Б.Ғ. НҰҒман а. А. Абдрахманова а. О. Жетписбаев
жүктеу/скачать 1,25 Mb. Pdf көрінісі
|
Б. . Н ман а. А. Абдрахманова а. О. Жетписбаев
| Жазудың дамуы. Біздің дәуірдің бірінші мыңжылдығының ортасында
халықтар өзіндік жазу жүйесін қолдана бастаған, ол руникалық жазу деп аталған. Соңғы зерттеулерге сәйкес руникалық жазу біздің дәуірге дейін, мүмкін, сақ уақытында туындаған. Б.д. ІІІ-V ғ. руникалық жазудың екі нұсқасы болған – ғұндық және шығыстық, олар Жетісу және Монғолия аймағында орын алған. VІ- VІІ ғғ. шығыстық жазудың негізінде орхон- енисей жазуы деп аталған ежелгі түркі жазу дамыды. Ғұндық руникалық жазу булгар және хазар жазуының, сондай-ақ қыпшақтар жазуының дамуына негіз болды. Түркі тілді халықтарда жазуға арналған негізгі материал ретінде ағаш тақтайшалар қолданылды. Бұл туралы қыпшақ мақалдарында айтылады: «Біті-біті, бітідім, бес агачка бітідім» - «Жаздым, жаздым, бес ағашты жазып бітірдім», «Узун агач басында улу біті бітідім» - «Биік ағаштың басында үлкен жазба жаздым». Бұл мақалдар қыпшақтар және басқа да түркі тілді халықтар арасында жазудың кең тарағандығын білдіреді. Мысалы, «салып козім, сансыз окимын» - «Көзімді көтеріп, тоқтамай оқимын» деген аспан мен жұлдыздарды білдіретін жұмбақты оқу қалыпты құбылыс болған халық қана ойлап таба алатын еді. Жазудың қолданылу мәселесіне келетін болсақ, қорытындылар мынадай. Номадтар немесе Қазақстанды мекендегендер арамейлік, соғдийлық, турфандық және түркі жазбасын қолданған. «Арамейлік жазба» - арамейлер ортасында біздің дәуірге дейін бірінші мыңжылдық басында финикийлік жазба негізінде пайда болған. Ол дауыссыз дыбыстардан құралады. Оңнан солға қарай жазылады. «Соғдийлық жазба» - оны арамейлік жазба түрлерінің бірі десе де болады. Бұл жазба Согдиана немесе Соғды мемлекетінің қолданылуы бойынша аталған. Сақтардың отырықшы және көшпелі тайпалары Согдиананың негізгі тұрғындары болған. «Турфандық жазба» (ұйғыр жазбасы) – біздің дәірге дейін бірінші ғасырдан біздің дәуірдің тоғызыншы ғасыры аралығында қолданылған. Жоғарыдан төменге қарай жазылған. Әріптер жазылуы сөздің басында, ортасында және соңында әр түрлі болған. «Түркі жазбасы» (руникалық жазба) - әріптік жазба, 35 әріптен құралады. Оңнан солға қарай жазылады. Бұл жазбада 8 дауысты фонема қолданылады. Олар төрт полифониялық әріптермен белгіленеді. 16 дауыссыз фонема 31 әріппен белгіленеді. Ыстық тостағанындағы жазба – Алматы қасындағы Ыстық обасынан табылған зат, Мысырдағы Тутанхамон мазарынан табылған затпен салыстырылады. Мұнда «Алтын адам» және «күміс тостаған» табылған, бұл тостағанда 26 белгіден тұратын екі жолға жазылған жазба бар. Бұл тостаған сақтарда жазба бар болғандығын растайды. Ғалымдардың пайымдауынша (бүгінгі күнге) жазба ежелгі «алтай» тілінде руникалық алфавитпен орындалған. Түркі жазбасының ескерткіштері – бұл ғибадатхана қабырғаларына, стелаларға, кірпіштерге, алтын және күміс ыдыстарға, теңгелерге, қола айналарға, теріге, қағазға жазылған мәтіндер. Олар жанры бойынша әртүрлі: жазу-эпитафиялар, тарихи-әдеби, шаруашылық-тұрмыстық, сиқыршылық, діни және заңдық мәтіндер. Ежелгі түркілерде жазбаның бар болғанын растайтын алғашқы куәлік қағанның византиялық императорға жіберген жолдауы болып табылады (568 жыл). Ол византиялықтарға белгісіз алфавитпен жазылған және Константинопольде «скифтік жазба» деп аталған. Жазбаның бар болғанын растайтын келесі ескерткіш Таспар қағанның – Шығыс-түркі қағанаттың алғашқы билеушісінің құрметіне 582-583 жылдары орнатылған Бөгет стеласы болып табылады. Жазба соғдий тілінде жазылған. Түркілердің ең белглі руникалық жазба ескерткіші – VІІІ ғасырға қарайтын Күлтегін құрметіне жасалған жазба. Ежелгі түркі руникалық жазбалар 19 ғасырдың аяғында Орхон және Енисей өзендерінің жағалауларында анықталған. Бұл жазбалар орындалу тәсілі бойынша руникалық деп және анықталған орын бойынша орхон-енисейлік деп аталған. Ағылшын археологы А.Стейннің экспедициясымен Шығыс Түркістанда Х ғасырдың бірінші жартысымен белгіленетін қолжазба анықталған. Бұл аты жоқ кітап құрамына 65 өсиет әңгіме енген және ол «руникалық жазбамен қағазға түсірілген ең ертедегі қолжазба» болып есептеледі. Оның бірінші зерттеушісі – дат ғалымы Вильгельм Томсен оны «Жорамалдар кітабы» деп, академик С.Е.Малов – «Балгерлік кітап» деп, қазақ ғалымы А.М.Жиренші – «Нақыл сөздер кітабы» деп атаған. Жанр бойынша кітап нақыл сипаттамалы, ол туған жерді қорғаушылар туралы, ер жүректі және әділ әрекеттер, ежелгі түркілер нанымдары, олардың әдет-ғұрыптары туралы әр түрлі өмірлік жағдайларды бейнелейді. Қолжазбаның соңғы беттерінде белгісіз автор оның оқытуға арналғандығын хабарлайды. Сонымен қатар әскери, шаруашылық-тұрмыстық сипатты ежелгі түркі мәтіндері сақталған. Олардың ішінде ең белгілері – «Екі негіздің киелі кітабы» (VІІІ ғасыр) және «Миран әскери қамалынан шыққан жазулар». Бірінші кітапта Жетісу қалалары түрғындарының тізімі келтірілген. Екіншісі – бұл осы форт-қамал арқылы өткендерді тіркеу кітабы. Осы кітаптан әскери және азаматтық шендердің қатаң иерархиясы, олардың тарихы және этнографиясы туралы белгілі болған. Түркілердің ежелгі қолжазбалары бітіг, кодекс, диван терминдерімен белгіленген. Олар алуан түрлігімен ерекшеленген. Бұл кітап-дәптерлер, потхалар («пальма жапырақтарының» кітабы), шиыршық қағаздар, ағаш тақтайшалар мен бамбук таяқшаларынан жасалған кітаптар және т.б. Сол уақыттың басты жетістіктерінің бірі – кітаптарды ксилография тәсілімен шығару (ағашқа жасалған өрнек). Мұндай кітаптарды түркілер VІІ ғасырдың бірінші жартысында шығарған. Дін. «Авеста» - иран және тұран халықтарының киелі кітаптары. Бұл діннің атауы оның негізін салушы Заратуштра атынан шыққан. Дін, қазіргі Қазақстан аймағындағы Каспий бойында тұрған арийлер тайпаларының арасында пайда болған. Қазіргі кезде «Авестаның» екі редакциясы белгілі. Бірінші кітап «Вендидат» деп аталады. Бұл кітап Заратуштра мен Жарық пен Жақсылық құдайы Ахура Мазданың әңгімелерінен құралған және нақылдар мен ұйғарымдар түрінде ұсынылған. Екінші кітап – «Висперед» оған дұғалық діни әндер кіреді. «Ясна» - үшінші кітапта шығу тегі Заратуштраның ауызекі шығармашылығымен байланыстырылатын құдайға бағышталған дұғалар мен үндеулер жазылған. Төртінші кітап - «Яшты» (Құрметтеу, Мадақтау) құдайларды мадақтайтын өзіндік әнұрандар жинағы түрінде ұсынылған. Заратуштра діні жер тұрғындарына жақсылық пен жамандық туралы білім әкелді, ізгі ой, ізгі сөз, ізгі іс үш ақиқатты уағыздаумен байланысты ғибрат жаршысы. Адамзат тарихындағы әдеби жазба шығармалардың алғашқыларының бірі «Гильгамеш туралы аңыз» дастаны болып табылады. Бұл шамамен б.д. дейін ХХVІ ғасырда жасалған шумерлер эпосы. Дастанда екі негізгі кейіпкер бар: Гильгамеш және Энкиду. Гильгамеш – Ұрық патшасы, жартылай құдай. Энкиду – Гильгамешпен жарысу үшін құдайлармен жаратылған «далада туған» батыр. Бірінші дала тұрғыны, батыр қаһарманның бейнесі кейіннен де әлем әдебиетінде пайдаланылады. Ал номадтар үшін батыр-қаһарманның бейнесі рухани өнердің кез келген шығармаларында басты тақырып. жүктеу/скачать 1,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|