамдар
Есебін өткеніңнің дұрыс берсең, 
.....................................................
Жасыңда ұлтыңа етсең жұмыс, 
........................................................
 Бұлаңдап болар күнді бос өткізсең, 
Жақсы атақ есейген соң тағылмайды.
..............................................................
Еш пайда сағынудан табылмайды, 
Болары болып өтіп біткен күнді.
Көз жібер, қайғысын же, қара болжап, 
Ілгергі келеді деп күткен күнді.
Жұмыс ет жұртың үшін бос өткізбе, 
Сағаты соғып келіп жеткен күнді
Білгенге есеп етіп уақыт алтын, 
Алтын мен айыра көр мыстың парқын.
Жұмсасаң мыс орнына алтыныңды, 
Сөзім жоқ саған айтар енді жарқын
 [2, 129 б.]. 
Бұл  туындыда  өмірге  есеп  беру  барысында,  «елге,  халыққа 
қызмет  етсең,  ол  өміріңнің  босқа  өтпегені,  ал  егер  де  ешкімге 
жамандық та, жақсылық та жасамай немесе елге емес, үй болу мен 
бала-шаға өсіріп қалыпты тұрмыс кешсең ол да ақылға қонымды, 
бірақ ел аса мадақтамайды», – деген ой ниеті байқалады. Себебі, 
ел үшін елеулі қызмет ету қарапайым бұқара халықтың баршасына 
жазылмаған, ол күнә немесе қылмыс болып табылмайды, дегенмен, 
халыққа  қызмет  етуге  барынша  ұмтылу  керек  деген  ниетті  ой 
білінеді. Яғни, оны баршаға міндеттемейді, тек ұмтылатын парыз 
болуы  тиіс.  Өзі  атап  көрсеткендей:  «Бұлаңдап  болар  күнді  бос 
өткізу»  дегенмен,  зұлымдық  болып  табылмайды  және  ізгілік 
те  емес.  Бұл  идея  жоғарыдағы  «Тіршіліктің  мұраты»  деген 
туындысындағы  «Елге  махаббаттан»  өрбіп  шығатын  үрдіс  және 
ұлтжандылық  идеологиясының  маңызды  сарыны.  Демек,  әрбір 
адам «Мен халқым үшін не істедім» деген сауалды өзіне-өзі қою 
керектігі  туралы  түйін  шығарылады  немесе  автордың  айтайын 
деген мәтін астарындағы идеясы осыған келіп түйіседі.
Егер  де  «Есеп  беру»  туындысының  мазмұнындағы  адамның 
жауапкершілігі туралы ой-пікір өзіне-өзі есеп берумен шартталса 

168
Ғұмар Қараш
және бұл – өмірдегі талап немесе «әлеуметтік есеп» болса, Ғұмар 
Қараштың келесі бір өлеңінде О Дүниедегі есеп беру туралы, яғни, 
«теоонтологиялық» есеп хақында да ой өрбиді. Бірақ пенде ол кезде 
есепті өзіне-өзі емес, Алла алдында беретін болады. Ақын өзінің 
толғауларында бұл мәселені де назардан тыс қалдырмаған екен. 
Мұндай  онтологиялық  Есептің,  әрине,  жүгі  ауырлау  болып 
келеді.  Сондықтан  бұл  туынды  өткірмәнді  мәселе  болғандықтан 
және ғылымда дәлелденбегендіктен, атеистер оған сенбейтіндіктен, 
қойылып отырған негізгі мәселе – ұйқыдағы түсінде көрген оқиға 
түрінде  өрілген.  Соған  байланысты  мұндай  мазмұндағы  еңбектің 
аты да – «Түс» деп аталады. 
Өткен жұма түнінде, 
Мен бір ғажап түс көрдім.
Түс болғанда тамаша, 
Адам нанбас іс көрдім, – 
деп  басталатын  [2,  138  б.]  бұл  өлең  автордың  қиял  қабілетімен 
көмкерілген 
көркемдік-образдық 
тілмен 
жазылған 
терең 
философиялық  романтикалық  туынды.  Бұл  дүниенің  бейнесін  о 
дүниеге көшіру, оны елестету мен модельдеу, түс арқылы «тұманды» 
көріністі бейнелеу сияқты ақындықтың өзіндік бір шеберліктері терең 
пайымды  ойтолғамдармен  келіп  ұштасады.  Біздіңше,  сірә,  қазақ 
әдебиетінде мазмұны бойынша бұрын-соңды болмаған шығарма деп 
айта аламыз. Бұл шығарманың түпидеясы – моральдік құндылықтарды 
сақтау хақында, ал оқиғаның өрбуі – діни тұрпатты, мазмұны – бір 
жағынан  автобиографиялық  үлгіде,  екінші  бір  жағынан  –  сырттай 
тұтас о дүниенің келбетін бақылаушы сипатты болып келеді:
Ылдиы жоқ, қыры жоқ, 
Кең алқаптың үстінде, 
Қыбырлаған жандардың
Көптігін шектен тыс көрдім.
Қиыры жоқ, шеті жоқ, 
Толып тұрған адамдар
Бұ не деген көпшілік, 
Шамасы үлкен базар бар.

169
3. Пайымды ойтолғамдар
Автор  романтиканы,  діни  түсінікті,  этиканы  және  оған  жеке 
өзін апарып қиыстыратын – тамаша бір үлгі жасап шығарған десе 
де болады. Туындының мазмұны былайша өрбиді: бұ дүниеден о 
дүниеге  аттанғандар  әділдік  таразысына  түсетін  мақшар  күніне 
түсінде кезіккен автор таныстарының азап шегуге бет алғандарын 
және  жұмаққа  қарай  аттанғандарын  өз  көзімен  көреді.  Әділдік 
пен  зұлымдықтың  бұл  дүниедегі  күресінің  түпмәні  шынайы  осы 
өмірде емес, оның шешушісі мен таразысы, нақты өлшемі мен нақ 
ажыратылуы  о  дүниеде  екендігіне  қайран  қалған  философ,  оны 
тікелей  өзі  емес,  сол  жердегі  кезіккен  мән-жайды  анық  түсінетін 
адам арқылы біліп отырады:
Шырамытып біреуді
Жанына бардым жақындап, 
Сұрап едім «бұ не» деп, 
Қоя берді тақылдап.
«Мұны білмей не жансың, 
Бұл кәдімгі мақшар ғой, 
Жаман, жақсы шекара, 
Бұл бір тұрған жапсар ғой, 
Мақшар туған күнінде, 
Күнәлілер қақсар ғой, 
Талайлар мұнда сүрініп, 
Талайлары ақсар ғой».
Бірақ, бұл оқиғада: о дүниеде жұмаққа барам деп есептейтін 
дүмше  молдалар  керісінше,  азапқа  қарай,  ал  елім-жұртым  деген 
азаматтар  жарқын  мәңгілік  өмірге  қарай  аттанып  бара  жатады. 
Күнәға  батқандар  ауыр-ауыр  жүк  арқалап,  еңселері  түсіп, 
белгісіздеу бір жаққа қарай бет түзеген қалыпта көрінеді:
Арқасында бәрінің
Ауыр-ауыр жүктер бар.
Ала-құла түрліше, 
Арасында жіктер бар.
Бір жағында бұлардың
Ақсақ-тоқсақ айдаған.
Ылғи жадау мал көрдім, 

170
Ғұмар Қараш
Мойнына арқан байлаған.
Арқандардың бір ұшы
Молдалардың қолында, 
Жүк астынан көрініп
Көздері тұр жайнаған.
..................................
Ауыстырып танаға
Жұрт күнәсін арқалап, 
Өңшең көк ми сорлылар
Өз басына қылғанын.
Өлең  жолдарын  әрі  қарай  талдасақ,  бұл  жердегі  Ғұмар 
Қараштың  түсі  о  дүниені  келекелеу  емес,  керісінше,  әрбір  адам 
елестетіп қарауы тиіс барлық істің негізі болатын өмірмәнділік тірек 
формуласы десе де болады. Яғни, тек Ғұмар ақын ғана емес, ол өзі 
арқылы барша пендеге осындай ой елегінен өтуі тиіс онтологиялық 
нұсқа  ұсынады.  Бұл  тұстағы  оның  бір  артықшылығы  –  ақын 
болғандықтан,  тұтас  келбетті  көркемдік  тілмен  өрнектеп  бере 
білуінде, екінші бір қырынан алғанда, діни сауатты болғандықтан, 
о  дүние  туралы  батыл  айта  отырып,  оған  еш  зияны  тимейтіндей 
оқиғаларды  құрастыруында,  үшіншіден,  философ  болғандықтан, 
осының  бәрінен  жалпылама  түйін  жасап,  бастапқы  құрылымды 
ойлап  шығаруында  болып  табылады.  Мысалы,  басқа  кез-келген 
діни ағартушы мұндай мәселені қозғауға батылы жетпеуі ықтимал, 
ал  атеист  философ  оған  сенбей  о  дүниені  келекелеп,  халыққа 
жеккөрінішті  болуы  әбден  мүмкін  немесе  оны  құрғақ  сөздермен 
беріп, әсерлілігін арттыра алмасы да хақ. Демек, мұндай туынды 
жан-жақты тұлға Ғұмар Қараштың ғана қаламынан туатындықтан, 
қазақ әдебиеті тарихындағы ерекше қайталанбайтын мазмұндағы 
еңбек десе де болады. 
Бұл  бір  қырынан  алғанда,  өнегелік-тәрбиелік  ұстынның 
андрагогикалық нұсқасы, яғни, балаларға немесе жасөспірімдерге 
түсінуі ауырлау туынды, тек ересектерге ғана ұғынықты болатын 
дүниеауи ойтолғам. Екінші бір қырынан алғанда, жалпы жоба, тіпті 
адасуға да жақын келетін қиял, себебі, о дүниеде кімнің тозаққа, 
кімнің  жұмаққа  баратынын,  діни  сенім  бойынша  алғанда,  жан 
баласы  көріп  біле  алмайды.  Осы  екінші  қырды  алдын-ала  терең 

171
3. Пайымды ойтолғамдар
ескерген  философ,  өлеңді  өзі  жазғанмен,  бұл  оқиғаны  жай  ғана 
«түсі» ретінде бейнелейді, нақтырақ айтқанда, бар «ауыртпалықты 
түсіне  жабады»  деген  сөз.  Халқымыз  «түске  не  енбейді»,  «түс 
түлкінің боғы», «көрген түстей» деп оны кейде менсінбей жатады. 
Сондықтан түс жауапкершілікті жеңілдетеді. Мысалы, қарапайым 
тілмен  айтқанда,  өзгелер  түбегейлі  қарсы  болатын  батыл  ойды 
«мен  былай  ойлаймын»  деп  кесіп  айтқаннан  гөрі,  мен  түсімде 
«осындай нәрсе көріп едім» деп тұспалдаған әлдеқайда жеңілірек 
және  әдепке  де  сай  келеді.  Міне,  бұл  тұстағы  Ғұмар  Қараштың 
шеберлігі  және  жауапкершіліктен  құтылуының  тәсілі  де  осы 
десе  болады.  Дегенмен,  айналып  келгенде,  мұндай  тәсілді  ойлап 
табудың қисынының өзі философиялық болып шығады. 
Оқиға жай ғана сипатталып қоймайды, өзіндік жүйе бойынша 
логикалы  құрылған  болғандықтан,  шиеленісіп,  шарықтау  шегіне 
жетіп, өзіндік шешімін тауып та отырады. О дүниенің шексіздігі, 
ойсыз-қырсыз  екендігі,  тіпті  аса  үрейлі  сипатты  тылсым  асқақ, 
тұңғиық  екендігі  сияқты  көріністер  де  автордың  назарынан  тыс 
қалмайды.  Ондағы  Ғұмарға  кезіккен  мән-жайды  түсіндіруші 
бейтарап тұлғаның өзі аса қорқыныш үстінде жүреді:
Жанымдағы ділмарға
Кел, кетелік бұлай деп, 
Ишаратты сөз айттым, 
«Келіспеді, сылай» деп.
О да қорқып тұр екен, 
Дем ала алмай ынтығып, 
Шыға берді сөйледі:
«Сақтағайсын, құдай» деп.
Автор  бұл  идеяда  да  ел  мен  жұрт  үшін  күрескен  асыл  ерлер 
турасында, әсіресе, Алаш азаматтары жарқын болашақты өмірге, 
яғни, жұмаққа қарай жиналып аттанып бара жататындығы арқылы 
ұлтжандылық  пен  халқын  шын  сүйгендердің  рөлін  дәріптеп 
көрсетеді. 
«Әулет сүйген ерлердің
Дәрежесі сол-ау» деп

172
Ғұмар Қараш
Пәлсапасын соғады.
«Ақиқаттың жолында
Жан қинаған ерлерге, 
Не болса да жол-ау» деп.
Маңдай алған бағыты, 
Ұжмақтың жолында.
«Алаш» сөзі жазулы
Ұстаған ту бар қолында.
...............................................
О  дүниедегі  бейтаныс  адам  да  осындай  ойды  топшылаушы, 
автордың ұстанымы жағында болып келеді: 
Жолдасым жөн сілтейді маған енді:
«Сөз жалған жазушылар бұлар» дейді.
«Сарыарқа», «Ұран», «Қазақ», «Бірліктерден», 
Шығарып жол көрсеткен солар дейді.
Көрсетіп қолыменен анау рәсім, 
Киіз үй мағынасын кім ұғар дейді
«Халқының көзін ашқан сабаздардың, 
Әлбетте орны ұжмақ шығар»
 дейді.
Бірақ  автор  өз  ойын  елеусіздеу  болып  көрінетін  түс  түрінде 
бергенмен, оны романтикалық пафос деп есептегенмен, өзі де «қиял» 
ретінде  бағалағанмен,  оқырмандардың  оған  көңіл  аударуын,  мұның 
астарында шындық жатыр деп ойлауын ескертіп қойғандай болады 
да, қиял мен ақиқатты сөз соңында қисынды түрде байланыстырып 
жібереді.  Бір  қырынан,  бұл  өлеңді  «Түс»  деп  атап,  оған  иланбауды 
ниеттесе, екінші бір қырынан «әркім осылай ойлап қарау қажет» деген 
сияқты  ой  ниетін  бекіту  үшін:  «қиялдың  өзі  ақиқатқа  жақын,  бірақ 
бәрі емес кейбірі ғана» деген тұжырымын былайша дәйектеп береді:
Келгенде осы араға көзімді аштым, 
Таба алмай түс жоруын көп адастым.
Қол сілтеп ақырында бұл хиялға, 
Киініп өз жолыма аяқ бастым.
Сөйтсе де кейбір «хиял» ақиқатпен, 
Іргелес қонатын деп жұртқа шаштым
 [2, 142 б.]. 

173

жүктеу/скачать 2,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: