Психикалық дамудың қозғаушы күштері

70
сипаттайтын бір тұтас критерий қажет. Бұл криетрий ретінде әр жастың 
мәнін сипаттайтын жаңа құрылым болады.
Екінші критерий – бір жастан екіншісіне өту динамикасын есепке 
алу. Динамиканы анықтауда ең маңыздысы тұлға мен оны қоршаған 
әлеуметтік орта арасындағы қатынастарды есепке алу болып табылады. 
Баланың психикалық дамуының қозғаушы күштері проблемасын 
кеңестік те, шет елдік те психологтар қарастырған. Кеңестік психологтар 
үш негізгі ұғымды бөледі: 1) дамудың қажетті шарттары; 2) психикалық 
дамудың көзі; 3) психикалық дамудың қозғаушы күштері.
Бала психикасының дамуының қажетті шарттары деп келесі 
адамзаттық тектік ерекшеліктер қарастырылады: адамзат миы, адамзат 
дене мүшелері, адамға тән морфофизиологиялық факторлар және 
олардың жетілу ерекшеліктері.
Дүниеге келгенде бала өзгеше адамзаттық заттар дүниесіне 
тап болады. Осы оны қоршаған әлеуметтік орта бала дамуының 
потенциалды көзі болып табылады.
Баланың психикалық дамуы оның қоршаған ортаға биологиялық 
бейімделуі немесе теңесуі үдерісі ретінде жүзеге аспайды, керісінше 
әлеуметтік тәжірибені иегру, үдерісі ретінде жүзеге асады. Белсенділік 
пен іс-әрекет – бұл баланың психикалық дамуының қозғаушы күші 
болып табылады.
Баланың психикалық дамуындағы іс-әрекеттің рөлі. Индивидтің
қоғамдық-тарихи тәжірибені меңгеру процесі баланың белсенді іс-
әрекеті барысында жүреді және бұл көрініс табады:
Баланың қоршаған дүниеге деген қатынасының ерекшелігінен: 
бұл оған деген белсенді, әрекеттік қатынас, заттарды белсенді иегру, 
олармен әрекеттену тәсілдерін үйрену.
Баланың айналасындағы балаларға деген қатынасының 
ерекшелігінен: бала өзінің айналасындағы адамдармен қарым-қатынас 
арқасында адам ретінде дамиды, бұл жерде тілді меңгеру елеулі мәнге 
ие. Үлкендерді балаларды тәрбиелей және оқыта отырып, оның іс-
әрекетін ұйымдастырады және бағыт-бағдар береді. Олай болса, бала 
психикасының дамуының қозғаушы күші шындықты меңгерудегі оның 
үлкендермен бірлескен өз іс-әрекеті болып табылады.
Сонымен:
1) баланың психикалық үдерістері алдын ала анықталмаған, дайын 
түрде берілмеген;
2) бұл процестердің қалыптасуының өзі баланың заттық іс-
әрекетінсіз мүмкін емес еді.

71
Оқыту мен даму проблемасы. Оқыту мен даму проблемасын 
бірқатар оқымыстылар қарастырған, оларды үш топқа біріктіруге 
болады:
1. Бірінші тобы баланың даму үдерістерінің оқыту процестерінен 
тәуелсіздігі жайлы пікірді ұстанады. Оқытудың баланың белсенді 
дамуына қатысы жоқ, тіпті даму жетістіктерін пайдаланады. Даму 
циклдері әр қашанда оқыту циклдерінің алдында жүреді. Даму әр 
қашанда оқытудың алдында жүреді.
2. Екінші топ осы екі үдерісті бір тұтас ретінде қарастырады және 
келесі түрде белгілейді: оқыту даму болып табылады.
3. Оқымыстылардың үшінші тобы екі теорияны үйлестіруге 
талпынды: бір жағынан, даму процесі оқытуға тәуелсіз үдеріс 
ретінде ұғынылады, екінші жағынан – оқытудың өзі дамуға тепе-тең. 
Зерттеушілердің үшінші тобындағы позитивті болып табылатындар:
а) екі қарама-қарсы көзқарастарды біріктіру;
б) екі негізгі үдерістердің өзара тәуелділігі, өзара әсер етуі идеясы;
в) баланың дамуы барысында оқытудың рөлін ұлғайту.
Л. С. Выготский осы теорияларды салыстырып, талдап және сынға 
ала отырып, ең маңыздысы ретінде мынаны анықтады: баланы оқыту 
мектептегі оқытудың алдында басталады. Мектептегі оқыту ешқашан 
да өзінен-өзі басталып кетпейді, ал әр қашанда өз алдында бала 
дамуының белгілі бір сатысына ие. Мектептегі оқыту бала дамуының 
барысына қандай да бір жаңа нәрсені қосады. Оқыту мен даму ең алғаш 
рет мектеп жасында кездеспейді, бірақ іс-жүзінде баланың алғашқы 
күндерінен-ақ бір-бірімен байланысты.
Осылайша, екі сұрақ туындайды:
Оқыту мен даму арасындағы жалпы қатынас;
Осы қатынастың мектеп жасындағы спецификалық ерекшелігі 
қандай?
Берілген проблеманы шешу үшін Л. С. Выготский «жақын даму 
аймағы» деген жаңа ұғымды енгізеді. Мұнда дамудың екі деңгейі 
қарастырылады:
Баланың өзекті даму деңгейі – міндеттерді өз бетінше орындай алу 
қабілеті.
Жақын даму деңгейі – баланың өзбетінше іс-әрекетінің өзекті 
деңгейі мен оның үлкендердің немесе неғұрлым тәжірибелі 
құрбылыстарының жетекшілігімен атқаратын өз бетінше іс-әркетінің 
потенциалды деңгейінің арасындағы қашықтық.
Ескі көз қараспен салыстырғанда жақын даму аймағы жайлы ілім 
келесі тезисті ұсынады: «Дамудан озып кететін оқыту ғана жақсы 
болып табылады».

72
Сонымен:
1. Даму үдерістері оқыту үдерістерімен сәйкес келмейді. Даму 
үдерістері оқыту үдерісінің соңынан жүреді, ал оқыту процестері 
«жақын даму аймағын» құрайды.
2. Оқыту үдерісі тікелей түрде бала дамуы барысымен байланысты 
болғанымен де, олар біркелкі және бірі-бірімен қосарласа жүрмейді.
Баланың жас ерекшелік дамуын түсіну үшін жас ерекшелік 
сезімталдық жайлы мәліметтер болады, яғни әр жас өз бетінше 
сипаттайтын қоршаған ортаға деген сезімталдық.
Сензитивті кезеңдер – бұл қандай да бір психикалық сапалардың 
даму үшін қолайлы жағдайларды анықтайтын кезеңдер.

жүктеу/скачать 1,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: